Karnal döyüşü

Karnal döyüşü
Nadir şahın Hindistan yürüşü
"Karnal döyüşü" (rəssam: Adil Adili (1987)
Tarix 13 fevral 1739
Yeri Karnal, Haryana, Hindistan
Nəticəsi Nadir şahın mütləq qələbəsi.[1]
Ərazi dəyişikliyi Moğolların paytaxtı Dehli ələ keçirildi və sonradan qalxan üsyana görə yağmalandı. Moğol imperiyasının Hind çayından şimaldakı əraziləri Nadir şahın imperiyasına birləşdirildi.
Münaqişə tərəfləri

Əfşarlar dövləti

Moğol imperiyası

Komandan(lar)

Nadir şah Əfşar
Nəsrullahqulu
Təhmasibqulu Cəlair
Fəthəli Əfşar
Lütfəli Əfşar
II İrakli
Əhməd xan Abdali

Məhəmməd şah
Nizam-əl-Mülk
Burhan-əl-Mülk (əsir)
VII Dövran xan☪
Vəzir Qəmərəddin xan
Səadəddin xan, Mir Atış
Nisar Məhəmməd xan Şər Cunq
Xoca Aşura
Müzəffər xan☪
Ali Hamid☪
Möhtərəm☪
Aslih xan☪
Əli Əhməd xan☪
Şahdad Əfqan☪
Yadqar Həsən xan Koka☪
Əşrəf xan☪
Etibar xan☪
Aqil bəy
Mir Kalu☪
Ratan Çand☪
Can Nisar xan☪

Tərəflərin qüvvəsi

~55.000[2][3][4]* Yüzlərlə top və zəmburək

~300.000[5][6][7]

İtkilər

~1000[8]

~20.000 – 30.000[5]

Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Karnal döyüşü — Nadir şah Əfşar tərəfindən Hindistan yürüşü zamanı ona mütləq qələbə qazandıran döyüş. Nadirin qüvvələri saylarının 6 dəfə az olmasına baxmayaraq, Məhəmməd şahın qüvvələri üzərində cəmi 3 saata qələbə qazandı və Dehliyə gedən yol açıldı.[9][10] Bu döyüş Nadirin hərbi karyerası ərzində taktiki ustalığının əsas zirvəsi hesab olunur.[5][11][12][13] Döyüş Dehlinin cəmi 110 km şimalında yerləşən Karnal bölgəsi yaxınlığında baş vermişdir.[14]

Bu döyüş Nadirin Hindistan yürüşünün kuliminasiya nöqtəsidir. Əfqanıstanın şərqini tutduqdan sonra irəliləyən Nadir şah Kabil və Pişəvəri də ələ keçirdi və qoşunlarını cənuba — moğolların paytaxtına doğru yönəltdi. Buna cavab olaraq isə, Böyük Moğol imperatoru Məhəmməd şah böyük bir ordu topladı və Nadirin üzərinə doğru getmək üçün paytaxtdan çıxdı.[15] Nadir döyüşdə mütləq qələbə qazandı. Ağır məğlubiyyətdən sonra baş tutan danışıqlar zamanı Məhəmməd şah torpaqları üzərində hakimiyyətini davam etdirmək üçün yüksək miqdarda təzminat verməyə razı oldu. Nadir Moğol imperatorunu tamamilə təslim olmağa məcbur etdi və paytaxt Dehliyə daxil oldu. Burada saxlanılan Moğol xəzinəsi yağmalandı.

Paytaxt sakinlərinin Nadirin əsgərlərinə qarşı üsyan qaldırmasından sonra qoşun şəhərdəki üsyanı sərt formada yatırdı və bütün şəhər talan edildi. Yüksək miqdarda sərvət əldə edən Nadir bütün imperiya ərazilərinin 3 illik vergilərdən azad edildiyini elan etdi. Əfşar ordusu qısa müddət sonra 30.000 ölünü öz ardında buraxaraq paytaxtı tərk etdi. Məhəmməd şah həmçinin, Hindistanın qərb torpaqlarının Nadir tərəfindən ilhaq edilməsini də qəbul etməyə məcbur oldu.[16]

Müasir tarixçilərin böyük bir hissəsi moğolların itkisinin təxminən 20.000–30.000 olduğunu bildirir. Aksvörti isə öldürülən moğol döyüşçülərinin sayının təxminən 10.000 olduğunu iddia edir. Nadir özü ordusunun 20.000 moğolu öldürdüyünü, ondan da çox adamı əsir aldığını iddia etmişdir. Nadirin ordusundan öldürülənlərin sayı 400 idi. Öldürülənlərin sayı moğol ordusunun böyüklüyünü nəzərə aldıqda dəhşətli dərəcədə də çox deyildi, lakin öldürülən içərisinə zabitlərin, yüksək rütbəli generalların da daxil olması moğol ordusunun döyüş qabiliyyətini demək olar ki, məhv etmişdir.[17][18]

Karnaldakı ağır məğlubiyyətdən sonra onsuzda zəifləyən Moğol sülaləsi hakimiyyəti tədricən süquta doğru getməyə başladı.[19] Ehtimal edilir ki, Nadirin Hindistan yürüşü olmasaydı, Hindistanda müstəmləkə idarəsi ya heç, ya da bu səviyyədə olmayacaqdı. Nadir tərəfindən tamamilə əldən salınan Hindistan Avropa müstəmləkəçilərinə yetəri qədər müqavimət göstərə bilmədi.[5]

Zəmin

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nadirin kazus bellisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hələ 1737-ci ildə Nadir şah Məhəmməd Hüseyn adlı elçini Məhəmməd şahın yanına göndərmiş və qırx gündən sonra cavab məktubunu gətirməyi ona tapşırmışdı, lakin Məhəmməd şah həmin şəxsi bir il Hindistanda saxladı. Məhəmməd şahın bu cür davranışı Nadirin qəzəbinə səbəb olmuşdu.[20] O, bu barədə Hindistanı ələ keçirdikdən sonra Osmanlı sultanına yazdığı məktubda da bəhs etmişdir.

Əfqan muzdlu döyüşçüləri və Əfqanıstanda Nadir tərəfindən məğlub edilmiş müxtəlif dərəbəyləri üçün ən məşhur qaçış istiqaməti şimaldan Əfqanıstanla sərhədi olan Böyük Moğol imperiyası idi. Bu şəxslər əsasən, sərhəd bölgələrində məskunlaşmışdılar. Nadir bir neçə dəfə şimali Hindistan canişinlərinə və dövlət adamlarına məktublar göndərərək qaçaqların həbs edilərək ona təslim edilməsini tələb etmişdi. Əfqanıstanın işğalından sonra Nadir Hindistana hücum etmək üçün bəhanə axtarırdı. O, həmçinin bununla Əfqanıstan-Böyük Moğol imperiyası sərhədindəki çətin keçilən yerlərdə gizlənmiş əfqan qaçaqları da zərərsizləşdirə biləcəyini düşünürdü.[21]

Maraqlı məqam odur ki, Nadir yürüş ərəfəsində ən mühüm moğol nazirlərindən olan Nizamülmülklə əlaqədə idi. Həmin zaman isə Nizamülmülk imperatora xəyanət etməkdə ittiham edilirdi. Ehtimal edilir ki, Nadiri bu yürüşə təhrik edənlərdən biri də məhz Nizamülmülk olmuşdur, lakin bu ehtimal hələ sübut edilməyib. Moğol imperiyasının yaxınlaşan müharibəni diplomatik yolla həll edə biləcəyi, öz ərazisinə qaçıb sığınan əfqan qaçaqları tapıb həbs edə bilmə bacarığı, bu qaçaqların həqiqi sayı hələ də mübahisə mənbəyidir. Sayın o qədər də əhəmiyyətli olmadığı düşünülür. Hər halda, əsas ehtimal odur ki, Moğol imperiyasının qaçaqları tutub təhvil vermələri belə müharibənin qarşısını ala bilməyəcəkdi.[22]

Nadirin Moğal imperiyasına daxil olması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nadir Moğol imperiyasına tabe olan ərazilərə daxil olan zaman onu özünün gürcü subyekti olan və gələcəkdə şərqi Gürcüstanın kralı olacaq II İrakli müşayiət edirdi.[23] O, həmçinin Əfşar ordusundakı gürcü dəstəsinin də komandanı idi.[24] Nadir şahın Qəndəhardan çıxdığını eşidən Pişəvər və Kabil hakimi Nasir xan, əsasən şərqi Əfqanıstanın əfqan tayfalarından ibarət 20.000 nəfərlik muzdlu qoşun topladı. O, bu qoşunla Nadirin qarşısını almağı planlayırdı. Döyüş yeri kimi isə Xeybər keçidi nəzərdə tutulmuşdu.

L. Lokkartın hesablamalarına görə, Nadir şah qoşunu ilə Cəlalabaddan 1738-ci il noyabrın 18-də hərəkətə başladı. Gündə beş fərsəng yol qət edən qoşun yol boyu ciddi bir müqavimət ilə qarşılaşmadan Barikab adlanan məntəqəyə doğru üz tutdu. Bir neçə gündən sonra bütün qoşun hər hansı ciddi bir hadisə ilə rastlaşmadan Barikaba yetişdi. Hələ Dəkkəyə çatmazdan əvvəl Nadir şah Xeybər keçidi ətrafında düşmən qüvvələrin cəmləşməsi haqqında məlumat almışdı. Dəkkədə düşərgə salandan sonra isə Xeybər keçidi və Xeybərə aparan yolların daha geniş kəşfiyyatının aparılması üçün Nadir şah müvafiq göstəriş verdi.[25] Bu keçid hündür dağ yüksəkliklərindən keçirdi. Onun dar olması qoşunların keçidini məhdudlaşdırmaqla yanaşı yüksəklikdə yerləşdirilmiş silahlı dəstə çoxsaylı qoşunun hərəkəti üçün təhlükə ola bilərdi. Döyüşün yaxşı təşkil ediləcəyi halda Xeybər keçidi Nadir şahın qoşunlarının hərəkətini dayandırmaq üçün çox əlverişli bir yer idi. Nadir şah qarşısında ilk məğlubiyyət acısını yaşamış olan Kabil-Pişavər hakimi Nasir xan da Xeybər keçidinin bu imkanlarından yararlanmaq qərarına gəldi. Nadir şahın kəşfiyyatının gətirdiyi məlumatdan aydın oldu ki, doğrudan da Nasir xan Xeybər keçidində və bu keçidə aparan yol boyunca çoxlu sayda qoşun yerləşdirmişdir. Nasir xan Nadir şahdan öz qisasını almaq üçün ətraf hakimlərə məktub göndərdi, onları qoşunları ilə birgə köməyə çağırdı. Nadir şahın yetişməsi ərəfəsində o, 20 minlik döyüşgən bir dəstə toplaya bildi və bu dəstəni Xeybər keçidi üzərində yerləşdirdi. Çoxları Nasir xana məsləhət bildi ki, müqavimət göstərmək fikrindən daşınsın. Xüsusən, heç Hindistan şahının da itaət altına gətirə bilmədiyi Katur tayfasının Nadir şah tərəfindən darmadağın edilməsi çoxlarında qorxu və vahimə yaratmışdı, amma Nasir xan ona verilən məsləhətləri qəbul etmədi.[26]

