Koronavirus

Yeni koronavirus (2019-nCoV) ilə səhv salmayın.
Koronavirus
Elmi təsnifat
Ranqsız:
Viruslar
Realm:
Riboviria
Aləm:
Orthornavirae
Tip:
Pisuviricota
Sinif:
Pisoniviricetes
Dəstə:
Nidovirales
Yarımdəstə:
Cornidovirineae
Fəsilə:
Koronaviruslar
???:
Koronavirus
Beynəlxalq elmi adı

Koronavirus — məməlilərdə və quşlarda xəstəliklərə səbəb olan RNT virus qrupudur. İnsanlarda və quşlarda yüngüldən ölümcülə qədər nəticəsi ola bilən tənəffüs yolu infeksiyasına səbəb olur. İnsanlarda yüngül formasına zökəmin bəzi halları daxildir (buna digər viruslar, əsasən rhinoviruslar səbəb olur). Daha ölümcül növləri SARS, MERS və COVID-19 xəstəliyinə səbəb ola bilir. Bu virus inək və donuzlarda diareyaya, siçanlarda isə hepatit və ensefalomiyelitə səbəb olur. Hazırda insanları koronavirus infeksiyasına qarşı qoruyan və ya müalicə edən dərman və ya vaksin yoxdur.

Koronavirus koronaviruslar ailəsinə aiddir. Tam olaraq orthocoronavirinae fəsiləsinin nidovirales dəstəsinin koronaviruslar sinifinə aiddirlər.[3][4] Koronaviruslar superkapsid viruslardır. (+)ssRNA virus və RNT genomuyla kapsid spiral simmetriyaya malikdirlər.[5] Korona virusların genomik ölçüsü 26/32 kilobaz aralığında olur və ən böyük RNT viruslarıdır.[6]

"Koronavirus" adı koron partikullarının (corona) xarakteristika görünüşünə görə koron və ya virus mənasına gələn Latınca (virions) sözündən gəlir.

Kəşfi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Koronaviruslar 1960-cı ildə kəşf edilib[7] ilk dəfə toyuqlarda infeksion bronxit virusu, daha sonra insan koronavirusu 229E və insan koronavirusu OC43 olaraq adlandırılan soyuq dəyməsi olan insanların burun boşluqlarında yaranan virus idi.[8] Bu ailənin digər başqa üzvləridə kəşf edilib. 2003-cü ildə SARS-CoV, 2004-cü ildə HCoV NL63, 2005-ci ildə HKU1in, 2012-ci ildə MERS-CoV və 2019-cu ildə 2019-nCoV üzvləri kəşf edilib. Hazırda bu virusların çoxu ciddi tənəffüs yolu infeksiyalarına qarışıb.

Ad və morfologiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Koronavirusun adı latınca korona və yunanca κορώνη (korṓnē, "tac, çələng") deməkdir. Korona virusun Günəş tacını xatırladan görüntüsü olduğundan dolayı elektron mikroskopu ilə baxıldığında virionlara (virusların sahib hüceyrədən kənar formasına) bənzədikləri görülür. Morfologiyası isə virusun səthini dolduran və əsas tropizmini müəyyən edən zülallar tərəfindən peplomerlərlə yaradılır.

Bütün koronavirusların ümumi quruluşunda zülallar, membran və nukleokapsidlər var. Əgər SARS koronavirusu (Güclü tənəffüs sindromu ilə əlaqəli koronavirus) spesifik halda olarsa üzərində olan reseptor sahəsi, virusun reseptoruna, anqiotensin çevirici ferment 2-ə (ACE2) bağlanmasına vasitəçilik edəcək .[9] Bəzi koronavirusların isə (xüsusilə Betakoronavirus kimi alt sinifin üzvləri) hemaqqlutinin esteraz (HE) adı verilən qısa zülalları var.

Replikasiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Virus hüceyrəyə daxil olanda onun hissəcik qılafı örtülmür və virusun genomu hüceyrə sitoplazmasına daxil olur.

Koranavirusun RNT genomu, 5 metivilaniya olmuş qaba və RNT-in həll olunması üçün ribosomlara bağlanmasını təmin edən 3 polyadenylasiyalı quyruğu var.

Koronavirusun genomları, viral genomun əsas hüceyrəsinin texnikasından istifadə edərək yeni RNT kopiyalarının transkripsiyasına imkan verən replikaz adlı zülalı kodlaşdırır. Replikaz koronavirusun ilk zülalıdır; bu zülalda replikazı kodlayan gen, köçürüldükdən sonra köçürülmə gendə olan bir stop kodu ilə dayandırılır. Bu iç içə yazılmış bir yazı kimi tanınır. Bütün mRNT sintezlərini kodlaşdıran monokistronikdir. Koronavirus zülalınının dəqiq quruluşu yoxdur və bu zülal, RNT-yə bağlı RNT-in polimerazında olmayan bir oxuyucu funksiyanı[10] təmin etdiyi üçün replikaya bağlanır.

