Lukizm

Lukizm və ya xarici görünüşə əsaslanan diskriminasiya (ing. Lookism) — insanlara onların xarici görünüşünə görə ayrı-seçkilik edilməsini[1] və ya onlara üstünlük göstərilməsini ifadə edən sosial fenomen və diskriminasiya növüdür. Cəmiyyətdə mövcud olan gözəllik standartlarına uyğun gələn şəxslər adətən daha çox üstünlük əldə edir, digər şəxslər isə görünüşlərinə görə kənarlaşdırıla bilər.[2] Lukizm iş yerlərində, təhsil sahəsində və sosial münasibətlərdə geniş yayılmışdır. Məsələn, bəzi tədqiqatlar göstərir ki, daha "cazibədar" hesab edilən şəxslər işə qəbul zamanı daha çox şans qazanır, karyera yüksəlişi və yüksək maaş imkanlarına sahib olurlar.[3]

Lukizm, həm də insanlara psixoloji və sosial təsirlər göstərir.[4] Xarici görünüşə əsaslanan bu ayrı-seçkilik, şəxsin özünə inamını azalda bilər və cəmiyyətdə mənfi stereotiplərin güclənməsinə[5] səbəb ola bilər. Sosial mediada və reklam sahələrində ideal gözəllik standartlarının yayılması bu problemi daha da artırır. Lukizmə qarşı mübarizə üçün cəmiyyətdə daha inklüziv yanaşmalar tətbiq edilməli və fərqli görünüşlərə hörmət aşılanmalıdır.[6] Eyni zamanda, bu məsələnin hüquqi və sosial səviyyədə tanınması və diskriminasiyaya qarşı tədbirlərin görülməsi daha tolerant bir mühitin formalaşmasına yardım edə bilər.[7]

Empirik dəstək

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Lukizmin, yəni xarici görünüşə əsaslanan diskriminasiyanın real və geniş yayılmış bir fenomen olduğunu göstərən bir çox empirik araşdırma mövcuddur.[8] Psixologiya və sosial elmlər sahəsində aparılan tədqiqatlar göstərir ki, cəmiyyətlərdə estetik baxımdan "cazibədar" hesab edilən insanlar daha çox üstünlük əldə edirlər. Məsələn, işə qəbul prosesində aparılan araşdırmalar sübut edib ki, daha cazibədar görünən namizədlər, bərabər bacarıq və təcrübəyə sahib olsalar belə, daha çox işə götürülürlər.[9] Bu, işəgötürənlərin xarici görünüşlə bağlı olan stereotiplərdən təsirləndiyini və cazibədar görünüşü bacarıq və etibarlılıq kimi qəbul etdiyini göstərir.[10]

Bir digər empirik dəstək, insanların görünüşləri ilə bağlı sosial münasibətlərdə də üstünlük əldə etdiklərini göstərir. Məsələn, ABŞ-da aparılan bir araşdırma zamanı müəyyən edilib ki, cəlbedici şəxslər cinayət məhkəmələrində daha yüngül cəzalar alır və onların daha dürüst və etibarlı olduğu qəbul edilir.[11] Eyni zamanda, cəlbedicilik uşaqlıqdan başlayaraq fərdlərin həyatına təsir göstərir. Məktəblərdə daha "gözəl" hesab edilən uşaqlar müəllimlər tərəfindən daha müsbət qiymətləndirilir və onların akademik uğur potensialı daha yüksək qiymətləndirilir.[12]

Lukizmin iqtisadi sahədə də təsiri empirik olaraq sübut edilib. İqtisadçılar tərəfindən aparılan tədqiqatlar göstərir ki, fiziki görünüş iş bazarında maaş fərqliliklərinə səbəb ola bilər.[13] Daha cazibədar hesab edilən şəxslər, bir çox hallarda daha yüksək maaş alır, rəhbər mövqelərə daha asanlıqla seçilirlər. Bunun əksinə olaraq, cəmiyyətdə "cazibədar" görünüş standartlarına uyğun gəlməyən insanlar[14] iş tapmaqda çətinlik çəkə və ya əmək bazarında marginallaşma ilə üzləşə bilərlər.