Xeybər döyüşü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Xeybər keçidi döyüşü

Nadirin yürüşləri
seriyasından olan məqalələr

Səfəvilərin süqutu
Xorasan yürüşü
Əfqanıstan yürüşləri
Səfəvilərin bərpası
Birinci Osmanlı müharibəsi
Hindistan yürüşü
Mərkəzi Asiya yürüşü
Dağıstan yürüşü
İran körfəzi yürüşü
İkinci Osmanlı müharibəsi
Üsyanlar və vətəndaş müharibələri

Kəşfiyyatın verdiyi məlumatdan aydın oldu ki, Xeybər keçidindən adlamaq Nadir şah üçün elə də asan olmayacaqdır. Yol Xeybərə yaxınlaşdıqca həm daralır, həm də təhlükəliliyi artırdı. Belə olanda Nadir şah göstəriş verdi ki, ətraf yaşayış məntəqələrində yaşayan adamlardan bir neçəsini tutub onun yanına gətirsinlər. O, yerli adamların dindirilməsi vasitəsilə dağlardan keçən başqa yolların mövcudluğundan xəbər tutmaq istəyirdi. Nadir şahın əmri yerinə yetirildi və onun yanına gətirilən adamların dindirilməsi zamanı doğrudan da məlum oldu ki, Nasir xanın nəzarətindən kənarda olan belə bir yol mövcuddur. Sər Çubə adlanan həmin yol ilə irəliləmək Nadir şaha qismət olardısa, onda Nasir xan qüvvələrinin arxasına keçmək belə mümkün ola bilərdi. Həmin keçid şərq və cənub-şərqdə idi. Oradan qoşun dəstəsinin keçməsi üçün ən adi bir şərait yox idi. Ona görə Nasir xan da həmin keçidə görə elə bir narahatlıq keçirmirdi. Buna baxmayaraq, Nadir şah bu marşrutla hərəkət etməyi və Nasir xanı qəfil yaxalamağı qərara aldı.[27]

Hərəkətə başlamazdan əvvəl Nadir şah oğlu Nəsrulla Mirzəyə tapşırdı ki, hər gün Xeybər keçidinə doğru irəliləmək niyyətini nümayiş etdirsin, hətta Nasir xanın qoşun dəstələri ilə kiçik toqquşmalara girməkdən belə çəkinməsin. Bununla Nasir xan, Nadir şahın digər keçiddən istifadə etmək planından xəbər tutmasın və bütün diqqəti Xeybər istiqamətində cəmləşdirilsin. Nadir şahdan əlavə göstəriş alana kimi Nəsrulla Mirzə Nasir xanın diqqətini özünə cəlb etməklə məşğul olmalı idi. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə, Nadir şah 14 min nəfərlik süvari dəstəsi ilə bir gün-bir gecə ərzində Sər Çubə keçidini adlaya bildi.[12]

Nasir xan Xeybərdə dayanmaqla Nadir şah qoşunlarının bütünlükdə orada cəm olduğundan əmin idi. Ona görə də Nadir şah Sər Çubə keçidini adlayan gecəsi Nasir xan arxayınlıqla istirahət edirdi. Qarovullar xəbər verəndə ki, Nadir şah Xeybər keçidinin arxasından yaxınlaşmaqdadır, Nasir xan gözlərinə inana bilmədi. Dərhal dəstəsinə döyüşə hazır olmaq əmri verdi, amma Hacıxan bəy Əfşarın dəstəsi o qədər yaxın idi ki, Nasir xan öz dəstəsi ilə müdafiə təşkil etməyə belə imkan tapmadı. Nadir şah qoşununu dörd dəstəyə böldü və özü də onların biri ilə döyüşə girdi. Nasir xanın qüvvələri gözlərini açmağa macal tapmayıb yalnız qaçmaq barəsində düşündülər. Nasir xanın ətrafında olan dəstənin qaçıb dağılması Xeybər keçidində mövqe tutmuş moğol qüvvələrini çətin vəziyyətə saldı. Bu dəstə uzun müddət Nasir xanın dəstəsinin qaçıb dağılmasından xəbərsiz qaldı. Ona görə də onlar özlərini təhlükəsiz vəziyyətdə hiss edir və hər hansı müdafiə tədbirinə də əl atmırdılar, amma onlar xəbər tutanda ki, Nadir şah qüvvələri Xeybər keçidinin arxasına keçib, onda keçidin şərqində olan yolu bağladılar. "Aləm Ara-ye Naderi"nın verdiyi məlumata görə, Nasir xanın məğlubiyyəti xəbərini eşidəndən sonra Xeybər keçidində yerləşdirilmiş 20 min nəfərlik moğol qoşunu da qaçıb dağılmaq məcburiyyətində qaldı. Çünki göstərilən bütün cəhdlərə baxmayaraq, Nadir şahın gözlənilməz manevri onların da vəziyyətini xeyli mürəkkəbləşdirmişdi. Belə olanda onlar da yalnız canlarını qurtarmaq barədə fikirləşdilər.[28]

Bununla da, Nadir şahın gecə manevri Xeybər keçidini ciddi bir müqavimətlə rastlaşmadan ələ keçirməyə imkan verdi. Nəticədə Hindistana doğru hərəkət zamanı ciddi sayılan maneələrdən biri də aradan qaldırıldı. Nasir xan isə Nadir şah döyüşçüləri tərəfindən əsir götürüldü, lakin Nadir şah onu bağışladı və söz verdi ki, əgər Hindistan yürüşü uğurlu keçərsə, ona yüksək vəzifə verəcəkdir. Nasir xana həmçinin, Pişəvər əhalisini sakitləşdirmək də tapşırılmışdı.[29]

Lahorun ələ keçirilməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nadirin Hindistana daxil olması zamanı Lahor da ələ keçirildi. Sind çayından Pəncaba daxil olan Nadir buradan da Lahora irəlilədi. Lahor canişini Nadirə müqavimət göstərmək üçün istehkamları gücləndirdi, lakin Nadir gözlənilməyən mövqedən hücum etdi və canişin təslim oldu. Canişindən 2 milyon rupi "hədiyyə" alan Nadir onun canını bağışladı və Lahorun hökmdarı təyin etdi. Ağır səfər yorğunluğundan və iki gərgin döyüşdən sonra Nadir şah bir müddət Lahorda qaldı və qoşunlara istirahət verdi. Lahorda qaldığı vaxt ərzində Nadir şah həm nəzarət altına aldığı ərazilərdə idarəetmə işlərinin tənzimlənməsi, həm qoşunların təchizatının təkmilləşdirilməsi, həm də hind qoşunları haqqında məlumatların toplanması ilə məşğul oldu.[30] Çünki Lahor ətrafındakı döyüşlərdən sonra Məhəmməd şah Nadir şahla müharibənin qaçılmaz olduğunu anladı. O, vilayət hakimlərinə məktub göndərib qoşun toplanmasını tələb etdi. 1739-cu il fevralın 6-da Nadir şah qoşunları Lahordan Şahcahanabad istiqamətində hərəkətə başladı.[31] Eyni zamanda irəli kəşfiyyatçılar göndərdi ki, moğol qoşunlarının hazırlığı barədə məlumat toplansın. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə, Nadir şah Lahordan hərəkətə başlayanda sərhəng Zadxanı kəşfiyyat işlərinə yolladı. Bu mənbədəki məlumata görə, Zadxan və başqa iki dərviş hind yoqları libasını geyinib tərkidünya dərvişlər sifətində Məhəmməd şahın düşərgəsinə getdilər. Moğol hərbçiləri qoşunlarında tanınmadıqları üçün onlar arxayınlıqla məlumatların toplanmasına başladılar. Zadxan çalışsa da qoşunların sayını müəyyənləşdirə bilmədi. Çünki Cahanabaddan Karnala kimi olan ərazilər moğol qoşunları tərəfindən tutulmuşdu. Zadxan bir neçə gün düşərgədə qaldıqdan sonra gecə ikən oradan çıxıb geri qayıtdı və Karnal ətrafında gördüklərini Nadir şaha çatdırdı.[32]

Döyüş

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orduların xüsusiyyətləri və düzülüşləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Aksvörtinin kitabına əsasən Karnal döyüşünün diaqramı.

23 fevralda Əfşar ordusu Əlimərdan çayı ilə Cəmna çayı arasındakı vadidə düşərgə saldı. Kancpura kəndinin şimalında düşərgə salan Nadir düşmən ordusunun mövqelərini araşdırmağa şəxsən özü getdi.[33] Düşərgəyə geri döndükdən sonra isə ordu zabitlərini nitq söyləmək üçün çağırdı. Günü sonrakı saatlarında Nadirə böyük bir moğol hərbi birləşməsinin Məhəmməd şahla birləşmək üçün Panipatdan keçdiyi xəbəri verildi. Bu birləşməyə Məhəmməd şahın yaxın adamı və yuxarı səviyyəli moğol dövlət xadimi Səadət xan idi. Bu xəbəri aldıqdan sonra Nadir döyüş hiyləsi düşündü. O, yaxınlaşan Səadət xanın dəstələrindən Əlimərdan çayı sahilində düşərgə salan əsas moğol ordusunu Kancpura kəndinə çəkməkdə istifadə etmək qərarına gəldi. Belə olacağı təqdirdə Nadirin ordusu daha əlverişli coğrafi mövqeyə sahib olacaqdı. Uzun zamandır gözlənilən Səadət xan böyük şənliklə moğol düşərgəsinə daxil oldu, lakin onun ordusunun böyük bir hissəsi (təxminən 20–25 min nəfər) hələ yolda idi.[34]

