Ləzgilər

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Ləzgilər (dəqiqləşdirmə).

"Ləzgi" bura istiqamətləndirir. Digər istifadə formaları üçün baxın: Ləzgi (dəqiqləşdirmə).

Ləzgilər
ləzg. Лезгияр, Лекьер^[1]

Hacı Davud
Ümumi sayı
886 600[2]
Yaşadığı ərazilər
Rusiya 500 000 (2019)[3] Azərbaycan 300 000 (2022)[4] Türkmənistan 19 000 (2019)[5] Qazaxıstan 3 500 (2019)[6] Ukrayna 3 900 (2019)[7] Özbəkistan 4 000 (2019)[8] Türkiyə 3 300 (2019)[9] Qırğızıstan 2 600 (2019)[10] Gürcüstan 2 500 (2019)[11]
Dili
Ləzgi dili
Dini
İslam Sünnə (Müridizm)
Daxildir
Ləzgi xalqlar
Mənşəyi
Qafqaz Albanları
Qohum xalqlar
Çeçen-Dağıstan xalqları

Ləzgilər (ləzg. лезгияр, лекьер) — əsasən Cənubi Dağıstanda və Azərbaycanın şimal-şərqində yaşayan Qafqaz xalqlarından biri.

Ləzgilərin çoxu islam dininin Sünni əqidənin Şafii məzhəbin Müridizm təriqətinə etiqad edir. Qafqaz dillərin Dağıstan grupuna aid Ləzgi dilində danışırlar.

Mədəniyyət

Ləzgilərin mədəniyyəti İslam dininə, Ləzgival əxlaq qaydalarına, Ləzgi soylara (sixil) və Ləzgi dilinin istifadəsinə əsaslanır. Ləzgilərin mədəniyyəti, digər Dağıstan xalqlarında olduğu kimi suvarar (adətlər) və İslamdan ibarətdir. Ən önəmli bayramları Ramazan və Qurban bayramlarıdır.

Ləzgival

Əsas məqalə: Ləzgival

Ləzgilərin qeyrət, əxlaq və ədəb anlayışlarına Ləzgival deyilir. Ləzgival heç kim tərəfindən yazılmamış, ləzgilərin arasında öz-özünə formalaşmış yüksək əxlaq və davranış qaydalarıdır. Uşaqlıqdan bəri cəmiyyətin hər bir üzvünün həyatının bütün sahələrini əhatə edər. Ləzgival, valideynlər və ləzgi cəmiyyəti tərəfindən nəsildən nəsilə ötürülən əxlaq, şərəf və davranış qaydaların bütünüdür. Bu əxlaqi və etik davranışlar cəmiyyətdə ləzgi qadının namus və şərəfini qorumağa yönəlikdir.^[12][13][14]

Din

Ləzgi müridlər Qazi Muhamməd Ştulvi ilə 1930-cu ildə Stalinin hakimiyyətinə və ateist siyasətinə qarşı üsyan edirlər.

Ləzgi bayrağı

Əsas məqalə: Müridizm

Ləzgilər İslam dininin Sünni etiqatın Şafii məzhəbin Müridizm təriqətinə aiddirlər^[15]. XIX əsrdə ləzgilərin şeyxi Məhəmməd Kuravi Çar Rusiyası ilə mübarizə üçün ləzgilərin arasında müridizm hərəkətını başladır, daha sonra bu hərəkata digər Dağıstan xalqları da qoşulur, şeyxin tələbələri arasında ən tanınmışı Şeyx Şamildir.^[16] Qafqaz müharibəsindən sonra Çar Rusiyası müridizmə qadağa qoyur, lakin Qafqaz-Rus anlaşmasına əsasən məscidlər fəaliyyətinə davam edə bilirlər.^[17] 27 aprel 1930-cu ildə ləzgilər Qazı Məhəmməd Ştulvinin başçılığı altında sovet hakimiyyətinə qarşı üsyan qaldırırlar,^[18] lakin 1930-cu ilin noyabrın 29-da bütün üsyançılar edam edilir, məscidlər bağlanır, Quran oxumaq qadağan edilir, dini xadimlər və ailələri isə sürgün edilir.^[19] Beləliklə, İslamın təsiri ləzgilərin arasında xeyli azaldılır, lakin 10 il sonra 1940-cı ildə ləzgilər yenidən sürgün edilir, artıq Stalin tərəfindən Mərkəzi Asiyaya. İslamın təbliğinə və Qazı Məhəmməd Xuluxvi, Kiri Buba, Qazı Məhəmməd Ştulvi kimi xalq qəhrəmanlarının adlarının çəkilməsinə belə tamamilə qadağa qoyulur.