Lukizmin təsiri yalnız iqtisadi və sosial sahələrlə məhdudlaşmır, psixoloji təsirləri də mövcuddur.[15][16] Tədqiqatlar göstərir ki, görünüşlərinə görə ayrı-seçkiliyə məruz qalan insanlar arasında özünə inamsızlıq, sosial təcrid və hətta depressiya hallarının artması müşahidə olunur. Xüsusilə sosial media dövründə gözəllik standartlarının daha çox təbliğ edilməsi bu problemi daha da gücləndirir. Sosial media platformalarında istifadəçilər, tez-tez özlərini ideal gözəllik obrazlarına uyğunlaşdırmağa çalışır, bu da psixoloji təzyiqi artırır.[17]

Lukizmin empirik dəstəyi onun cəmiyyətdə dərin kök salmış sosial və psixoloji təsirə malik olduğunu sübut edir.[18] Bu sahədə aparılan araşdırmalar göstərir ki, bu problem təkcə fərdlərin deyil, həm də struktur səviyyəsində mövcuddur. Lukizmə qarşı mübarizə üçün inklüziv siyasətlər tətbiq edilməli, sosial stereotiplərdən uzaqlaşmaq üçün təhsil və maarifləndirmə işləri görülməlidir.[19] Empirik araşdırmaların bu məsələni daha dərindən anlamağa kömək etməsi və cəmiyyətin daha tolerant və ədalətli olmasına töhfə verməsi üçün mühüm bir əsas rolunu oynayır.[20]

Siyasətdə

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Siyasətdə lukizm, liderlərin və siyasi fiqurların xarici görünüşünə görə ictimai qəbulunun və seçki nəticələrinin formalaşmasına təsir edən bir fenomen olaraq geniş yayılmışdır.[21] Siyasətçilərin fiziki görünüşü, xüsusilə onların cazibədarlığı və xarizmatik görünüşü seçicilər tərəfindən daha çox diqqət çəkir. Tədqiqatlar göstərir ki, daha cazibədar və özünə inamlı görünən siyasətçilər daha yüksək dəstək qazanır, çünki seçicilər onları daha dürüst,[22] etibarlı və bacarıqlı kimi qəbul edir. Bu vəziyyət, "ilk təəssürat"ın siyasi arenada nə qədər əhəmiyyətli olduğunu vurğulayır.[23]

Lukizmin siyasətdəki təsiri seçki kampaniyalarında da özünü göstərir. Siyasi liderlər və namizədlər çox vaxt ictimaiyyət qarşısında çıxışlarında öz görünüşlərinə xüsusi diqqət yetirirlər.[24] Məsələn, düzgün geyim tərzi, bədən dili və hətta üzümlü simalar kampaniyaların uğurunu artırmaq üçün istifadə olunur. Mediyanın rolu da burada mühüm əhəmiyyət kəsb edir,[25] çünki televiziya və sosial media vasitəsilə siyasətçilərin görünüşü daha geniş kütləyə çatdırılır və onların xarici görünüşləri haqqında ictimai fikir formalaşır. Bu isə siyasətdə real bacarıqlardan çox, görünüşün ön planda olmasına gətirib çıxara bilər.[26]

Bununla belə, siyasətdə lukizm, demokratiyanın əsas prinsiplərinə zidd olaraq bərabər imkanlara maneə yarada bilər. Xarici görünüşə əsaslanan üstünlüklər, daha az "cazibədar" hesab edilən,[27] lakin yüksək bilik və bacarığa sahib olan siyasətçilərin ictimai diqqətdən kənarda qalmasına səbəb ola bilər. Bu isə yalnız seçicilərin deyil, ümumilikdə cəmiyyətin itirə biləcəyi potensial liderləri əldən verməsinə gətirib çıxarır.[28] Lukizmə qarşı mübarizə üçün seçicilər və media daha şüurlu yanaşmalı, siyasətçiləri yalnız görünüşlərinə görə deyil, real bacarıqlarına, təcrübələrinə və proqramlarına görə dəyərləndirməlidir. Bu yanaşma siyasətdə daha ədalətli və şəffaf bir mühitin yaradılmasına kömək edə bilər.[29]

Əlaqəli formaları

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Mədəniyyət araşdırmaları kontekstində lukizm gözəllik haqqında əvvəlcədən formalaşmış təsəvvürlər və xarici görünüşə əsaslanan mədəni stereotiplərlə, eləcə də gender rolları və gözləntiləri ilə əlaqəlidir.[30] İqtisadi baxımdan isə lukizmə bağlı məsələlərə görünüşə əsaslanan gəlir fərqlilikləri, həmçinin iş yoldaşları tərəfindən "gözəl" və ya "çirkin" hesab edilən işçilərin iş məhsuldarlığının artması və ya azalması daxildir.[31] Bunun nəticəsində, lukizm digər sosial problemlərlə, məsələn, irqçilik və yaş ayrı-seçkiliyi (gənclərin yaşlılara üstünlük verilməsi) kimi mövzularla əlaqələnir.[32]

Gözəllik ideyası sosial siniflə də birbaşa bağlıdır, çünki daha çox boş vaxtı və pulu olan insanlar öz görünüşləri üzərində işləmək imkanına malikdirlər.[33] Çəki də sosial siniflə əlaqələndirilir,[34] çünki inkişaf etmiş ölkələrdə daha az imkana malik olan insanlar sağlam qidalanma və idman avadanlığına çıxış imkanı baxımından zənginlərdən geri qalır. İnsanları cazibədarlığa görə mühakimə etmək isə şəxsin özünə inamını azaldır və mənfi özünüdəyərləndirməyə səbəb olur.[35]