Genom təkrarlanır və zülalların hamısının yerləşdiyi uzun bir polipotein əmələ gəlir. Koronavirusların tərkibində olmayan bir protein var — bir proteaz — bu polipoteini parçalamağa qadirdir. Bu proses, virusun az sayda nukleotiddə ən çox sayda gen kodlamasına imkan verən genetik formasıdır.[11]

Yoluxma

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Koronavirusların insandan insana keçməsi, ilk növbədə asqırıq və öskürək nəticəsində yaranan tənəffüs damlaları vasitəsilə yaxın təmaslar nəticəsində baş verdiyi ehtimal edilir.[12]

Taksonomiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Taksonomiya
Koronavirusun infeksiya dövrü

Koronavirusun elmi adı Orthokoronavirinae və ya Koronavirinae-dır. Koronavirus Koronaviruslar sinifinə aiddir.

Təkamülü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Koronavirusların ən son yayılmış ortaq əcdadları e.ə. 8000-ci ildə ortaya çıxıb.[13] Bundan daha da çox olma ehtimalı ola bilər. Digər bir qiymətləndirmədə, bütün koronavirusların ən son ortaq əcdadı (MRCA — bundan sonra belə adladırılacaq), eramızdan əvvəl 8100-cü ilə aiddir. Alfakoronavirus, Betakoronavirus, Qammakoronavirus və Deltakoronavirusların MRCA-sı müvafiq olaraq, təxminən e.ə 2400, 3300, 2800 və e.ə 3000-də ortaya çıxıb. Yarasalar, quşlar və uçan digər onurğalılar koronavirusların daşıyıcılarıdır. Yarasalar Alfakoronavirus və Betakoronavirusların, Quşlar isə Qammakoronavirus və Deltakoronavirusların təkamül keçirməsi və yayılması üçün idealdır.[14]

Yarasa koronavirusu ilə MERS-CoV virusları 1951-ci ildə ortaq əcdaddan ayrılıb.[15] Yarasa koronavirusu və insan koronavirusu OC43 isə 1899-cu ildə ayrılıb. Yarasa koronavirusu 18-ci əsrin sonlarında digər bütün koronavirus növlərindən ayrılıb. Başqa bir qiymətləndirməyə görə, insan koronavirusu OC43 1890-cı ildə yarasa koronavirusdan ayrılıb.[16]

İnsan koronavirusu OC43-ün MRCA-sı 1950-ci illərə təsadüf edir.[17]

MERS-CoV, bir neçə yarasa növünə aid olsa da, bir neçə əsr əvvəl bu növlərdən ayrıldığı ehtimal edilir.[18] İnsan koronavirusu NL63 və yarasa koronavirusunun MRCA-sı 563–822 il əvvələ aid edilir.[19] Ən sıx əlaqəli olan yarasa koronavirusu və SARS-CoV 1986-cı ildə ayrılıb.[20] SARS virusunun təkamül yolunun yarasalarla sıx əlaqəsi olması fikri irəli sürülür.[21][22] Alimlər koronavirusların uzun müddət yarasalara yoluxduğunu daha sonra SARS-CoV virusunun əcdadlarının əvvəlcə Hipposideridae cinsinin növlərinə yoluxduğunu, sonra Rhinolophidae növlərinə, daha sonra civets və nəhayət insanlara yayıldığını irəli sürdülər. [mənbə göstərin]

Alpaka koronavirusuyla insan koronavirusu 229E 1960-cı ildən əvvəl ayrılıb.[23]

İnsan koronavirusları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsasən böyüklər və uşaqlarda bütün ümumi soyuqdəymələrə səbəb olduğu güman edilir. Koronaviruslar, ilk növbədə qışda və erkən yaz fəsillərində şişmiş adenoidlərdən qızdırma və boğaz ağrısı kimi əsas simptomlarla soyuqdəyməyə səbəb olur.[24] Koronaviruslar ya sətəlcəm xəstəliyinə, ya birbaşa viral pnevmoniyaya, ya da ikinci dərəcəli bakterial pnevmoniyaya səbəb ola bilər.[25] 2003-cü ildə kəşf edilmiş insan koronavirusu, kəskin tənəffüs sindromuna (SARS) səbəb olan SARS-CoV, həm yuxarı, həm də aşağı tənəffüs yollarının infeksiyalarına səbəb olduğu üçün özünəməxsus patogenezə malikdir. İnsan koronavirus infeksiyalarının qarşısını almaq və ya müalicə etmək üçün vaksinlər və ya antiviral dərmanlar yoxdur.[26]

İnsan koronaviruslarının yeddi növü məlumdur:

  1. İnsan koronavirusu 229E (HCoV-229E)
  2. İnsan koronavirusu OC43 (HCoV-OC43)
  3. Kəskin tənəffüs sindromu ilə əlaqəli koronavirus (SARS-CoV)
  4. İnsan koronavirusu NL63 (HCoV-NL63)
  5. İnsan koronavirusu HKU1
  6. Daha əvvəl Yeni koronavirus 2012 və HCoV-EMC kimi tanınan Orta Şərq tənəffüs sindromu ilə əlaqəli koronavirus (MERS-CoV).
  7. Yeni koronavirus (2019-nCoV), Uhan koronavirusu adıyla da tanınır.

