Kömür

Kömür — çöküntü qaya, mineral, ən qiymətli yanacaq növü və kimya üçün xammal və təkcə sənaye deyil. Karbonun beynəlxalq adı latdan gəlir. lat. carbō — "kömür".

Fosil kömür sporlardan, mamırların, qıjıların və digər qədim bitkilərin epidermisinin hissələrindən (350–250 milyon il əvvəl) — arıq kömürlərdən, antrasitlərdən, kokslaşan, zəif qapalı, qazlıkömürlər, uzun alovlu və digər yarımnövlərdən əmələ gəlmişdir. Sonra karbonsuz bir dövr oldu, sonra qəhvəyi kömürlər, sapropellər, torflar yüksək temperaturun təsiri altında və oksigenə çıxış olmadan, daha əvvəl, karbonsuz dövrdən əvvəl, ağac qalıqlarını emal edən mikroorqanizmlərin iştirakı olmadan meydana gəldi.

Kömür, ağacdan sonra insanın istifadə etdiyi ilk qalıq yanacaq idi. Bu növ yanacağın bir kiloqramını yandırmaq 3400–7200 kkal enerji almağa imkan verir^[1]. 1960-cı ildə kömür dünya enerji istehsalının təqribən yarısını təmin edirdisə, 1970-ci ildə onun payı üçdə birinə enmişdir^[2].

Kömür rəsm üçün material kimi, koks istehsalında istifadə olunur və kömürdən anilin boyaları da alınır.

Haqqında

Yer kürəsinin geoloji keçmişində müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif yerlərdə bitkilər mövcud olmuşdur ki, onların hissələri tədricən aran ərazilərə yuyularaq kömür yığılmaları əmələ gətirir. Onların üstündəki torpaq qatı artdıqca təzyiq də artır. Aşağı düşdükcə temperatur da yüksəldi. Belə şəraitdə bitki materialı biodeqradasiyadan və oksidləşmədən qorunurdu. Nəhəng torf torpaqlarında bitkilər tərəfindən yığılan karbon nəhayət çöküntülərlə örtülmüş və dərindən basdırılmışdır. Yüksək təzyiq və yüksək temperaturda ölü bitki örtüyü tədricən kömürə çevrilir. Kömür ilk növbədə karbon, hidrogen, oksigendən ibarət olduğu üçün bitki qalıqlarının kömürə çevrilməsinə karbonlaşma deyilir. Eyni zamanda kömür molekulunda hidrogen və oksigenin miqdarı azalır, karbonun miqdarı isə artır.

Kömür çürüyən bitki materialı bakteriya tərəfindən parçalana bildiyindən daha sürətli yığıldıqda əmələ gəlir. Bunun üçün ideal mühit bataqlıqlarda yaradılır, burada oksigendə zəif durğun su bakteriyaların həyati fəaliyyətinin qarşısını alır və bununla da bitki kütləsini tam məhv olmaqdan qoruyur. Prosesin müəyyən mərhələsində sərbəst buraxılan turşular bakteriyanın sonrakı fəaliyyətinin qarşısını alır. Beləliklə, sapropel və torf var — kömürün formalaşması üçün ilkin məhsul. Sonra digər çöküntülərin altında basdırılırsa, torf sıxılma yaşayır və su və qaz itirərək kömürə çevrilir.

Növləri

Kömür, neft və qaz kimi, bioloji və geoloji proseslər nəticəsində yavaş-yavaş parçalanan üzvi maddədir. Kömür əmələ gəlməsinin əsasını bitumlu kütlələr və daha az dərəcədə (sənaye ehtiyatları deyil) bitki mənşəli üzvi qalıqlardan təşkil edir. Çevrilmə dərəcəsindən və kömürdə karbonun xüsusi miqdarından asılı olaraq, onun dörd növü fərqlənir: qəhvəyi kömürlər (linyitlər), daş kömürlər, antrasitlər və qrafitlər. Qərb ölkələrində bir qədər fərqli təsnifat mövcuddur — müvafiq olaraq linyitlər, sub-bitumlu kömürlər, bitumlu kömürlər, antrasitlər və qrafitlər.