24 fevral sabahında Nadir ordusunu 3 hissəyə böldü. Ordunun mərkəzdə yerləşən bölmələrinin komandanlığı Nadirin oğlu Mürtəza Mirzəyə tapşırıldı. Onun dəstələri Kancpura kəndinin şimalında yerləşmişdi. Mürtəzadan şimalda Əfşar ordusunun sağ cinahı yerləşmişdi. Sağ cinaha Təhmasib xan Cəlair komandanlıq edirdi. Ordunun sol cinahının komandanlığı isə Fəthəli xan Kəyaniyə və Lütfəli xan Əfşara tapşırılmışdı.[35]

Nadir şah qoşunların döyüşqabağı düzülüşünün necə aparılması ilə bağlı tarixi ədəbiyyatda mövcud olan fikirləri də qruplaşdırmaq mümkündür. Bəzi tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Nadir şah qruplaşmanı aşağıdakı kimi aparmışdı:

  • Birinci xətdə ağır toplar və süvari dəstələri yerləşdirilmişdi. Zənburaklar də bu xəttə idi. Nadir şahın döyüş bayrağı bu xəttin mərkəzində dalğalanırdı.
  • İkinci xətt xüsusi dəvələr dəstəsindən təşkil edilmişdi. Bu dəvələr gecə ikən döyüş mövqeyinə gətirilən ön xətdə olan süvarilərin arxasında yerləşdirilməklə gizlədilmişdi. Dəvələrin belinə təndirlər (böyük qazanlar) bağlanılmış və içərisi də neftə batırılmış odunlarla doldurulmuşdu. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu dəvələr hind qoşunlarının önündə yerləşdirilmiş fillərin sırasını yarmaq üçün nəzərdə tutulmuşdu.
  • Üçüncü xətdə ağır silahlarla silahlanmış piyada qüvvələri mövqe tutmuşdu. Piyadaların hər iki cinahına bəxtiyari və gürcü süvariləri yerləşdirilmişdi. Bu xətdə rəhbərlik Nəsrulla Mirzəyə tapşırılmışdı.
  • Nəhayət, 4-cü xətt Hacıxan bəyin rəhbərliyi altında şahın süvari qvardiyasından, dağ süvarilərindən və kürd dəstələrindən təşkil olunmuşdu.

Bəzi tarixçilər isə Nadir şah qoşunlarının qruplaşdırılmasının aşağıdaki kimi aparıldığını iddia edirlər:[36]

  • Döyüş sırasının qarşısında qarovul dəstələri dayanırdılar. Döyüş başlanana kimi onlar qarşı tərəflə təmasa girməkdən çəkinməli idilər;
  • İlk xətdə ağır silahlarla silahlanmış süvarilər, ağır toplar və onların da qarşısında zənburəklər yerləşdirilmişdi;
  • İkinci xətdə ağır silahlarla silahlanmış piyadalar mövqe tutmuşdular. Bu dəstə digər dəstələrlə öz fəaliyyətini tənzimləməli və yeri gələndə onlara kömək göstərməli idi;
  • Bütün qoşunların cinahları süvarilər tərəfindən mühafizə olunurdu. Sol cinahda Hacıxan bəyin rəhbərliyi altında olan süvari dəstəsi, sağ cinahda isə Bəxtiyari süvariləri mövqe tutmuşdular. Döyüşün sürətini və hücumun başlanmasını da süvari dəstələri öz üzərinə götürməli idi.
  • Döyüş düzülüşünün 3-cü xəttində yüngül piyadalar dayanmışdılar. Bu piyadaların bir hissəsinə qoşunun yükünü və parkını qorumaq tapşırılmışdı;
  • Hind fillərinin sırasını yarmaq üçün nəzərdə tutulmuş dəvələr dəstəsi birinci xəttin arxasında yerləşmişdi;
  • Baş komandanın keşik süvariləri və qarovullar öndə qərar tutmuşdular və onlar Nadir şahı baş verə biləcək təhlükələrdən qorumalı idilər.
Moğol artilleriyası yenicə islahatlar nəticəsində gücləndirilmiş Nadir şahın artilleriyasına nisbətən köhnəlmişdi.

Tədqiqatçıların yazdıqlarını ümumiləşdirərək belə bir qənaətə gəlmək mümkündür ki, öz qvardiya süvariləri ilə ön xətdə qərar tutan Nadir şah birinci xəttin rəhbərliyini də öz üzərinə götürmüşdü. Döyüşün bütün ağırlığı da heç şübhəsiz ki, birinci xəttin üzərinə düşməli idi. Bu xəttin döyüşünü gücləndirəcək 2-ci xəttə rəhbərliyi isə Nadir şah oğlu Nəsrullaya tapşırdı.[37]

Mənbələrdə Nadirin ordusunda 40 rus və 3 ingilis hərbçinin olması barədə məlumatlar vardır. Həmçinin, iddiaya görə, Nadirin ordusunda kişi kimi geyinmiş qadınlar da olmuşdur.[38]

"Aləm Ara-ye Naderi"də hind qoşunlarının döyüş qabağı düzülüşü belə təsvir olunur: hind qüvvələri səngərləndikləri mövqedən hərəkət edərək döyüşün nəzərdə tutulduğu əraziyə 1500 ədəd top gətirdilər. 500 ədəd top isə ilkin mövqelərin mühafizəsinə saxlanıldı. Döyüş meydanına 12 min ədəd səfpozan, 12 min ədəd ağır tüfənglər, fillər və od atan qurğular gətirildi. Döyüş düzülüşünün mərkəzində və cinahlarda Dövran xan, Müzəffər xan, Vasili xan, Səadət xan, Əmirqulu xan, Əli Məhəmməd xan, Etibar xan, Əkilbəy xan, Əliəsəd xan, Şahdad xan, Müzəffər xan, Ata xan və Nəsrulla xanın rəhbərliyi altında olan qoşun dəstələri mövqe tutmuşdular. Məhəmməd şah özü isə filin üstündə qoşunların ön xəttində döyüşü müşahidə etməli idi. Onun ətrafında 20 minlik rac dəstəsi şahın mühafizəsini təmin etməli idi. Qoşunların qarşısına toplar və səfpozanlar yerləşdirildi. Artilleriya öndə bir neçə sırada düzülmüşdü. Qoşunların arxasında baş vəzirin və bir neçə tanınmış əyanın rəhbərliyi altında silahlandırılmış insan kütləsi də mövqe tutub döyüşə qatılmaq vaxtını gözləyirdi. Bu kütlənin yerləşdiyi ərazi bir mil uzunluğunda idi. Kütlənin ətrafına düzülmüş toplar və od atanlar bu dəstənin hücumunu müşayiət etməli idi.[39]

Tədqiqatçıar çoxsaylı hind qoşunlarının dörd xətt üzrə yerləşdirildiyini yazırlar:

  • Birinci xətdə döyüş filləri yerləşdirilmişdi. Mövcud olan məlumatlara görə, onların sayı 2000 idi. Son dərəcə böyük ərazini tutmalı olan bu fillərin xortumlarına iti kəsən qılınclar bağlanmış və bədənlərinə isə zireh geyindirilmişdi. Fillərin hətta xaotik hərəkətləri belə Nadir şah qoşunlarına ağır itki gətirə və ya onların fəaliyyət nizamını poza bilərdi. Ona görə sərdar Nəzərxan tərəfindən rəhbərlik edilən fillər dəstəsinə böyük ümidlər bağlanılırdı.[40]
  • Hind qoşunlarının əsas dəstəsi ikinci xətdə mövqe tutmuşdu. Bu xəttə qoşunların baş komandanı Xan Dövran tərəfindən rəhbərlik edilirdi. Onun rəhbərliyi altında olan qoşun dəstəsinin 30 min sayında olduğu güman edilir. Dəstənin öz artilleriyası var idi. Xəttin sağ cinahındakı qoşunlara sərdar Müzəffər xan, sərdar Əli Həmid xan, sərdar Mirqulu xan, Şahdad xan, Zaman xan rəhbərlik edirdi. Sol cinahdakı qoşunlara isə Fəxrəddin xan, Əzim xan, Canı xan və Seyd Niyaz xan rəhbərlik edirdi. Xəttin cinahlarına bir neçə döyüşgən alaylar yerləşdirilmişdi — Böyük Param alayı, Cat alayı, Sind alayı. Həmin alaylar Xan Dövranın rəhbərliyi altında olan qoşunların cinahlarını mühafizə etməklə qoşunlarının hücumunun genişləndirilməsinə də öz paylarını verməli idilər.[41]
  • Üçüncü xətt isə Səadət xanın rəhbərliyi altında idi. Bu xətdə 40 minlik bir qoşun dəstəsi var idi. Bu xətdə olan qoşun başçılarının çoxu güman edirdi ki, döyüş fillərinin hücuma buraxılması ilə Nadir şah qoşununun taleyi həll olunacaqdır. Fillərin ayaqlarının altından salamat çıxanlar da ikinci xətdəki hind qoşunları tərəfindən məhv ediləcəkdir. Ona görə güman edilirdi ki, 3-cü xəttin üzərinə elə bir ağırlıq düşməyəcəkdir.
  • Dördüncü xətdə isə ehtiyat qüvvələr birləşdirilmişdi. Tədqiqatçıların fikrincə, Məhəmməd şah da dördüncü xətdə qərar tutmuşdu. O da güman edilirdi ki, dördüncü xəttin döyüşə girməsinə heç ehtiyac olmayacaqdır. Ona görə nəzərdə tutulmuşdu ki, dördüncü xəttə daha çox mühafizə işləri tapşırılsın.