HCoV-229E, -NL63, -OC43 və -HKU1 koronavirusları davamlı olaraq insan populyasiyasında dövr edir və dünya miqyasında böyüklər və uşaqlarda yoluxucu tənəffüs yolu xəstəliklərinə səbəb olur.[27]

2019-nCoV, MERS-CoV və SARS-CoV yoluxmuş xəstələrin xüsusiyyətləri[28]
2019-nCoV MERS-CoV SARS-CoV
Demoqrafik
Aşkar edildiyi tarix Dekabr, 2019 İyun, 2012 Noyabr, 2002
Aşkar edildiyi yer Uhan, Çin Ciddə, Səudiyyə Ərəbistanı Quandun, Çin
Yaş ortalaması 49 56 39.9
Yaş aralığı 21–76 14–94 1–91
Kişi: qadın nisbəti 2.7:1 3.3:1 1:1.25
Aşkar olunan xəstəlik 835† 2494 8096
Xəstəliyin ölüm nisbəti 25† (2.9%) 858 (37%) 744 (10%)
Səhiyyə işçiləri 16‡ 9.8% 23.1%
Simptomlar
Qızdırma 40 (98%) 98% 99–100%
Quru öskürək 31 (76%) 47% 29–75%
Təngnəfəslik 22 (55%) 72% 40–42%
Diareya 1 (3%) 26% 20–25%
Boğaz ağrısı 0 21% 13–25%
Mexanik havalandırma 9.8% 80% 14–20%
*: Semptomlara ilk 41 xəstə daxildir. †: 23 yanvar 2020-ci il tarixli məlumat.

‡: 21 yanvar 2020; digər məlumatlar da 21 yanvar 2020.

Koronavirusla əlaqəli xəstəliklərin yayılması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nisbətən yüksək ölüm hallarına malik koronavirus növlərinin epidemiyaları aşağıdakı cədvəldə qeyd edilib:

Epidemiya Virusun növü Ölümlər
2003-cü ildə kəskin tənəffüs sindromunun yayılması SARS-CoV 774[29]
2012-ci ildə Orta Şərq tənəffüs sindromu koronavirusun yayılması MERS 400-dən çox[30]
Cənubi Koreyada 2015 Orta Şərq tənəffüs sindromu MERS 36[31]
2018 Orta Şərq tənəffüs sindromu MERS 41[32]
2019–20 Uhan koronavirusunun yayılması SARS-CoV-2 1 milyondan çox[33]

Ağır tənəffüs sindromu (SARS)

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Ağır tənəffüs sindromu

2003-cü ildə Asiyada əvvəlki il başlamış ağır tənəffüs sindromunun (SARS) və dünyanın digər yerlərində baş verən ikinci hadisələrin ardından Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) yeni bir koronavirusun təsbit edildiyini mətbuata açıqladı. Virus rəsmi olaraq SARS koronavirus (SARS-CoV) adlandırıldı. 8000-dən çox insan yoluxdu və onlardan təxminən 10% -i öldü.

Orta Şərq tənəffüs sindromu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Orta Şərq tənəffüs sindromu

2012-ci ilin sentyabr ayında əvvəlcə Novel Koronavirus 2012 adlanan və indi rəsmi olaraq Orta Şərq tənəffüs sindromu koronavirusu (MERS-CoV) adı verilən yeni bir növ koronavirus təyin edildi.[34][35] Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı çox keçmədən qlobal səviyyədə həyəcan təbili çaldı.[36] ÜST-nın 28 sentyabr 2012-ci il tarixli bəyannəməsində qeyd edilib ki virusun insandan insana asanlıqla keçməsi mümkün deyil.[37] Ancaq 12 may 2013-cü ildə Fransada virusun insandan insana keçməsi Fransa Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiqləndi.[38] Bundan əlavə, Tunisdə Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən insandan insana keçmə hallarının olduğu bildirildi. Qətər və Səudiyyə Ərəbistanına səfərdən sonra xəstələnən insanlarda bu virusun insandan insana keçməsi təsdiq edildi. Buna baxmayaraq, virusun insandan insana yayılması problemi ortaya çıxdı, çünki yoluxmuş insanların əksəriyyəti virusu yaymırdı.[39] 30 oktyabr 2013 tarixinə qədər Səudiyyə Ərəbistanında 124 yoluxuma və 52 ölüm hadisəsi baş verdi.[40]

Hollandiyanın Erasmus Tibb Mərkəzi virusu ardıcıllaşdırdıqdan sonra virusa yeni bir insan adı verdi — İnsan Koronavirusu — Erasmus Tibb Mərkəzi (HCoV-EMC). Virusun son adı Yaxın Şərq tənəffüs sindromu koronavirusdur (MERS-CoV). 2014-cü ilin may ayında ABŞ-da MERS-CoV infeksiyası ilə əlaqəli yeganə iki hal qeydə alındı, hər ikisi Səudiyyə Ərəbistanında işləyən və sonra ABŞ-yə gedən tibb işçiləri idi, biri İndianada, digəri Florida ştatında müalicə olundu. Bu şəxslərin hər ikisi müvəqqəti xəstəxanaya yerləşdirilib, sonra buraxıldılar.[41]