Həmçinin bax

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Lookism, The Free Dictionary, May 5, 2019 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: September 30, 2015
  2. ↑ Hosoda, M.; Stone-Romero, E. F.; Coats, G. "The effects of physical attractiveness on job-related outcomes: A meta-analysis of experimental studies". Personnel Psychology. 56 (2). 2003: 431–462. doi:10.1111/j.1744-6570.2003.tb00157.x.
  3. ↑ "'Ugly Ducklings' On How People Treated Them When They Got Hot". www.vice.com (ingilis). 7 December 2017. 2022-10-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-09.
  4. ↑ Eagly, Alice; Ashmore, Richard; Makhijani, Mona G.; Longo, Laura C. "What is beautiful is good, but". Psychological Bulletin. 110. 1991: 109–128. doi:10.1037/0033-2909.110.1.109.
  5. ↑ Rhodes, Gillian; Simmons, Leigh; Peters, Marianne. "Attractiveness and Sexual Behavior: Does Attractiveness Enhance Mating Success?". Evolution and Human Behavior. 26 (2). 2005: 186–201. doi:10.1016/j.evolhumbehav.2004.08.014.
  6. ↑ John Ayto, 20th Century Words, Oxford: Oxford University Press, 1999. ISBN 978-0-19-860230-9
  7. ↑ Louis Tietje and Steven Cresap (2005). "Is Lookism Unjust? The History and Ethics of Aesthetics and Public Policy Implications Arxiv surəti 3 avqust 2014 tarixindən Wayback Machine saytında." Journal of Libertarian Studies, Vol. 19 No. 2, Spring 2005, pp. 31–50
  8. ↑ Bartleby.com Arxiv surəti 30 sentyabr 2015 tarixindən Wayback Machine saytında — "Lookism Arxiv surəti 5 dekabr 2008 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2008-12-05 at the Wayback Machine". The American Heritage Dictionary of the English Language: Fourth Edition. 2000.
  9. ↑ Scherer, Bee. "Buddhism and disability: toward a socially engaged Buddhist 'theology' of bodily inclusiveness" Arxiv surəti 31 iyul 2024 tarixindən Wayback Machine saytında. Journal of the International Association of Buddhist Universities (JIABU) 9.1 (2017): 26–35.
  10. ↑ Baird, Albert Craig; Thonssen, Lester; Braden, Waldo Warder; Peterson, Owen. Representative American Speeches (ingilis). H.W. Wilson Company. 1942.
  11. ↑ Beck, Joan. "AS PC TAKES HOLD, THE LIST OF 'ISMS' GROWS LONG AND SILLY". Chicago Tribune (ingilis). 1991-06-03. 2021-02-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-25.
  12. ↑ William Safire. "The Way We Live Now: 8-27-00: On Language; Lookism" Arxiv surəti 6 noyabr 2018 tarixindən Wayback Machine saytında, New York Times Magazine, August 27, 2000.
  13. ↑ Angela Stalcup. The Plainness Penalty: Lookism in Western Culture. Arxiv surəti 7 iyul 2011 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2011-07-07 at the Wayback Machine
  14. ↑ "Woman sues clinic after it refuses her cosmetic surgery – Taipei Times". www.taipeitimes.com. 28 October 2014. 9 February 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 January 2025.
  15. ↑ New Scientist, Babies prefer to gaze upon beautiful faces Arxiv surəti 14 dekabr 2018 tarixindən Wayback Machine saytında
  16. ↑ Slater, Alan; von Der Schulenburg, Charlotte; Brown, Elizabeth; Badenoch, Marion; Butterworth, George; Parsons, Sonia; Samuels, Curtis. "Newborn infants prefer attractive faces". Infant Behavior and Development. 21 (2). 1998: 345–354. doi:10.1016/S0163-6383(98)90011-X.
  17. ↑ Quinn, P. C.; Kelly, D. J.; Lee, K.; Pascalis, O.; Slater, A. M. "Preference for attractive faces in human infants extends beyond conspecifics". Developmental Science. 11 (1). 2008: 76–83. doi:10.1111/j.1467-7687.2007.00647.x. PMC 2566458. PMID 18171370.
  18. ↑ American Psychological Association, Pretty faces: Easy on the brain? Arxiv surəti 20 iyun 2018 tarixindən Wayback Machine saytında
  19. ↑ "Ariely found that a 5'4" man would need to make $229,000 more than a 6' man to have equal appeal; a 5'6" man would need $183,000 more; a 5'10" man would need $32,000 more." Lori Gottlieb (2010). Marry Him: The Case for Settling for Mr. Good Enough. Penguin, ISBN 9781101185209 p. 239