Dil

Əsas məqalə: Ləzgi dili

Ləzgi dili Qafqaz dilləri ailəsinin Çeçen-Dağıstan dilləri qolunun Ləzgi dilləri yarımqrupuna daxildir.^[20] 1928-ci ilə kimi Ləzgi dili üçün ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə olunub, 1928–1938-ci illərdə latın qrafikalı əlifbadan, 1938-ci ildən başlayaraq isə kiril əlifbasından istifadə edilir.^[21] Dünyada Ləzgi dilində 776 min nəfər danışır.^[22] Son illərdə yeni nəsil arasında Ləzgicə bilənlərin sayı azaldıqdan UNESCO Ləzgi dilinin yox olma təhlükəsinin olduğundan xəbərdar etdi.^[23]

Ləzgi uşağların arasında Ləzgi dilini sərbəst danışanların faizi (3-5 yaş arası)

2000	2005	2010	2015	2020
98,72 %	87,26 %	48,25 %	39,22 %	28,79 %

Ləzgi soylar

Əsas məqalə: Ləzgi soylar

Ləzgi soyu (Sixil) — Ləzgilərin müasir soyadlardan öncə istafadə ettikləri qədim soy isimləri, hələ də Ləzgilərin arasında istifadə olunur. Bir Ləzgi soyu təqribən 40-50 ailədən ibarətdir. Çar Rusiyası gələndən sonra ləzgilərə Magomedov, Axmedov kimi soy isimlər verildi. Amma bəzən çar hakimiyyətinin gəlişindən sonra da soyad əvəzinə ləzgilər soylardan istifadə etməyə davam edirdilər. Məsələn, məşhur ləzgilərdən: Kiri Buba - Axmedov yerinə Kiri, Stal Süleyman - Xasanbekov yerinə Stalari, Ştul Muhamməd - Ramazanov yerinə Ştulari.

Məskunlaşma

Ləzgiların əhali artım dinamikası

İl	1897	1926	1937	1939	1959	1970	1979	1989	2000	2010	2021
Dağıstan	95 262[24]	93 049[25]	101 789[26]	100 417[27]	114 210[28]	170 494[29]	202 854[30]	257 270[31]	411 535 (2002 г.)[32]	473 722[33]	488 608[34]
Azərbaycan	63 670[35]	69 363[36][37]	104 789[26]	111 666[38]	98 211[39]	137 250[40]	158 057[41]	171 395[42]	178 000 (1999 г.)[43]	180 300 (2009 г.)[43]	167,570 (2019 г.)
Umumi	159 213[44]	134 529[45]	206 487[26]	220 969[46]	223 129[39]	323 829[47]	382 611[48]	466 006[49]	589 535	654 022	656 178

NOT: Son 10 ildə Ləzgi əhalinin azalmasın səbəbi, uşaqların az doğulması, gənclərin gec evlənməsi, eləcə də iqtisadi səbəblərlə başqa ölkələrə köçüb orada assimilyasiya olmalarıdır.

Doğumun ümumi əmsalı ^[50]

1989	2002	2010	2015	2020	2023
5.5	3.5	2.7	2.5	1.7	1.5

NOT: Əhalinin sayısını eyni qalmağı üçün ümumi nəsilvermə əmsal ən az 2.2 olması mütləqdir, lakin az saylı xalqlar üçün bu əmsal ən az 3.5 olması vacibdir.