2015-ci ilin may ayında Koreya Respublikasında MERS-CoV xəstəliyi yayıldı, Yaxın Şərqə səyahət edən bir insan xəstəliyini müalicə etmək üçün Seul bölgəsindəki 4 xəstəxanaya baş çəkdi. Bu, MERS-CoV-nun Yaxın Şərq xaricində ən böyük yayılmalarından birinə səbəb oldu.[42] 2019-cu ilin dekabr ayına olan məlumata görə, 2,668 MERS-CoV infeksiyası laborator müayinələr ilə təsdiqləndi, onlardan 851-i ölümcül idi, ölüm nisbəti təxminən 34,5% təşkil edirdi.[43]

Koronavirus xəstəliyi 2019 (COVID-19)

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Koronavirus xəstəliyi 2019
Koronavirusun kəsişən modeli

2019-cu ilin dekabr ayında Çinin Uhan şəhərində sətəlcəm xəstəliyinin yayıldığı bildirildi.[44] 31 dekabr 2019-cu ildə başlayan virusa Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) tərəfindən 2019-nCoV adı verildi,[45] daha sonra Virusların Taksonomiyası üzrə Beynəlxalq Komitəsi tərəfindən SARS-CoV-2 olaraq yenidən adlandırıldı.[46][47][48] Bəzi tədqiqatçılar, koronavirusun ən çox yayıldığı yer Huanan Dəniz Bazarı olduğunu bildirdi.

18 fevral 2020-ci il tarixində koronavirusun pnevmoniyasının başlanğıcında 2,009 təsdiqlənmiş ölüm və 75,200 təsdiqlənmiş yoluxma qeydə alındı.[49][50] Uhan ştammı SARS-CoV ~ 70% genetik oxşarlığı olan 2B qrupundan olan Betakoronavirusun yeni bir növü kimi müəyyən edildi.[51] Virusun yarasa koronavirusuna 96% bənzərliyi var, buna görə də yarasaların mənşəyi geniş şübhə altındadır.[52][53]

Digər heyvanlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Koronaviruslar 70-ci illərin əvvəllərindən baytarlıq tibbində patoloji şərtlər kimi qəbul edildi. Quş yoluxucu bronxit istisna olmaqla, əsas əlaqəli xəstəliklər əsasən bağırsaqda olur.[54]

Səbəb olan xəstəliklər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Koronaviruslar ilk növbədə məməlilər və quşların yuxarı tənəffüs və mədə-bağırsaq traktını yoluxdurur. Ayrıca ferma heyvanlarında və ev heyvanlarında bir sıra xəstəliklərə səbəb olur, bəziləri ciddi olur və əkinçilik sənayesi üçün təhlükə yaradır. Toyuqlarda yoluxucu bronxit virusu (IBV) olan koronavirus təkcə tənəffüs yollarını deyil, genitouriya sistemini də hədəf alır. Virus toyuğun müxtəlif orqanlarına yayıla bilər.[55] İqtisadi cəhətdən əhəmiyyətli təsərrüfat heyvanları var ki onların əksəriyyəti koronavirus daşıyıcısıdır. Bunlar arasında donuz və iribuynuzlu heyvan koronavirusları daxildir ki, bunların hamısı gənc heyvanlarda diareya ilə nəticələnir. Pişik koronavirusu əhəmiyyət kəsb edən bir patogendir, lakin bu virusun kortəbii mutasiyası ölümlə və ya əlaqəli bir xəstəlik olan yoluxucu peritonit (FIP) ilə nəticələnə bilər. Eynilə, ferretləri yoluxduran iki növ koronavirus var: ferret bağırsaq koronavirusu epizootik kataral enterit (ECE) kimi tanınan mədə-bağırsaq sindromuna və virusun daha öldürücü sistem versiyası (pişiklərdə FIP kimi) ferret sistemik koronavirus (FSC) kimi tanınır.[56] Yüngül mədə-bağırsaq xəstəliklərinə səbəb olan və tənəffüs xəstəliyinə səbəb olduğu aşkar olunan iki növ it koronavirusu (CCoV) var. Siçan hepatit virusu (MHV), xüsusilə laboratoriya siçanlarının koloniyaları arasında yüksək ölümlə bir epidemik gəmirici xəstəliyinə səbəb olan bir koronavirusdur.[57] Sialodakryoadenitis virusu (SDAV), laboratoriya siçovullarının yüksək yoluxucu koronavirusudur ki, bu da insanlar arasında birbaşa təmas və dolayı yolla aerozol ilə ötürülə bilər.

Donuz kəskin ishal sindromu adlandırılan HKU2 ilə əlaqəli yarasa koronavirusu (SADS-CoV) donuzlarda ishalın yaranmasına səbəb olur.[58]

SARS-CoV kəşf edilməmişdən əvvəl, MHV həm vivo, həm də vitro, həm də molekulyar səviyyədə ən yaxşı tədqiq edilmiş koronavirus olmuşdur. Aparılan tədqiqat araşdırmaları heyvan koronaviruslarının viral patogenezini, xüsusən baytarlıq və zoonotik xəstəliklərlə maraqlanan viroloqlar tərəfindən aşkarlanmasına yönəldilmişdir.[59]

Ev heyvanlarında

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dünyada yeni bir baytarlıq xəstəliyi, donuz epidemik ishal virusu (PED və ya PEDV) ortaya çıxdı. [mənbə göstərin] İqtisadi əhəmiyyəti bəlli deyil, ancaq donuz ətində də ölümə səbəb olan koronavirus olduğu düşünülür. [mənbə göstərin]