  20. ↑ Stinebrickner, Ralph, Todd Stinebrickner, and Paul Sullivan. "Beauty, job tasks, and wages: A new conclusion about employer taste-based discrimination." Review of Economics and Statistics 101, no. 4 (2019): 602-615.
  21. ↑ Karbowski, A., Deja, D., & Zawisza, M. (2016). Perceived female intelligence as economic bad in partner choice. Personality and Individual Differences, 102, 217–222. doi:10.1016/j.paid.2016.07.006
  22. ↑ "2. Americans see different expectations for men and women". 5 December 2017. 11 February 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 January 2025.
  23. ↑ Savolainen, Jukka; Brauer, Jonathan R.; Ellonen, Noora. "Beauty is in the eye of the offender: Physical attractiveness and adolescent victimization". Journal of Criminal Justice (ingilis). 66. 2020-01-01: 101652. doi:10.1016/j.jcrimjus.2019.101652. ISSN 0047-2352.
  24. ↑ Morrison, Todd. Eclectic Views on Gay Male Pornography: Pornucopia. Routledge. 2004. səh. 117. ISBN 9781317972297. İstifadə tarixi: April 30, 2017.
  25. ↑ Jobu Babin, J.; Hussey, Andrew; Nikolsko-Rzhevskyy, Alex; Taylor, David A. "Beauty Premiums Among Academics". Economics of Education Review (ingilis). 78. 2020-10-01: 102019. doi:10.1016/j.econedurev.2020.102019. ISSN 0272-7757.
  26. ↑ Lev-On, Azi; Waismel-Manor, Israel. "Looks That Matter: The Effect of Physical Attractiveness in Low- and High-Information Elections". American Behavioral Scientist (ingilis). 60 (14). 2016-12-01: 1756–1771. doi:10.1177/0002764216676249. ISSN 0002-7642.
  27. ↑ Warhurst, Christopher; Nickson, Dennis. "Lookism: beauty still trumps brains in too many workplaces". The Conversation (ingilis). 16 October 2020. İstifadə tarixi: 2020-10-19.
  28. ↑ Kim, W.; Ok, C. "Customer Orientation of Service Employees and Rapport: Influences On Service-Outcome Variables in Full-Service Restaurants". Journal of Hospitality & Tourism Research (ingilis). 34. 2010-01-13: 34–55. doi:10.1177/1096348009344234. 2023-05-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-13.
  29. ↑ Wu, G.; Liang, L.; Gursoy, D. "Effects of the new COVID-19 normal on customer satisfaction: Can facemasks level off the playing field between average-looking and attractive-looking employees?". International Journal of Hospitality Management (ingilis). 97. 2021-08-01: 102996. doi:10.1016/j.ijhm.2021.102996. PMC 9756379 (#bad_pmc). PMID 36540069 (#bad_pmid).
  30. ↑ Hall, Maisie; Debowska, Agata; K Hales, George. "The Effect of Victim Attractiveness and Type of Abuse Suffered on Attributions of Victim Blame and Credibility in Intimate Partner Violence: A Vignette-Based Online Experiment". Violence Against Women. 30 (9). July 2024: 2396–2416. doi:10.1177/10778012221150272. ISSN 1552-8448. PMID 36624627 (#bad_pmid). 2023-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-13.
  31. ↑ "THE KENNEDY-NIXON PRESIDENTIAL DEBATES, 1960 – The Museum of Broadcast Communications". The Museum of Broadcast Communications (MBC). 2010-08-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-10-08.
  32. ↑ Jones, Johnathan (2012). "Can you be too ugly for politics? Arxiv surəti 18 avqust 2018 tarixindən Wayback Machine saytında", The Guardian 10 January 2012; accessed 19 October 2013
  33. ↑ Vancil, David L.; Pendell, Sue D. "The myth of viewer-listener disagreement in the first Kennedy-Nixon debate". Central States Speech Journal. 38. 1987: 16–27. doi:10.1080/10510978709368226.
  34. ↑ Milazzo, Caitlin; Mattes, Kyle. "Looking Good For Election Day: Does Attractiveness Predict Electoral Success in Britain?". The British Journal of Politics and International Relations (ingilis). 18. 2015-06-01: 161–178. doi:10.1111/1467-856x.12074. ISSN 1467-856X. 2023-12-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-13.
  35. ↑ Jäckle, Sebastian; Metz, Thomas. "Beauty Contest Revisited: The Effects of Perceived Attractiveness, Competence, and Likability on the Electoral Success of German MPs: BEAUTY CONTEST REVISITED". Politics & Policy (ingilis). 45 (4). August 2017: 495–534. doi:10.1111/polp.12209.

Ədəbiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]