Mənşəyinə görə kömürlər humus (ali bitkilərin qalıqlarından: ağac, yarpaq, gövdə və s.) və sapropelit kömürlərə (aşağı bitkilərin, əsasən yosunların qalıqlarından) bölünür^[3].

Antrasit

Əsas məqalə: Antrasit

Antrasit — mənşəyində qalıq kömürlərin ən dərin qızdırılan növüdür, bitumlu kömürdən qrafitə keçid forması olan T kömürlərindən sonra ən yüksək kömürləşmə dərəcəsinə malik kömürdür. Yüksək sıxlıq və parlaqlıq ilə xarakterizə olunur. 95% karbon ehtiva edir. Alüminium və digər sənaye sahələri üçün qrafit elektrodların və blokların istehsalı üçün istifadə olunur. Ən yüksək kalorili dəyərə malikdir, lakin yaxşı alovlanmır. Təxminən 6 kilometr dərinlikdə təzyiq və temperaturun artması ilə ən qədim kömürdən əmələ gəlir.

Daş kömür

Əsas məqalə: Daş kömür

Kimyəvi tərkibinə görə, kömür yüksək kütlə payına malik yüksək molekullu polisiklik aromatik birləşmələrin, həmçinin kömürün yandırılması zamanı kül əmələ gətirən az miqdarda mineral çirkləri olan su və uçucu maddələrin qarışığıdır. Fosil kömürlər bir-birindən onların yanma istiliyini təyin edən tərkib hissələrinin nisbətinə görə fərqlənir. Kömürün tərkibinə daxil olan bir sıra üzvi birləşmələr kanserogen xüsusiyyətlərə malikdir.

Daş kömürünün tərkibindən asılı olaraq karbonun miqdarı 75%-dən 95%-ə qədərdir. Onların tərkibində 12%-ə qədər nəmlik var (3–4% daxili), buna görə də qəhvəyi kömürlərlə müqayisədə daha yüksək kalorili dəyərə malikdirlər. Tərkibində 32%-ə qədər uçucu maddələr var, buna görə də yaxşı alışır. Təxminən üç kilometr dərinlikdə qəhvəyi kömürdən əmələ gəlir.

Qəhvəyi kömür

Əsas məqalə: Qəhvəyi kömür

Qəhvəyi kömür torfdan əmələ gələn bərk fosil kömürdür, 65–70% karbon ehtiva edir, qəhvəyi rəngə malikdir, qalıq kömürlərin ən gəncidir. Həm yerli yanacaq, həm də kimyəvi xammal kimi istifadə olunur. Tərkibində çoxlu su var (43%) və buna görə də aşağı kalorifik dəyərə malikdir. Bundan əlavə, tərkibində çoxlu uçucu maddələr var (50% -ə qədər). Onlar yükün təzyiqi altında və bir kilometr dərinlikdə yüksək temperaturun təsiri altında ölü üzvi qalıqlardan əmələ gəlir.

İstinadlar

↑ "Топливо и его характеристики". 2012-12-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-15.
↑ Уголь Arxivləşdirilib 2019-05-31 at the Wayback Machine в БРЭ.
↑ Пригоровский М. М. Ископаемые угли СССР (Наука и жизнь). 1935. 24.

Ədəbiyyat

Вуколов С. П., Менделеев Д. И. Уголь каменный // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
Левинсон-Лессинг Ф. Ю. Каменный уголь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.

Xarici keçidlər

Virtual Kömür Muzeyi Arxivləşdirilib 2020-02-20 at the Wayback Machine — Кемеровский НЦ.

[:0-1] "Топливо и его характеристики". 2012-12-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-15.

[2] Уголь Arxivləşdirilib 2019-05-31 at the Wayback Machine в БРЭ.

[3] Пригоровский М. М. Ископаемые угли СССР (Наука и жизнь). 1935. 24.

[1]

[2]

[3]