Genomik cis fəaliyyət göstərən elementlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bütün digər RNT viruslarının genomları ilə birlikdə, koronavirus genomlarında viral kodlanmış RNT-yə bağlı RNT polimeraz tərəfindən viral RNT-nin xüsusi replikasını təmin edən cis-təsir edən RNT elementləri var. Koronavirus replikasiyasına ayrılan quraşdırılmış cis-hərəkət edən elementlər ümumi genomun az hissəsini təşkil edir, lakin bu, koronavirusların bütün RNT viruslarının ən böyük genomuna sahib olmasının bir əksidir. Replikasiya üçün zəruri olan cis hərəkət edən elementlərin sərhədləri kifayət qədər yaxşı müəyyənləşdirilmiş və bu bölgələrin RNT ikincil quruluşlarının getdikcə daha yaxşı həll edilmiş bir mənzərəsi ortaya çıxır. Bununla birlikdə, bu cis fəaliyyət göstərən quruluşların və ardıcıllığın viral replika və ev hüceyrə komponentləri ilə necə qarşılıqlı təsir etdiyini başa düşməyin yalnız erkən mərhələsindəyik və RNT sintezindəki bu cür elementlərin dəqiq mexanist rollarını anlamadan əvvəl çox iş görülməlidir.[64]

Genom kapsidləşməsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yoluxucu koronavirus hissəciklərinin yığılması, viral və viral RNT-lərin çox miqdarda olan hüceyrə hovuzundan viral genomlu RNT seçilməsini tələb edir. Virus yoluxmuş hüceyrələrdə sintez edilən yeddi-on arası viral mRNA-lar arasında yalnız dolğun uzunluqda olan genomlu RNT koronavirus hissəciklərinə səmərəli şəkildə yığılır. Tədqiqatlarçılar koronavirus genomu kapsidləşməsində iştirak edən cis-hərəkət edən elementlərini və trans-fəaliyyət göstərən viral amilləri aşkar etmişdir. Genom kapsidləşməsi molekulyar mexanizmlərinin başa düşülməsi antiviral strategiyaların və koronavirus genomuna əsaslanan viral ifadə vektorlarının inkişafı üçün vacibdir.[64]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ ICTV Master Species List 2018a v1. / red. International Committee on Taxonomy of Viruses 2018.
  2. ↑ ICTV Master Species List 2018b.v2. / red. International Committee on Taxonomy of Viruses 2019.
  3. ↑ Groot RJ, Baker SC, Baric R, Enjuanes L, Gorbalenya AE, Holmes KV, Perlman S, Poon L, Rottier PJ, Talbot PJ, Woo PC, Ziebuhr J (2011). "Family Coronaviridae". In AMQ King, E Lefkowitz, MJ Adams, EB Carstens (eds.). Ninth Report of the International Committee on Taxonomy of Viruses. Elsevier, Oxford. pp. 806–828.
  4. ↑ International Committee on Taxonomy of Viruses (24 August 2010). "ICTV Master Species List 2009 – v10 Arxivləşdirilib 2020-02-03 at the Wayback Machine" (xls).
  5. ↑ Cherry, James; Demmler-Harrison, Gail J.; Kaplan, Sheldon L.; Steinbach, William J.; Hotez, Peter J. Feigin and Cherry's Textbook of Pediatric Infectious Diseases (ingilis). Elsevier Health Sciences. 2017. səh. PT6615. ISBN 978-0-323-39281-5. 2022-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-26.
  6. ↑ Woo PC, Huang Y, Lau SK, Yuen KY. "Coronavirus genomics and bioinformatics analysis". Viruses. 2 (8). August 2010: 1804–20. doi:10.3390/v2081803. ISSN 1999-4915. PMC 3185738. PMID 21994708. Coronaviruses possess the largest genomes [26.4 kb (ThCoV HKU12) to 31.7 kb (SW1)] among all known RNA viruses (Figure 1) [2,13,16].
  7. ↑ "Coronavirus: Common Symptoms, Preventive Measures, & How to Diagnose …". 2020-02-02. 2020-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-02.
  8. ↑ Geller C, Varbanov M, Duval RE (November 2012). "Human coronaviruses: insights into environmental resistance and its influence on the development of new antiseptic strategies". 02.02.2020 tarixində orijinalından arxivləndi. Viruses. 4 (11): 3044–3068. doi:10.3390/v4113044 Arxivləşdirilib 2020-02-02 at the Wayback Machine. PMC "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2013-09-28. İstifadə tarixi: 2022-08-03. 3509683 Arxivləşdirilib 2020-01-29 at Archive.today. PMID 23202515 Arxivləşdirilib 2020-02-02 at the Wayback Machine. Yoxlanıldı: 02.02.2020
  9. ↑ Li F, Li W, Farzan M, Harrison SC. "Structure of SARS coronavirus spike receptor-binding domain complexed with receptor". Science. 309 (5742). September 2005: 1864–1868. Bibcode:2005Sci...309.1864L. doi:10.1126/science.1116480. PMID 16166518. 2020-03-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-03.
  10. ↑ Sexton NR, Smith EC, Blanc H, Vignuzzi M, Peersen OB, Denison MR. "Homology-Based Identification of a Mutation in the Coronavirus RNA-Dependent RNA Polymerase That Confers Resistance to Multiple Mutagens". Journal of Virology. 90 (16). August 2016: 7415–7428. doi:10.1128/JVI.00080-16. PMC 4984655. PMID 27279608.