Hind qoşunlarının əhatə etdiyi ərazi 50 hektarlıq bir ərazi idi (159). Ceymz Frezer hind qoşunlarının döyüş düzülüşündən danışarkən bildirir ki, Məhəmməd şah qoşunların mərkəzində mövqe tutmuşdu və onun qarşısında da güclü artilleriya dayanmışdı.[42] Müəllif eyni zamanda mərkəzdən sağda, solda və arxada dayanan qoşun dəstələrinə kimlər tərəfindən rəhbərlik edildiyini bildirir. Qeyd etmək lazımdır ki, adları sadalanan sərkərdələr arasında nə Səadət xanın, nə də Xan Dövranın adları vardır.[43][44]

Qoşunlar düzülüşlərini aldıqdan az sonra Səadət xana ordusunun arxa bölmələrinin hücuma məruz qaldığı xəbəri verildi. Səadət xanın düşərgəyə çatmasına baxmayaraq, ordusunun böyük bir hissəsi — təxminən 20.000–30.000 nəfərlik — hələ yolda idi. Səadət xan Məhəmməd şah və digər komandanlarla məsləhətləşməmiş, onlara məlumat verməmiş hücuma məruz qalan qüvvələrinə kömək etmək üçün düşərgəni tərk etdi. Onu 2.000 nəfərlik süvari dəstəsi, piyada dəstəsi və artilleriya qüvvələri müşayiət edirdi. Artilleriya qüvvələri ondan bir qədər geri qalmışdı. Nadir şahın ordusunun bir hissəsi ilə qarşılaşan Səadət xan onlarla toqquşdu. Yuxarı qərərgaha göndərdiyi məktubda uğurunu tamamlamaq üçün köməyə ehtiyacı olduğunu bildirdi.[45]

Üzərinə döyüşdən səhnələrin əks etdirildiyi İran xalçası. Xalçanın yuxarı küncündə odlu silahdan açılan atəşlərlə moğol döyüş fillərinin qorxudulması təsvir edilmişdir.[46]

Vəzir Nizamülmülk və sərkərdə Dövran xan buna etiraz etdilər. Bundan qəzəblənən Məhəmməd şah Dövran xanın hərbçi xarakterini alçaldan ifadələr işlətdi və onu qorxaqlıqda ittiham etdi. Buna cavab olaraq Dövran xan öz döyüş filini hazır etdirərək qoşunla düşərgədən Səadət xana yardım etmək üçün ayrıldı. Onun dəstəsi 8–9 min nəfərdən ibarət idi.[47]

Döyüşün hələ tam olaraq başlanmasından əvvəlki vəziyyət belə idi. Böyük strateji düşünə bilmə qabiliyyətinə malik olan Nadir moğol ordusunu istədiyi yerdə, istədiyi vəziyyətdə döyüşə çəkə bilirdi. Elə ilk başlanğıcda moğolların ən böyük iki sərkərdəsi — Səadət xan və Dövran xan — zərərsizləşdirildi.

Məhəmməd şahın böyük ordu toplaması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nadir şahın bölgələri ələ keçirə-keçirə yaxınlaşması xəbəri Dehlidə yaşayan Məhəmməd şahda böyük təlaşa səbəb olmuşdu. Nizamülmülk imperiya şurasını topladı və yerlərə Hindistanın şimalında əsas orduya birləşmək üçün hərbi qüvvələr göndərmək tapşırıldı. 13 dekabrda Dehlidən çıxan moğol ordusu çox böyük idi. Bu ordunun hərəkət halında uzunluğu 25 kilometr, eni isə 3 kilometr idi. Məhəmməd şah özü də orduya qatıldı. Ordunun həddindən artıq böyük olması və ağırlığına görə Dehlinin 120 kilometr şimalından o tərəfə getmək mümkün olmadı.[48]

Ümumilikdə Məhəmməd şah 3.000 silahla silahlanmış, 2.000 döyüş filinin daxil olduğu 300.000 nəfərlik orduya komandanlıq edirdi. Moğolların say baxımından əzici üstünlüyə malik olmasına baxmayaraq, ordu az istifadə olunan döyüş materiallarından və köhnəlmiş döyüş taktikalarından əziyət çəkirdi. Ordudakı artilleriya silahlarının əksəriyyəti döyüş zamanı manevr edə bilmək üçün həddindən artıq ağır idi və hətta doğru coğrafi yerləşdirilmədə belə faydalılığı aşağı idi. Nadirin ordusu isə yüngül artilleriya qurğularına sahib idi və moğol ordusu ilə müqayisədə çox yüksək manevr edə bilmə qabiliyyətinə sahib idi. Moğol ordusunun piyada qüvvələri ilə müqayisədə sayca az olmasına baxmayaraq, 20.000 Əfşar ordusu piyadası yüksək dərəcədə təşkil edilmişdi və tüfənglə təchiz edilmişdi.[49] Moğol ordusunda 50.000 nəfərlik yüksək keyfiyyətli süvari birləşmələr olsa da, onlardan faydalana bilinəcək şərait və taktiki gediş yox idi. Nadirin süvariləri 2 qrupdan ibarət idi. Birinci qrup daimi orduda xidmət edən və yüksək nizam-intizamlı süvari dəstə idi, digəri isə bölgələr ələ keçirilərkən toplanan və ehtiyat qüvvəni təşkil edən dəstə idi.[50]

Nadir şah ani basqın təşkil etmək, kəşfiyyat materialları toplamaq və sorğu-sual etməyə əsirlər gətirmək üçün 6 min nəfərlik süvari dəstə göndərmişdi. Göndərilən bu dəstə moğol artilleriyasını pusquya düşürmüş və sorğu-sual üçün xeyli sayda əsirlə geri dönmüşdü. Əsas qüvvələrini oğlu Mürtəza Mirzənin (Nəsrulla Mirzə) komandanlığına verən Nadir şah kiçik bir qüvvə ilə Əzimabad qalasına hücuma keçdi. Bu qala Karnalın 32 kilometr məsafədə yerləşirdi. Qala Nadir tərəfindən uyğun artilleriya qüvvələrinin gətirilməsindən qısa müddət sonra təslim oldu.[51]

Nadir burada süvari dəstəsinin komandanı ilə görüşdü və ondan moğol ordusunun böyüklüyü, Karnalın coğrafi yerləşməsi barədə məlumatlar aldı. Nadir ordusunu moğol ordusunun şərq ucqarına səssizcə yerləşdirmək qərarına gəldi. Belə olduğu halda, o, döyüş yerini özü seçmiş olacaqdı.[52]

Döyüşün gedişatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Səadət xan istirahət etməyə macal tapmamış ona Nadirin adamlarının hücum etməsi xəbəri verildi. Ordusunun hədsiz dərəcədə yorğun olmasına baxmayaraq, Səadət xan düşərgədən ayrıldı. Səhrada olarkən gözləmədiyi halda Səadət xan Əfşar ordusu ilə üz-üzə gəldi. Nadir şahın hiyləsi işə yaramışdı. Nadir planına əsasən əvvəlcədən bu ərazidə kəşfiyyat dəstələri yerləşdirərək oranı tam nəzarət altına almışdı. Beləcə, Səadət xan moğolların əsas ordusundan təcrid olundu. Səadət xan qərərgaha bu barədə məlumat verdi və kömək istədi. Vəzir Nizamülmülk və sərkərdə Dövran xan buna etiraz etdilər. Bundan qəzəblənən Məhəmməd şah Dövran xanın hərbçi xarakterini alçaldan ifadələr işlətdi və onu qorxaqlıqda ittiham etdi. Buna cavab olaraq Dövran xan öz döyüş filini hazır etdirərək qoşunla düşərgədən Şəadət xana yardım etmək üçün ayrıldı. Onun dəstəsi 8–9 min nəfərdən ibarət idi.[53]

Nadirin ordusu irəliyə doğru hərəkətə başladı. Nadir ordunun önündə 1000 nəfərlik kürdlərdən, qacarlardan və bəxtiyarilərdən ibarət dəstələr yerləşdirmişdi. Onların əsas məqsədi Dövran xanı Kuncpura sıxışdırmaqdan ibarət idi. Digər qüvvələrin qarşısında isə manevrlər hesabına Səadət xanı Nadirin ordusunun mərkəzdəki qüvvələri ilə döyüşə cəlb etmək vəzifəsi qoyulmuşdu. Səadət xan Dövran xanın onun köməyinə gəlib çatması üçün yavaş-yavaş hərəkət etmək qərarına gəlmişdi. Bu isə Nadirin planına tam şəkildə uyğun gəlirdi. Aramla hərəkət edən moğol ordusu Nadirin güclü və cəld hücumlarına məruz qalırdı. Səadət xanın adamlarının əksəriyyəti yaralanaraq atlarından yıxıldı. Meydanda böyük əlbəyaxa döyüşü başladı. Əfşar ordusu Səadət xanın kiçik ordusunu mühasirəyə almağa başladı.

Dövran xan Kuncpura çatanda dəvələr üzərindəki zəmburəklər və artilleriya onları əhatəyə aldı. Odlu silahlardan açılan atəş moğolların fillərini qorxuya saldı və onlar hürkdülər. Məhəmməd şah öz düşrəgəsindən artilleriya atışlarını izləyirdi və onun Dövran xana köməyə getmək cəhdinin Nizamülmülk tərəfindən alınır. Dövran xanın oğulları döyüşdə öldürüldü, özü isə fildən yıxılaraq yaralandı. Səadət xan isə döyüşməyə davam edirdi, lakin onun dəstəsi də darmadağın edildi. Xorasan adlı döyüşçü onun filini yerə yıxdı və özünü əsir aldı. Ağır yaralı olan Dövran xan düşərgəyə gətirildi və az sonra dünyasını dəyişdi. Səadət xanın əsir alınması, Dövran xanın öldürülməsi moğollar arasında ruh düşgünlüyünə səbəb oldu.[54]

Səadət xanın ələ keçirilməsi böyük uğur olsa da, Nadir şahı qarşıda hələ ciddi toqquşmalar gözləyirdi. Hər iki ordu silah təchizatı baxımından yaxşı vəziyyətdə idilər, lakin moğol ordusunda ciddi nizam-intizamsızlıq hiss olunurdu. Xüsusilə, ordunun vahid mərkəzdən idarə olunmasında ciddi problemlər yaşayırdılar. Moğol əsgərləri silah almaqla yanaşı, atlarını da samanla təmin etməli idilər. Bu da əlavə problemlər yaradırdı. Nadirin ordusunun təminatı isə mükəmməl səviyyədə idi.

Moğolların mərkəz və sol cinahlarının bölünməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nadir şah Səadət xanın Əfşar ordusunun mərkəzinə olan hücumunu gördükdən sonra zəmburəklərin irəli çıxarılaraq maksimum səviyyədə atəş etmələrini əmr etdi. Əfşar boyundan olan 1.000 nəfərlik say-seçmə döyüşçüyə şəxsən rəhbərlik edən Nadir Kancpura kəndi yaxınlığında 3 cəzayirçi tüfəngləri ilə silahlanmış süvari dəstəsini yerləşdirdi. Hər biri min nəfərdən ibarət olan bu bölmələr Nadirin zəmburəkləri tərəfindən dəstəklənirdi. Nadir öz elit zəmburəkçi dəstələrindən ikisini təpəyə göndərdi. Onların tapşırığı Əfşar ordusunun mərkəzinə hücum edən moğollara mane olmaq idi. Nadir sonra başqa bir dəstəni Dövran xan üzərinə fərqli yolla göndərdi və onlardan Kancpura ətrafında pusquda gözləyən ordunun sol cinahı üçün yem kimi istifadə etdi.[55]

Səadət xan bu zaman öz hücumunu müvəqqəti olaraq dayandırdı və Dövran xanın əlavə qüvvələrinin gəlib çatmasını gözlədi, lakin Nadirin mükəmməl taktikası sayəsində Dövran xan Səadət xandan uzaqlaşmışdı. Bir müddət gözlədikdən sonra isə o, kömək qüvvələri gözləmədən hücumunu davam etdirməyə başladı. Nizamülmülk Əlimərdan çayının arxasında olan döyüşçülərini ordunun əsas elementlərinə dəstək olmaq üçün yenidən təşkil etməyə başladı.[56]

Səadət xanın Kancpura pusqusunda öz döyüş filinin üzərində əsir düşməsini və Nadir şahın yanına aparılmasını təsvir edən illustrasiya.