  11. ↑ Fehr AR, Perlman S. Coronaviruses: an overview of their replication and pathogenesis // Coronaviruses. Methods in Molecular Biology. 1282. 2015. 1–23. doi:10.1007/978-1-4939-2438-7_1. ISBN 978-1-4939-2437-0. PMC 4369385. PMID 25720466.
  12. ↑ "Transmission of Novel Coronavirus (2019-nCoV) | CDC". www.cdc.gov (ingilis). 2020-01-31. 2020-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-01.
  13. ↑ Wertheim JO, Chu DK, Peiris JS, Kosakovsky Pond SL, Poon LL. "A case for the ancient origin of coronaviruses". Journal of Virology. 87 (12). June 2013: 7039–7045. doi:10.1128/JVI.03273-12. PMC 3676139. PMID 23596293.
  14. ↑ Woo PC, Lau SK, Lam CS, Lau CC, Tsang AK, Lau JH, Bai R, Teng JL, Tsang CC, Wang M, Zheng BJ, Chan KH, Yuen KY. "Discovery of seven novel Mammalian and avian coronaviruses in the genus deltacoronavirus supports bat coronaviruses as the gene source of alphacoronavirus and betacoronavirus and avian coronaviruses as the gene source of gammacoronavirus and deltacoronavirus". Journal of Virology. 86 (7). April 2012: 3995–4008. doi:10.1128/JVI.06540-11. PMC 3302495. PMID 22278237.
  15. ↑ Bidokhti MR, Tråvén M, Krishna NK, Munir M, Belák S, Alenius S, Cortey M. "Evolutionary dynamics of bovine coronaviruses: natural selection pattern of the spike gene implies adaptive evolution of the strains". The Journal of General Virology. 94 (Pt 9). September 2013: 2036–2049. doi:10.1099/vir.0.054940-0. PMID 23804565. 2020-06-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-15.
  16. ↑ Vijgen L, Keyaerts E, Moës E, Thoelen I, Wollants E, Lemey P, Vandamme AM, Van Ranst M. "Complete genomic sequence of human coronavirus OC43: molecular clock analysis suggests a relatively recent zoonotic coronavirus transmission event". Journal of Virology. 79 (3). February 2005: 1595–1604. doi:10.1128/jvi.79.3.1595-1604.2005. PMC 544107. PMID 15650185.
  17. ↑ Lau SK, Lee P, Tsang AK, Yip CC, Tse H, Lee RA, So LY, Lau YL, Chan KH, Woo PC, Yuen KY. "Molecular epidemiology of human coronavirus OC43 reveals evolution of different genotypes over time and recent emergence of a novel genotype due to natural recombination". Journal of Virology. 85 (21). November 2011: 11325–11337. doi:10.1128/JVI.05512-11. PMC 3194943. PMID 21849456.
  18. ↑ Lau SK, Li KS, Tsang AK, Lam CS, Ahmed S, Chen H, Chan KH, Woo PC, Yuen KY. "Genetic characterization of Betacoronavirus lineage C viruses in bats reveals marked sequence divergence in the spike protein of pipistrellus bat coronavirus HKU5 in Japanese pipistrelle: implications for the origin of the novel Middle East respiratory syndrome coronavirus". Journal of Virology. 87 (15). August 2013: 8638–8650. doi:10.1128/JVI.01055-13. PMC 3719811. PMID 23720729.
  19. ↑ Huynh J, Li S, Yount B, Smith A, Sturges L, Olsen JC, Nagel J, Johnson JB, Agnihothram S, Gates JE, Frieman MB, Baric RS, Donaldson EF. "Evidence supporting a zoonotic origin of human coronavirus strain NL63". Journal of Virology. 86 (23). December 2012: 12816–12825. doi:10.1128/JVI.00906-12. PMC 3497669. PMID 22993147.
  20. ↑ Vijaykrishna D, Smith GJ, Zhang JX, Peiris JS, Chen H, Guan Y. "Evolutionary insights into the ecology of coronaviruses". Journal of Virology. 81 (8). April 2007: 4012–4020. doi:10.1128/jvi.02605-06. PMC 1866124. PMID 17267506.
  21. ↑ Gouilh MA, Puechmaille SJ, Gonzalez JP, Teeling E, Kittayapong P, Manuguerra JC. "SARS-Coronavirus ancestor's foot-prints in South-East Asian bat colonies and the refuge theory". Infection, Genetics and Evolution. 11 (7). October 2011: 1690–702. doi:10.1016/j.meegid.2011.06.021. PMID 21763784.
  22. ↑ Cui J, Han N, Streicker D, Li G, Tang X, Shi Z, Hu Z, Zhao G, Fontanet A, Guan Y, Wang L, Jones G, Field HE, Daszak P, Zhang S. "Evolutionary relationships between bat coronaviruses and their hosts". Emerging Infectious Diseases. 13 (10). October 2007: 1526–1532. doi:10.3201/eid1310.070448. PMC 2851503. PMID 18258002.
  23. ↑ Crossley BM, Mock RE, Callison SA, Hietala SK. "Identification and characterization of a novel alpaca respiratory coronavirus most closely related to the human coronavirus 229E". Viruses. 4 (12). December 2012: 3689–3700. doi:10.3390/v4123689. PMC 3528286. PMID 23235471.
  24. ↑ Liu P, Shi L, Zhang W, He J, Liu C, Zhao C, Kong SK, Loo JF, Gu D, Hu L. "Prevalence and genetic diversity analysis of human coronaviruses among cross-border children". Journal (ingilis). 14 (1). November 2017: 230. doi:10.1186/s12985-017-0896-0. PMC 5700739. PMID 29166910.
  25. ↑ Forgie S, Marrie TJ. "Healthcare-associated atypical pneumonia". Seminars in Respiratory and Critical Care Medicine. 30 (1). February 2009: 67–85. doi:10.1055/s-0028-1119811. PMID 19199189.
  26. ↑ Habibzadeh P, Stoneman EK. "The Novel Coronavirus: A bird's eye view". International Journal of Occupational and Environmental Medicine. 11 (2). 2020: 65–71. doi:10.15171/ijoem.2020.1921. PMID 32020915 (#bad_pmid).
  27. ↑ Corman VM, Muth D, Niemeyer D, Drosten C. "Hosts and Sources of Endemic Human Coronaviruses". Advances in Virus Research. 100. 2018: 163–188. doi:10.1016/bs.aivir.2018.01.001. ISBN 978-0-12-815201-0. PMID 29551135.
  28. ↑ Wang, Chen; Horby, Peter W.; Hayden, Frederick G.; Gao, George F. (24 January 2020). "A novel coronavirus outbreak of global health concern". The Lancet. doi: 10.1016/S0140–6736(20)30185–9. Arxivləşdirilib 2020-02-20 at the Wayback Machine
  29. ↑ Smith, Richard D. "Responding to global infectious disease outbreaks: Lessons from SARS on the role of risk perception, communication and management". Social Science & Medicine. 63 (12). 2006: 3113–23. doi:10.1016/j.socscimed.2006.08.004. PMID 16978751.
  30. ↑ "Case‐control study to assess potential risk factors related to human illness caused by the Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus (MERS-CoV)" (PDF). World Health Organization. 28 March 2014. 4 March 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 24 April 2014.
  31. ↑ "Middle East respiratory syndrome coronavirus (MERS-CoV) – Republic of Korea". World Health Organization (ingilis). 2020-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-01.
  32. ↑ Pandemic Epidemic Diseases news: Infectious disease outbreaks reported in the Eastern Mediterranean region in 2018 Arxivləşdirilib 2020-01-29 at the Wayback Machine Between 12 January through 31 may 2018, the National IHR Focal Point of The Kingdom of Saudi Arabia reported 75 laboratory confirmed cases of Middle East respiratory syndrome coronavirus (MERS_CoV), including twenty-three (23) deaths. Date www.emro.who.int, accessed 29 January 2020
  33. ↑ "Tracking coronavirus: Map, data and timeline". BNO News. 10 February 2020. 28 January 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 February 2020.
  34. ↑ Doucleef M. "Scientists Go Deep On Genes Of SARS-Like Virus". Associated Press. 26 September 2012. 27 September 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 September 2012.
  35. ↑ Falco M. "New SARS-like virus poses medical mystery". CNN Health. 24 September 2012. 1 November 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 March 2013.
  36. ↑ "New SARS-like virus found in Middle East". Al-Jazeera. 24 September 2012. 9 March 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 March 2013.
  37. ↑ Kelland K. "New virus not spreading easily between people: WHO". Reuters. 28 September 2012. 24 November 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 March 2013.
  38. ↑ Nouveau coronavirus – Point de situation : Un nouveau cas d’infection confirmé Arxiv surəti 8 iyun 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 8 iyun 2013 at the Wayback Machine (Novel coronavirus – Status report: A new case of confirmed infection) 12 may 2013, social-sante.gouv.fr
  39. ↑ CDC. "MERS Transmission". Centers for Disease Control and Prevention. 2 August 2019. 7 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 December 2019.
  40. ↑ "Novel coronavirus infection – update". World Health Association. 22 May 2013. 7 June 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 May 2013.
  41. ↑ CDC. "MERS in the U.S." Centers for Disease Control and Prevention. 2 August 2019. 15 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 December 2019.
  42. ↑ Sang-Hun, Choe. "MERS Virus's Path: One Man, Many South Korean Hospitals". The New York Times. 8 June 2015. 15 July 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 March 2017.
  43. ↑ "Middle East respiratory syndrome coronavirus (MERS-CoV)". WHO. 18 October 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 December 2019.
  44. ↑ The Editorial Board. "Is the World Ready for the Coronavirus? - Distrust in science and institutions could be a major problem if the outbreak worsens". The New York Times. 29 January 2020. 30 January 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 January 2020.
  45. ↑ "WHO Statement Regarding Cluster of Pneumonia Cases in Wuhan, China". www.who.int (ingilis). 9 January 2020. 14 January 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 January 2020.
  46. ↑ "Laboratory testing of human suspected cases of novel coronavirus (nCoV) infection. Interim guidance, 10 January 2020" (PDF). 20 January 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 14 January 2020.