Əfşar ordusunun mərkəz bölməsi moğolların hücumunu gözləyirdi. Moğollar atəş xəttinə daxil olan kimi cəzayirçi xətləri tərəfindən ağır tüfəng atəşinə tutuldular. Səadət xanın döyüşçüləri hətta Əfşar ordusunun mərkəz xəttinə yaxınlaşmağı da bacarmışdılar. Nəticədə mərkəzə böyük təzyiq edən əlbəyaxa döyüş başladı.

Kancpura pusqusu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əfşar ordusunun cənub cinahı Kancpura kəndi ətraflarında mövqe tutmuşdu. Dövran xan Nadirin planladığı kimi hərəkət edərək qəflətən onun üçün hazırlanan pusquya doğru hərəkət etməyə başladı. Bu zaman Kancpura ətraflarından Əfşar ordusunun peydə olması moğollar arasında böyük təşvişin yaranmasına səbəb oldu. Bunun ardınca Nadirin əmri ilə moğol ordusu odlu silahlardan atəşə tutuldu.[57][58]

Nadir döyüşü ön xətdə olan cəzayirçilərin yanında dayanaraq izləyirdi. Cəzayirlərin ağır güllələri rahatlıqla döyüş fillərinin yüngül zirehlərini deşirdi. Bu əsnada döyüş filləri üzərində döyüşən bir çox moğol əsilzadəsi öldürüldü və ya əsir götürüldü. Dövran xan özü də vuruldu və vurulma zamanı öz döyüş filindən yerə yıxıldı. Ağır yaralanan Dövran xan xidmətçilərini dərhal ona kömək etməyə çağırdı.

Əfşar ordusunun sağ cinahının komandanı Təhmasib xan Cəlair hələ döyüşə qatılmamışdı. Digər mövqelərdə döyüşlər getdikcə Təhmasib xan öz qoşunlarını şimala — sol cinahdakı Səadət xanın bölmələrinə doğru yönəltdi. Mərkəzdə Səadət xanın qüvvələri ilə amansız döyüşlər iki saat davam etdi. Əfşar ordusunun döyüşçüləri Səadət xanın döyüş filinə dırmanaraq onu təslim olmağa məcbur etdilər. Moğol ordusunun elit bölmələrinin döyüşçülərinin xeylisi öldürüldü, qalanları isə Əlimərdan çayına doğru qaçmağa başladılar. Onlar çayın kənarında Nadirin pusquya yerləşdirdiyi əsgərlər tərəfindən təqib edildilər və böyük itki verdilər. Moğolları əlverişli mövqeyə çəkmək istəyən Nadir şərqdəki döyüş xətlərini yenidən bərpa etdi. Nizamülmülk tərəfindən komandanlıq edilən və çayın ətrafında mövqe tutan moğol döyüşçüləri Nadirin ordusu ilə toqquşmada çoz az müqavimət göstərə bildilər və qaçmağa başladılar.[59]

Bu toqquşmalarda qalib gələn və moğol ordusunun böyükbir hissəsini pusquya salıb məhv edən Nadirin sonrakı həmləsi moğolların əsas düşərgəsi olan və Məhəmməd şahın da içində olduğu bölgəni mühasirəyə almaq oldu. Bu düşərgənin təminat yolları qapadıldı. Səadət xanın əsir götürülməsi, Dövran xanın ölməsi və digər yüksək rütbəli moğol sərkərdələrinin məhv edilməsi ilə bağlı gəzən şayiələr moğol ordusunun döyüş əhval-ruhiyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb oldu. Qələbəyə olan ümidin itməsindən sonra bəzi moğol əsgərləri qiyam qaldırdılar və düşərgəni yağmalamağa başladılar.[60][61]

Moğolların təslim olması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

24 fevralda Nadir Səadət xanı yanına çağıraraq ondan Məhəmməd şahla danışıqlar aparmağın ən asan yolunu soruşdu. Səadət xan isə ona Nizamülmülklə əlaqə saxlamağı tövsiyə etdi. Nizamülmülk danışıqlar üçün Nadirin düşərgəsinə gəlməyi qəbul etdi və sülh nümunəsi kimi Quranın bir nüsxəsini göndərdi. Nadir Nizamülmülklə söhbət etməyə başladı və özünün Hindistana yürüş etməyə vadar edildiyini bildirdi. Ona görə Hindistan hakimiyyətinin onun tələblərini yerinə yetirməməsi onu bu yürüşə vadar etmişdi. Nizamülmülk isə cavabında əfqan qaçaqları tuta biləcək güclərinin olmamasını bildirdi. Nadir moğolların ona çox şey borclu olduğunu bildirdi və Teymurun vaxtilə göndərdiyi tacı tələb etdi. Sonra isə bildirdi ki, vaxtilə moğollar onun ölkəsindən kömək almış və qarşılığında heç bir ödəniş etməmişdirlər. Həmçinin Nadir xatırlatdı ki, moğollarla onun ölkəsi arasında qarşılqılı yardım haqqında müqavilə olmuş, lakin onun apardığı müharibələrdə moğollar ona heç bir yardım göstərməmişdirlər. Nadir Nizamülmülkə dedi ki, moğol imperatorunu öz düşərgəsinə gətirmək üçün iki adam göndərəcəkdir.[62]

Nadir şahla Məhəmməd şahın görüşü. Bu görüş zamanı şahların ikisi də türkcə danışmışdır.

26 fevral günü Məhəmməd şah nəzərdə tutulduğu kimi düşərgəyə gəldi. Nadir onu öz çadırının önündə qarşıladı. Onlar qiymətli xalçanın üstündə əyləşdilər. Yemək süfrəsi açıldı. Nadir yeməklərin zəhərli olmamasından qonaqlarını əmin etmək üçün birinci özü yedi. Yemək bitdikdən sonra moğolların Nadirə ödəyəcəyi təzminatın miqdarı barədə razılığa gəldilər. Səadət xan Nadiri əmin etmək istəyirdi ki, əgər o, moğol düşərgəsinə getsə və ona Nizamülmülkün aradan götürülməsində kömək etsə, bu zaman razılaşdırılandan daha çox xəracın alınması mümkün olacaqdır. Zaman keçdikcə moğol əsgərləri arasında aclıq başladı.[63]

Martın əvvəllərində Nadir Nizamülmülklə yenidən görüşdü və əvvəlki danışıqların nəticələrini tək tərəfli olaraq ləğv etdiyini bildirdi. Nizamülmülk buna etiraz etsə də, Məhəmməd şaha məktub yazmağa məcbur edildi. Məktubda vəzir öz şahından Nadirin düşərgəsinə gəlməyi xahiş edirdi. Məhəmməd şah bunu qəbul etdi və Nadirin düşərgəsinə yollandı. Yanına gələn Məhəmməd şahı Nadir bir müddət çadırın önündə gözlətdi və bununla ona əsiri olduğunu uyğun dillə başa saldı. Məhəmməd şah Nadirə tabe oldu və bundan sonra onun düşərgəsində onun nəzarət altında qaldı.

Nadir mərhəmət nümunəsi olaraq moğol əsgərlərinə silahları və ərzaqları ilə birlikdə düşərgələrini tərk etmək icazəsi verdiyini elan etdi, lakin ordu üzvlərini əksəriyyəti yollarda kəndlilər və quldurlar tərəfindən öldürüldü. Moğol ordusu dağıldı. Öz əsgərlərinə isə 3 aylıq maaş miqdarında əlavə ödəniş etdi. Özünün ən etibarlı generallarından olan Təhmasib xan Cəlairi isə Səadət xanla birlikdə Dehliyə daxil olmaq üçün göndərdi.[64]

İtkilər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Moğollar Nadirin ordusuna nisbətən daha ağır itkilər verdilər. Moğolların itkisinin dəqiq sayı bilinmir, çünki o dövrki mənbələr belə məsələlərə bitərəf yanaşmır. Müasir tarixçilərin böyük bir hissəsi moğolların itkisinin təxminən 20.000–30.000 olduğunu bildirir. Aksvörti isə öldürülən moğol döyüşçülərinin sayının təxminən 10.000 olduğunu iddia edir. Nadir özü ordusunun 20.000 moğolu öldürdüyünü, ondan da çox adamı əsir aldığını iddia etmişdir.[65] Nadirin ordusundan öldürülənlərin sayı 400 idi.[66] Öldürülənlərin sayı moğol ordusunun böyüklüyünü nəzərə aldıqda dəhşətli dərəcədə də çox deyildi, lakin öldürülən içərisinə zabitlərin, yüksək rütbəli generalların da daxil olması moğol ordusunun döyüş qabiliyyətini demək olar ki, məhv etmişdir.

Çəhəl Sütün sarayının tavanı. Sağ tərəfdə yerləşən incəsənət nümunəsi Karnal döyüşünə həsr edilmişdir.

İtkilər moğol ordusunda ümidsizliyin meydana çıxmasına səbəb oldu. Ümidsiz vəziyyətə düşən moğol ordusu nizam-intizamını tamamilə itirdi. Belə vəziyyətə düşən moğol ordusu mənsubları öz düşərgələrini talan etməyə və döyüşə girməkdən imtina etməyə başladı. Ən böyük itkilərdən biri Dövran xan idi. Ağır yaralanan Dövran xana hətta ən yaxın xidmətçiləri belə istirahət etmək üçün yer tapa bilmədilər. Uzun müddətdir Dövran xanla düşmənçiliyi olan Nizamülmülk ölüm ayağında olan xanı ələ salmaq üçün onun yanına gəldi. Xan həmin gecə az saylı ardıcıllarının qarşısında öldü.

Müasir tarixçilər Karnal döyüşündə Əfşar ordusunun cəmi 1.100 nəfər itki verdiyini düşünür. Bu 1.100 nəfərdən 700-ü yaralanmış, 400-ü isə ölmüşdü. Bu Əfşar ordusunun çox kiçik bir hissəsi idi.[17]

Səadət xan əsir alındığı gecə Nadirin yanına gətirildi. Səadət xan Nadirə "imperiyanın açarı" olan Nizamülmülklə danışmağı tövsiyə etdi. Nizamülmülk tezliklə danışıqlar üçün Nadirin düşərgəsinə gəldi. Moğol nümayəndələrinin adi paltarlar əvəzinə zirehli geyimlə gəlməsi danışıqların ilk başlanğıcda sərt keçməsinə səbəb oldu, lakin Nadir Nizamülmülklə tək danışmaq istədiyini bildirdi. Tək qaldıqdan sonra Nizamülmülk öz həyatının tamamilə Nadirin mərhəmətindən asılı olduğunu bildirdi. Nadir isə hər şeyin Məhəmməd şahın təzminat verib-verməyəcəyinə bağlı olduğunu dedi. Bundan sonra Nadir Nizamülmülkü öz düşərgəsinə getmək üçün yola saldı.

26 fevral tarixində Məhəmməd şah böyük dəbdəbə və ehtişam içində Nadirin düşərgəsinə gəldi. Nadir onu imperatorlara layiq formada qarşıladı və çadırına dəvət etdi. İki şah doğma dilləri olan türkcə danışmağa başladılar. Danışıqların bitməsindən sonra Məhəmməd şah və köməkçiləri düşərgələrinin yerləşdiyi Əlimərdan çayının qərb sahilinə yola salındılar.

Moğol düşərgəsində Dövran xanı kimin əvəzləyəcəyi ilə bağlı böyük mübahisə var idi. Nizamülmülkün rəhbərlik etdiyi qrupla əsirlikdə olan Səadət xanın rəhbəri olduğu qrup mübarizə aparırdı. Nizamülmülk iddia edirdi ki, Səadət xan nadirlə gizli razılığa gəlmişdir. Guya Səadət xan Məhəmməd şahdan daha böyük təzminat qopara bilmək üçün Nadiri Dehliyə daxil olmağa təhrik edir.[67]

Dehlinin fəthi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Nadir şahın Böyük Moğol imperiyasının imperatorlarının əyləşdiyi Tovuzquşu taxtında əyləşməsini təsvir edən illustrasiya. Bu taxt sonradan Nadirin imperiyasının mərkəzinə aparılmış və imperial gücün simvoluna çevrilmişdir.

12 martda Nadir Məhəmməd şahla birgə Dehliyə istiqamət götürdü. Onlar martın 18-də Şalimar bağları adlanan əraziyə çatdılar. Təhmasib xan Cəlair və Səadət xan Dehlinin darvazalarını Nadirin üzünə açmaq üçün öndə gedirdilər. 19 martda Məhəmməd şah şəhəri Nadirin təntənəli girişi üçün hazırlamağa göndərildi.[68] Səadət xan Şalimar bağları ərazisində dayandı ki, Nadir şəhərə daxil olarkən müşayiət etsin. Nadir isə 20 mart 1739-cu il tarixində vassalı Məhəmməd şahla birgə Dehliyə daxil oldu.[69][70]

Şəhər daxil olarkən Nadir şahı 20.000 savaran-e səltənəti (imperator qvardiyası) üzvü hərbçi və 100 döyüş fili müşayiət edirdi. Döyüş filləri cəzayirçilərlə silahlandırılmışdı. Şəhərə yaxınlaşərkən şəhərin müdafiə silahlarından salamlama atəşi edildi. Nadiri və köməkçilərini qarşılamaq üçün Dehlinin şah sarayında gözəl mərasim təşkil edilmişdi. Səadət xan Nadir tərəfindən əhalidən vergiləri toplamaqla vəzifələndirildi. Bu vergiləri artıqlamasıyla toplamaqla Nadirin gözünə girməyə çalışan Səadət xan əhaliyə qarşı zorakılıqdan istifadə edirdi. Səadət xan Nadirlə görüş təyin etmək istəyəndə Nadir tərəfindən vergilərin toplanmasını gecikdirməkdə ittiham edildi və ağır formada tənqid edildi. Karnalda alçaldıcı məğlubiyyətə uğramaq, məğlubiyyətdən sonra öz imperatoruna sədaqətsizlik göstərmək, öz xalqının var-dövlətini yadelli uçün toplamaq Səadət xana çox ağır gəldi və şəhərə gəldikdən bir neçə gün sonra vəfat etdi.[67]

Nadir şah Hindistanı yeni vassalı vasitəsiylə idarə etmək niyyətində idi və bunu açıq formada Məhəmməd şaha bildirdi. Güclü hərbi nizam-intizam yaradıldı və mülki şəxsləri incitməyin həmin şəxsin şikəst edilməsiylə cəzalandırılacağı bildirildi. Nadir moğol aristokratiyasının çox yumuşaq və zəif olduğunu düşünürdü. Bir dəfə moğol naziri ilə söhbətdə Nadir ondan hərəmində nə qədər qadın olduğunu soruşmuşdu, nazir isə cavabında 850 demişdi. Nadir isə zarafatla 150 qadın da əlavə edərək minbaşı ola biləcəyini bildirmişdi. 21 martda Nadir Dehlidə imperiya təqviminin yeni ili olan Novruz bayramını qeyd etdi və öz əsgərlərinə, generallarına hədiyyələr verdi.[71]

Dehlidə şəhərində şayiələr yayılmağa başlamışdı. Yaxında yeni əlavə vergilərin toplanacağı, Məhəmməd şahın Nadiri həbs etdiyi və ya öldürdüyü barədə şəhər əhalisi arasında şayiələr yayılmışdı. Həmçinin danışırdı ki, Nadir sui-qəsd nəticəsində qətlə yetirilmişdir. Sui-qəsd şayiəsi yayılan zaman Dehlidə taxın anbarının qarşısında Dehli əhalisinin nümayəndələri taxılın qiyməti ilə bağlı Əfşar ordusunun nümayəndələri ilə danışıqlar aparırdılar. Şəhər əhalisinin nümayəndələri hücum edərək 5 döyüşçünü öldürdülər. Bu hadisə şəhər əhalisinin Nadirin əsgərlərinə qarşı ayağa qalxmasını təşviq etdi.[72] Şəhərlilər şəhər boyunca Nadirin əsgərlərini hədəfə almağa başladı. Bu xəbər Nadirə çatdırıldığı zaman o, buna inanmadı və bunu şəhəri qarət etmək üçün bəhanə axtaran əsgərlərin işi olaraq qiymətləndirdi, lakin bu tipli xəbərlərin ard-arda gəlməsindən sonra Nadir özünün yaxın çevrəsindəki adamları bunu araşdırmaq üçün göndərdi. Bu şəxslərdən ikisi qəzəbli kütlə tərəfindən öldürüldü. Nadir cavab olaraq 1000 nəfərlik cəza qüvvəsi göndərdi və bu qüvvəyə yalnız şiddət göstərən əhalini cəzalandırmağı tapşırdı.[73]

Dehli üsyanı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Nadir şahın öldürülmüş əsgərlərinin meyidləri üzərindən Rövşən üd-Dövlə məscidinə doğru getməsini əks etdirən rəsm əsəri.

Dehlidəki üsyan Nadirin üsyanı yatırmaq üçün göndərdiyi dəstələrin oxlardan və digər silahlardan hücuma məruz qalması ilə daha da şiddətləndi. Gecə boyunca müxtəlif izolyasiya edilmiş bölgələrə Nadirin ordusunun döyüşçüləri yerləşdirildi. 22 mart səhəri Nadir gecələdiyi yerdən çıxdı və qüvvələr yerləşdirdiyi Rövşən üd-Dövlə məscidinə doğru yola çıxdı. Yolda olarkən binaların üstündən Nadirə doğru tüfəngdən atəş açıldı, lakin güllə az fərqlə Nadirin yanından keçdi və generallarından birini öldürdü. Nadir Rövşən üd-Dövlə məscidinin damına çıxaraq Əfşar ordusunun əsgərlərinin öldüyü bütün məhəllərə girməyi və həmin məhəllələrdə yaşayan bir nəfəri belə sağ buraxmamağı əmr etdi. Bunu əmr edərkən isə qətliama işarə olaraq qılıncını çıxardı.

3 minlik dəstə şəhərə yönləndirildi və üsyanın yatırılmasına başlanıldı. Nadir şah "əlində qılıncı, ciddi sifət alaraq dərin düşüncələrə dalmışdı. Heç kim dərin sakitliyi pozmağa cəsarət etmirdi."[74] Bütün şəhərin üstünü tüstü bürümüşdü və öldürülənlərin səsləri hər tərəfdən eşidilirdi. Aşağı səviyyədə olsa da, şəhərdə müqavimət var idi. Əksəriyyətin isə heç döyüşməyə belə şansı olmadı. Bir çox kişi həbs edildi və Yamuna çayına aparıldı. Çayın yanına aparılanlar öldürüldü və çaya atıldı. Əsgərlər Nadirin ordusundan döyüşçülərin öldürüldüyü məhəllələrə daxil olur, hər kəsi öldürür, tapdıqları zənginlikləri yağmalayır və yerdə qalanları yandırırdı. Bəzi Dehli sakinləri Nadirin ordusunun əlinə keçməmək üçün özlərini öldürü və evlərini yandırırdılar.

Moğol zadəgan ailələrindən olan Seyid Niyaz xan və Şahnavaz xan üsyanı dəstəkləyən şəxslərdən idilər. Niyaz xan öz dəstəkçilərindən ibarət kiçik bir dəstə göndərərək bir qrup döyüşcünü öldürtdü. O, daha sonra Şahnavaz xanla birləşərək Nadirin Hindistan döyüş fillərini topladığı tövləyə hücum etdi. Tövlə ələ keçirildi və bu iki şəxs döyüş fillərindən istifadə edərək şəhərdən qaça bildilər. Qaçan şəxslər şəhərdən kənardakı qalaya sığındılar. Qala Nadirin ordusu tərəfindən dağıdıldı və qaladakılar əsir alındı. Əsirlər məscidin yanında gözləyən Nadirin hüzuruna çıxarıldı və onun əmri ilə bütün əsirlərin başı kəsildi. Nadir yalnız əsir qadınları buraxdı.[75]

Nadir şahın qılıncını qaldırmaqla üsyançıların qətlə yetirilməsi barədə əmr verdiyi Rövşən üd-Dövlə məscidi.