  47. ↑ "Novel Coronavirus 2019, Wuhan, China | CDC". www.cdc.gov. 23 January 2020. 20 January 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 January 2020.
  48. ↑ "2019 Novel Coronavirus infection (Wuhan, China): Outbreak update". Canada.ca. 21 January 2020. 25 January 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 February 2020.
  49. ↑ "Operations Dashboard for ArcGIS". gisanddata.maps.arcgis.com. The Center for Systems Science and Engineering (CSSE) is a research collective housed within the Department of Civil and Systems Engineering (CaSE) at Johns Hopkins University (JHU). 2020-01-28. 2020-01-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-03.
  50. ↑ "Coronavirus Toll Update: Cases & Deaths by Country of Wuhan, China Virus - Worldometer". www.worldometers.info (ingilis). 2020-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-02.
  51. ↑ "ClinicalKey". www.clinicalkey.com. 25 April 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 January 2020.
  52. ↑ Cohen, Jon. "Wuhan seafood market may not be source of novel virus spreading globally". ScienceMag American Association for the Advancement of Science. (AAAS) (ingilis). 2020-01-26. 2020-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-29.
  53. ↑ Eschner, Kat. "We're still not sure where the COVID-19 really came from". Popular Science (ingilis). 2020-01-28. 2020-01-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-30.
  54. ↑ Murphy, FA; Gibbs, EPJ; Horzinek, MC; Studdart MJ. Veterinary Virology. Boston: Academic Press. 1999. 495–508. ISBN 978-0-12-511340-3.
  55. ↑ Bande F, Arshad SS, Bejo MH, Moeini H, Omar AR. "Progress and challenges toward the development of vaccines against avian infectious bronchitis". Journal of Immunology Research. 2015. 2015: 1–12. doi:10.1155/2015/424860. PMC 4411447. PMID 25954763.
  56. ↑ Murray J. "What's New With Ferret FIP-like Disease?" (xls). 16 April 2014. 24 April 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 April 2014.
  57. ↑ Weiss SR, Navas-Martin S. "Coronavirus pathogenesis and the emerging pathogen severe acute respiratory syndrome coronavirus". Microbiology and Molecular Biology Reviews. 69 (4). December 2005: 635–664. doi:10.1128/MMBR.69.4.635-664.2005. PMC 1306801. PMID 16339739.
  58. ↑ Fatal swine acute diarrhoea syndrome caused by an HKU2-related coronavirus of bat origin Arxiv surəti 31 may 2019 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 31 may 2019 at the Wayback Machine, Peng Zhou, Hang Fan, Tian Lan, Xing-Lou Yang, Wei-Feng Shi, Wei Zhang, Yan Zhu, Ya-Wei Zhang, Qing-Mei Xie, Shailendra Mani, Xiao-Shuang Zheng, Bei Li, Jin-Man Li, Hua Guo, Guang-Qian Pei, Xiao-Ping An, Jun-Wei Chen, Ling Zhou, Kai-Jie Mai, Zi-Xian Wu, Di Li, Danielle E. Anderson, Li-Biao Zhang, Shi-Yue Li, Zhi-Qiang Mi, Tong-Tong He, Feng Cong, Peng-Ju Guo, Ren Huang, Yun Luo, Xiang-Ling Liu, Jing Chen, Yong Huang, Qiang Sun, Xiang-Li-Lan Zhang, Yuan-Yuan Wang, Shao-Zhen Xing, Yan-Shan Chen, Yuan Sun, Juan Li, Peter Daszak, Lin-Fa Wang, Zheng-Li Shi, Yi-Gang Tong & Jing-Yun Ma, Nature, 5 April 2018.
  59. ↑ Tirotta E, Carbajal KS, Schaumburg CS, Whitman L, Lane TE. "Cell replacement therapies to promote remyelination in a viral model of demyelination". Journal of Neuroimmunology. 224 (1–2). July 2010: 101–107. doi:10.1016/j.jneuroim.2010.05.013. PMC 2919340. PMID 20627412.
  60. ↑ Cruz JL, Sola I, Becares M, Alberca B, Plana J, Enjuanes L, Zuñiga S. "Coronavirus gene 7 counteracts host defenses and modulates virus virulence". PLoS Pathogens. 7 (6). June 2011: e1002090. doi:10.1371/journal.ppat.1002090. PMC 3111541. PMID 21695242.
  61. ↑ Cruz JL, Becares M, Sola I, Oliveros JC, Enjuanes L, Zúñiga S. "Alphacoronavirus protein 7 modulates host innate immune response". Journal of Virology. 87 (17). September 2013: 9754–67. doi:10.1128/JVI.01032-13. PMC 3754097. PMID 23824792.
  62. ↑ "Merck Veterinary Manual". Merck Veterinary Manual. 13 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 January 2020.
  63. ↑ "Enteric Coronavirus". Diseases of Research Animals. 1 July 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 January 2020.
  64. ↑ 1 2 Thiel V (editor). Coronaviruses: Molecular and Cellular Biology (1st). Caister Academic Press. 2007. ISBN 978-1-904455-16-5. 2013-08-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-22.

Əlavə oxu

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Koronavirus ilə əlaqəli mediafayllar var.