Təxminən bir gün davam edən üsyanın yatırılması prosesi Nadirin öz nümayəndələrini göndərməsi və qətliamlarıdayandırmağı əmr etməsi ilə sona çatdırıldı. Əfşar ordusunun əmr gələn kimi qətliamları dayandırması bir çox müasir tarixçini belə heyrətə salmışdır. Bu Nadirin ordusunun nə dərəcədə nizam-intizamlı olmasının sübutudur.[76] Üsyanın yatırılması qısa müddət davam etsə də, öldürülənlərin sayı xeyli çox idi. Hadisələrin sonunda Dehli şəhərində təxminən 30.000 nəfər öldürüldü. Nadirin əmri ilə vergi toplanmasına başlanıldı və ətraf ərazilərə də vergi toplamaq üçün nümayəndələr göndərildi. Məhəmməd şahın nazirləri belə təhlükəsizlikdə deyildi. Hadisələr əsnasında nazirlərdən biri işgəncə görmüş və var-dövləti müsadirə edilmişdi.[77]

Nadir vergi toplanması işini zəmanət altına almaq üçün şəhərin hər bölgəsinə 1000 nəfərlik süvarilər göndərdi, lakin o, ən böyük sərvəti moğol sülaləsinin paytaxtındakı xəzinələrdən topladı. Tovuzquşu taxtı Əfşar ordusu tərəfindən müsadirə edildi və sonradan imperial gücün simvoluna çevrildi. Bu qızıl taxtla yanaşı Nadir moğol xəzinəsindən Kuh-i-Nur (azərb. Nur dağı‎) və Dərya-i-Nur (azərb. Nur dənizi‎) almazlarını da ələ keçirdi.[78][79][80][81]

Nadirin Hindistandan əldə etdiyi sərvətin dəqiq miqdarını müəyyən etmək xeyli çətindir. Təxmin olunur ki, Nadir 700 milyon rupi dəyərində qızıl, gümüş, qiymətli daş-qaşlardan ibarət qənimət toplamışdı. Müqayisə üçün deyək ki, Yeddi İllik Müharibə (1756–1763) Fransa hökumətinə 1,8 milyard türk lirəsinə başa gəlib. Bura bütün hərbi xərclər — quruda və dənizdə baş verən hərbi əməliyyatlar, eləcə də Avstriya hökumətinin ödədiyi təzminatlar daxildir. Həmin məbləğ o dövrün pulu ilə təxminən 90 milyon funt sterlinqə bərabər idi. İndiki pulla isə 8.2 milyard funt sterlinq deməkdir.[82] Nadir o zaman Dehlidən təqribən 87,5 milyon funt sterlinq dəyərində qənimət toplamışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə İngiltərədə adi işçinin illik məvacibi 20 funt sterlinq idi. Karnal qələbəsi və Dehlinin fəthi Nadiri beynəlxalq miqyaslı gücə çevirdi.

Bütün bunlarla yanaşı Böyük Moğol imperatoru bir sıra müqavilələr imzalamağa da məcbur edildi. Nəticədə onun dövləti daha da zəiflədi. O, qərbdəki bütün torpaqları üzərindəki hüquqlarından Nadirin lehinə imtina etdi. Nadir həmçinin, iki sülalə arasında qohumluğun yaranması üçün də çalışırdı. O, oğlanları və generalları üçün bir sıra evliliklər təşkil etmişdi. Arzuladığının hamısını əldə etdikdən sonra Nadir geri qayıtmaq üçün hazırlaşmağa başladı.

Kuh-i-Nur almazının müxtəlif bucaqlardan görünüşü.

Nadirin geri qayıtması

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dərya-i-Nur almazı

1739-cu ilin may ayında Nadir ordusu ilə birlikdə Dehlini tərk etdi. Onun Dehlidən topladıqlarını daşımaq üçün 1000 fil, at və dəvə lazım olmuşdu. Sərvət o qədər çox idi ki, Nadir imperiyasının əhalisini 3 il müddətinə vergilərdən azad etdi.[83]

Əfşar ordusu istilərə düşməmək üçün bir qədər şimala yönəldi və Hinduquş dağları ətəkləri ilə İrana qayıtmağa başladı. Yeni torpaqların bütün hakimləri hədiyyələrlə Nadirin hüzuruna gəldilər və itaətlərini bildirdilər. Bircə Sindin hakimi Xudayar xandan başqa. Xudayar xan Nadirin onun üzərinə gəlməyəcəyini düşünürdü.[84] Çünki o, əvvəlcədən Nadirlə razılığa gəlmişdi və Nadirin bununla yetinəcəyini düşünürdü, həmçinin Nadir Xudayarın üstünə getmək üçün çətin keçilən yerləri açmalı və ziq-zaqvari hərəkət etməli idi. Bu isə onun marşrutunun xeyli uzanması demək idi, lakin Xudayar xan səhv fikirləşirdi. Gözlənilənin əskinə olaraq Nadir Sində — Xudayarın üzərinə yürüşə başladı. Nadir şah döyüşdə qalib gəldi və Xudayar xan əsir düşdü.[85]

Yol boyunca Nadirin sərkərdələrindən bəziləri amansız istilərdən həyatlarını itirdilər. Çayları adlamaq onlar üçün ciddi problemə çevrilmişdi. Yaranan daşqınlar isə ordunun vəziyyətini iki qat çətinləşdirirdi. Çinab çayını keçərkən axının təsirindən körpünün dəmir kəndirləri qırıldı və bir çox əsgər çayda boğuldu. Nadir şah mütəmadi olaraq daşınan yüklərin yoxlanılmasını əmr edirdi. Bununla o, ordu üzvlərini qənimətləri oğurlamasının qarşısını almağa çalışırdı. Həmçinin varlanan döyüşçülər artıq maaşa ehtiyac duymayacaq və fərariliyə meyllənəcəkdi. İyulun 14-də Nadirin ordusu qərb sahilinə adladı. Bu keçid top atışı ilə qeyd edildi. Ordunun apardığı döyüş filləri ilə bağlı ciddi problemlər var idi. Döyüş fillərinin 75-i Kabil ilə Herat arasında tələf oldu. Xeybər keçidindən keçdikdən sonra Nadirin ordusu 1739-cu ilin dekabr ayının 2-də Nadirin qərb torpaqlarının mərkəzi kimi qəbul edilən Kabila daxil oldu.[86]

Nəticə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nadir şah Karnal döyüşündə Böyük Moğol imperiyasını darmadağın etdi və Məhəmməd şahı asılılığı qəbul etməyə məcbur etdi.[87] Döyüşdən sonra Məhəmməd şahla paytaxt Dehliyə daxil olan Nadir şah burada bir müddət qaldıqdan və Məhəmməd şaha ağır şərtləri olan müqavilələri qəbul etdirdikdən sonra geri qayıtdı. Moğollardan çox yüksək miqdarda təzminat alan Nadir şah həmçinin, Hind çayından qərbdəki moğol torpaqlarını da öz imperiyasına ilhaq etdi. Qərbi Hindistandakı torpaqların fəthi Nadirə hələ Dehlidə olarkən İran körfəzi bölgəsində hərbi dəniz qüvvələri vasitəsilə öz nüfuzunu genişləndirməyə şərait yaratmışdı.[88]

Nadir şahın dağılmaqda olan Moğol imperiyası üzərindəki qələbəsi ona yenidən qərbə doğru yönəlib Osmanlı imperiyası ilə yeni bir müharibəyə başlamağa şərait yaratdı. Osmanlı hökmdarı I Mahmud Osmanlı-İran müharibəsini (1743–1746) başlatdı. Bu müharibə zamanı Moğol hökmdarı Məhəmməd şah 1748-ci ilə — yəni, ölümünə qədər Osmanlı imperiyası ilə birgə fəaliyyət göstərdi.[89]

Tacirlər baş verənlər haqda məlumatları (Hindistanın fəthi) tezliklə bütün müsəlman dünyasına yaydılar və Əfşarlar dövlətinin yeni epoxası başlamış oldu. Avropa şirkətlərinin Hindistandakı nümayəndəlikıəri və dini missionerlər öz vətənlərinə təşviş içində məktub göndərərək yatırdıqları kapitalın sonrakı taleyi bardə və Nadirin fəthləri haqda əlavə məlumatlar tələb edirdilər.[90] Nadir şahın Hindistan yürüşünün nəticələri Britaniyanın Ost-Hind şirkətinin hərəkətə keçməsinə şərait yaratdı. İmperiyanın zəifliyi və Nadirin geri qayıtmasından sonra yaranan güc vakumu onları hərəkətə keçməyə təhrik edən əsas amillərdən idi.[91]

Karnal döyüşündə alçaldıcı məğlubiyyətə uğrayan Böyük Moğol imperiyasının zəifləməsi tədricən daha da sürətləndi və süqut etmə nöqtəsinə çatdı. Nadirin geri dönməsindən bir qədər sonra Avadh, Dəkkən və Benqal torpaqları müstəqillik qazandılar. 1748-ci ildə əfqanların Dehliyə olan hücumlarını dəf etməkdə çətinlik çəkən Məhəmməd şah vəfat etdi. Nadir şahın ölümündən (1747) sonrakı 10 il ərzində Dehli əfqanlarla maratxların mübarizə meydanına çevrildi. Nəhayət, Panipat döyüşündə qalib gələn əfqanlar Dehlini ələ keçirdilər.[92][93][94]

Həmçinin, bəzi müasir tarixçilərin fikrincə əgər Nadir şahın Hindistan yürüşü olmasaydı, Hindistan subkontinentinin tamamilə dəyişməsi ilə nəticələnən Avropanın buradakı müstəmləkə hakimiyyətiya ya heç olmayacaq, ya da fərqli cür olacaqdı.[95]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ R. Ernest Dupuy və Trevor N. Dupuy. The Harper Encyclopedia of Military History. Harper Collins Publishers. 1993. səh. 711. ISBN 978-0-06-270056-8.
  2. ↑ Wiilem Floor. The rise & fall of Nader Shah: Dutch East India Company Reports 1730–1747. Mage Publishers. 2009. səh. 136. ISBN 1-933823-32-1.
  3. ↑ Willem Floor. New facts on Nadir Shah's campaign in India in Iranian studies. Iranian studies. 1998. səh. 200.
  4. ↑ Tony Jaques. Karnal-1739-Nader Shah#Invasion of India", Dictionary of Battles and Sieges: A Guide to 8,500 Battles from Antiquity through the Twenty-first Century. Greenwood: Westport. 2006. səh. 512.
  5. ↑ 1 2 3 4 Axworthy, 2009. səh. 254
  6. ↑ Mohammad Kazem Marvi Yazdi. Rare views of the world. III. Tehran: Ed Amin Riahi. 1996. səh. 130.
  7. ↑ Mirza Mehdi Khan Esterabadi. Taarikhe Jahangoshaaye Naaderi. I. B. Tauris. 1759. səh. 245.
  8. ↑ Axworthy, 2009. səh. 263
  9. ↑ Later Mughal. 31 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 May 2014.
  10. ↑ Jagadish Narayan Sarkar. A Study of Eighteenth Century India: Political history, 1707–1761. I. University of Virginia: Saraswat Library. 1976. səh. 115.
  11. ↑ R. G. Grant. 1001 Battles That Changed the Course of History. səh. 410.
  12. ↑ 1 2 Bellamy, 1990. səh. 214
  13. ↑ Moghtader, 2008. səh. 205
  14. ↑ "INDIA vii. RELATIONS: THE AFSHARID AND ZAND PERIODS". www.iranicaonline.org. 28 fevral 2020 tarixində arxivləşdirilib.
  15. ↑ Mehta, J.L. Advanced Study in the History of Modern India 1707–1813. New Dawn Press, Incorporated. 2005. ISBN 978-1-932705-54-6. 2022-05-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-02.
  16. ↑ Lockhart, 2004. səh. 237
  17. ↑ 1 2 Lockhart, 2004. səh. 263
  18. ↑ Axworthy, 2009. səh. 259
  19. ↑ Henry Miers Elliot. The History of India, as Told by Its Own Historians: The Muhammadan Period. V. Cambridge University Press. səh. 357.
  20. ↑ Nadir şah Əfşarın məktublaşması – Sultan Mahmud xana məktub bölməsi. Bakı: Nurlan. 2007. səh. 7. ISBN 460200000.
  21. ↑ Michael Axworthy. Iran: Empire of the Mind. Penguin Books. 2007. səh. 158.
  22. ↑ Conflicts In 1739: War of Jenkins' Ear, Stono Rebellion, Battle of Karnal, Chickasaw Wars, Battle of Porto Bello, Battle of Vasai. General Books LLC. 2010. səh. 14. ISBN 978-1-156-21339-1.
  23. ↑ Valeri Silogava və Kakha Shengelia. History of Georgia: From the Ancient Times Through the "Rose Revolution". Caucasus University Publishing House. 2007. səh. 158. ISBN 978-9994086160.
  24. ↑ David Marshall Lang. Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1797–1889: a documentary record ,. Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1797–1889: a documentary record. Vaşinqton: Columbia University Press. 1957. səh. 142. ISBN 978-1-56859-068-4.
  25. ↑ Edward Cust. Annals of the wars of the eighteenth century. səh. 225.
  26. ↑ Lockhart, 2004. səh. 240
  27. ↑ Ghafour, 2008. səh. 383
  28. ↑ Lockhart, 2004. səh. 245
  29. ↑ Spencer C. Tucker. A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. II. ABC-CLIO. 2010. səh. 733.
  30. ↑ Mehman Süleymanov, 2010. səh. 351
  31. ↑ Samuel Burder. Oriental Literatur Applied To The Illustration Of The Sacred. I. London: Oriental Literature. 1822. səh. 471.
  32. ↑ Mehman Süleymanov, 2010. səh. 352
  33. ↑ Ədalət Tahirzadə. Nadir şah. Bakı: Çıraq. 2005. səh. 29. ISBN T 4702060100 – 006.
  34. ↑ Axworthy, 2009. səh. 257
  35. ↑ Mehman Süleymanov, 2010. səh. 359
  36. ↑ Mehman Süleymanov, 2010. səh. 361
  37. ↑ Mehman Süleymanov, 2010. səh. 362
  38. ↑ Axworthy, 2009. səh. 261
  39. ↑ Lockhart, 2004. səh. 250
  40. ↑ Moghtader, 2008. səh. 215
  41. ↑ Lockhart, 2004. səh. 257
  42. ↑ Frezer Ceymz. Tarix-e Hader şah Əfşar və moxtəsəri əz tarix-e səlatin-e moqol dər hend. Tehran. 1985. səh. 139.
  43. ↑ Hanway, 1753. səh. 212
  44. ↑ Jonas Hanway. An historical account of the British Trade over the Caspian Sea, with a journal of travels. London: Mr. Dodsley. 1753. səh. 212.
  45. ↑ "CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN". www.iranicaonline.org. 28 fevral 2020 tarixində arxivləşdirilib.
  46. ↑ Hanway, 1753. səh. 251-253
  47. ↑ Moghtader, 2008. səh. 221
  48. ↑ The Cambridge History of India. V. səh. 360.
  49. ↑ Rakesh Bhasin. Dastan-e-Awadh: A Momentous Journey from Faizabad to Lucknow. səh. 127.
  50. ↑ Ghafour, 2008. səh. 384
  51. ↑ Axworthy, 2009. səh. 255
  52. ↑ Suresh K Sharma. Haryana: Past and Present. II. Mittal. səh. 132. ISBN 81 8324 046 1.
  53. ↑ Məhəmməd Hüseyn Qüdsi. Nadir şah. Bakı: Gənclik. 1999. səh. 187. ISBN 5802011785.
  54. ↑ Moghtader, 2008. səh. 206
  55. ↑ Lockhart, 2004. səh. 259
  56. ↑ Moghtader, 2008. səh. 207
  57. ↑ Moghtader, 2008. səh. 209
  58. ↑ Kaushik Roy. War, Culture and Society in Early Modern South Asia, 1740–1849. Routledge. 2011. səh. 33.
  59. ↑ Lockhart, 2004. səh. 260
  60. ↑ Moghtader, 2008. səh. 210
  61. ↑ Students' Britannica India: I to M (Iblis to Mira Bai). səh. 185.
  62. ↑ Lockhart, 2004. səh. 261
  63. ↑ William Irvine. Later Mugals. Yeni Dehli: Atlantic Publishers. 1991. səh. 357.
  64. ↑ Lockhart, 2004. səh. 262
  65. ↑ Brigadier-General Sykes və Sir Percy. A history of Persia. II. Macmillan & Co. 1930. səh. 260.
  66. ↑ "La stratégie militaire, les campagneset les batailles de Nâder Shâh – La Revue de Téhéran – Iran". teheran.ir. 25 July 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 February 2016.
  67. ↑ 1 2 Lockhart, 2004. səh. 264
  68. ↑ James Fraser. The History of Nadir Shah, Formerly Called Thamas Kuli Khan. səh. 129.
  69. ↑ An Advanced History of Modern India. Sailendra Nath Sen. India: Macmillan India. 2010. səh. 326. ISBN 978-0-230-32885-3.
  70. ↑ Edward G. Browne. "AN OUTLINE OF THE HISTORY OF PERSIA DURING THE LAST TWO CENTURIES (A.D. 1722–1922). London: Packard Humanities Institute. 2010. səh. 33.
  71. ↑ Jaswant Lal Mehta. Advanced Study in the History of Modern India 1707–1813. New Dawn Press. 2005. səh. 231. ISBN 1 932705 54 6.
  72. ↑ Vedpal S. Malik və Don E. Mathre. Bunts and Smuts of Wheat: An International Symposium : Raleigh, North Carolina. North American Plant Protection Organization. 1997. səh. 327.
  73. ↑ Lockhart, 2004. səh. 265
  74. ↑ John Malcolm. The History of Persia, from the Most Early Period to the Present Time. II. London: John Murray. səh. 85.
  75. ↑ Lockhart, 2004. səh. 267
  76. ↑ Axworthy, 2009. səh. 260
  77. ↑ John Clark Marshman. . Serampore Press. 1863. səh. 199.
  78. ↑ Deccan Heritage, H. K. Gupta, A. Parasher and D. Balasubramanian, Indian National Science Academy, 2000, p. 144, Orient Blackswan, ISBN 81-7371-285-9
  79. ↑ Asher, Catherine B.; Talbot, Cynthia. India Before Europe (ingilis). Cambridge University Press. 2006. səh. 40. ISBN 978-0-521-80904-7. 27 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 February 2019.
  80. ↑ Leela Kohli. "Fascinating history of world's best diamonds". The Northern Star. Lismore, New South Wales: National Library of Australia. 30 May 1953. səh. 6. 24 July 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 August 2013.
  81. ↑ William Dalrymple və Anita Anand. Koh-i-Noor. Bloomsbury Publishing. 2017. səh. 52. ISBN 1-4088-8885-8.
  82. ↑ Michael Axworthy. Iran: Empire of the Mind. Penguin Books. 2007. səh. 159.
  83. ↑ Edward Cust. Annals of the wars of the eighteenth century. London: Gilbert & Rivington Printers. 1862. səh. 228.
  84. ↑ Mehman Süleymanov, 2010. səh. 385
  85. ↑ Mehman Süleymanov, 2010. səh. 386
  86. ↑ Mehman Süleymanov, 2010. səh. 390
  87. ↑ Jeremy Black. War and the World: Military Power and the Fate of Continents, 1450–2000. Yale University Press. 2000. səh. 324.
  88. ↑ Axworthy, 2009. səh. 268
  89. ↑ Naimur Rahman Farooqi. Mughal-Ottoman relations: a study of political & diplomatic relations between Mughal India and the Ottoman Empire, 1556–1748. India: Idarah-i Adabiyat-i Delli. 1989. səh. 231.
  90. ↑ Lawrence Dundas Campbell. . X. 1808. səh. 601 https://books.google.az/books?id=R1dFAAAAYAAJ&pg=RA1-PA601&dq=Battle+of+Karnal&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwinoKGg5P3nAhXGvosKHcuuAW0Q6AEIeTAI#v=onepage&q=Battle%20of%20Karnal&f=false (#bare_url_missing_title).
  91. ↑ Axworthy, 2009. səh. 269
  92. ↑ Tony Jaques. Dictionary of Battles and Sieges: A-E. Dictionary of Battles and Sieges: A Guide to 8,500 Battles from Antiquity Through the Twenty-first Century. 1. Greenwood Publishing Group. 2007. səh. xxxix. ISBN 0-313-33537-0.
  93. ↑ Axworthy, 2009. səh. 271
  94. ↑ Books Llc. Battles Involving the Mughal Empire: Battle of Panipat, Battle of Khanwa, Battle of Saraighat, Battle of Ghaghra, Siege of Sambhal. General Books. 2010. səh. 57. ISBN 978-1-155-32368-8.
  95. ↑ Axworthy, 2009. səh. 270

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]