Azərbaycan

Həmçinin bax: Azərbaycan ləzgiləri

Dil

Ana dili və sərbəst danışdığı dil (2009)^{[51][52][53][54][55][56]}

Etnik qrup	Sayı	Ləzgi dili ana dili saymayan[q 1]	Ləzgi dili sərbəst danışan[q 2]	Azərbaycan dili sərbəst danışan[q 3]	Rus dili sərbəst danışan[q 4]
ləzgi	180 300	9.10%	91.70%	96.30%	23.70%

Ana dili və sərbəst danışdığı dil (2019)^{[51][52][53][54][55][56]}

Etnik qrup	Sayı	Ləzgi dili ana dili saymayan[q 1]	Ləzgi dili sərbəst danışan[q 2]	Azərbaycan dili sərbəst danışan[q 3]	Rus dili sərbəst danışan[q 4]
ləzgi	167 600	24.90%	85.20%	96.10%	38.90%

NOT: Son 10 ildə (2009-2019) Ləzgilərin umumi sayı 9.2% azalıb, Ləzgicəni öz ana dili hesab edənlər 15% azalıb, eyni zamanda rusca danışanlar 15,2% faiz çoxalıb.

Ərazi yerləşimi

Rayon	1939-cu il[57][58]		1959-cu il[59]		1970-ci il[60]		1979-cu il[61]		1999-cu il[62]		2009-cu il[63]
	Əhali	%	Əhali	%	Əhali	%	Əhali	%	Əhali	%	Əhali	%
Azərbaycan üzrə	111 666	3.60%	98 211	2.66%	137 250	2.68%	158 057	2.62%	178 021	2.24%	210 312	2.32%
Qusar	47 415	88.9%	37 585	86.6%	55 164	87.7%	59 325	87.9%	73 278	90.7%	86 600	92.6%
Bakı	7 142	1.2%	6 913	1.1%	12 462	1.5%	16 096	1.6%	26 145	1.5%	24 868	1.2%
Xaçmaz	8 489	15.8%	…	…	1	0.0%	…	…		0%	24 688	0%
Qəbələ	2 401	7.4%	…	…	…	…	…	…		0.%	16 020	0.25%
Quba		7.3%	…	…		0%	…	…		0.0%	8 952	0.01%
İsmayıllı		6.0%	…	…		0%		0.0%		0.0%	8 079	0.0%
Oğuz	300	9.8%		0.11%		0%		0%		0.0%	4 731	0.0%
Göyçay	6 683	3.8%	4 038	%	3 308	%		0%		0.0%	396	0.%

Azərbaycanda ləzgilər respublikanın 20-dən çox rayonunda, həmçinin Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Göyçay və başqa şəhərlərində yaşayırlar. Quba, Qusar, Xaçmaz, İsmayıllı, Qəbələ, Şəki, Qax və Oğuz ləzgilərin yığcam yaşadıqları rayonlardır^[64].

Ləzgilər Azərbaycan əhalisinin 2,0%-ni təşkil edir (2009).^[65] 30-cu illərdə məktəblərdə ana dilinin keçilməsinə baxmayaraq, 1936-cı ildən ləzgi dilində dərslərin keçilməsi ləğv edilmişdir. Bu, ləzgilərin assimilyasiya prosesini gücləndirmiş, xalqı yoxa çıxmaq təhlükəsi qarşısında qoymuşdur^[64]. 1993-cü ildən başlayaraq Azərbaycanda ləzgi dilində dərsliklər çap edilir. Hazırda 94 məktəbdə (891 sinif) ləzgi dilində dərslər keçirilir. Həmin məktəblərdə 15 000-ə yaxın şagird təhsil alır. Ləzgilərin sıx yaşadığı Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun sənayesinin əsasını yüngül və yeyinti sənayesi təşkil edir. Başlıca olaraq meyvə-tərəvəz, şərab və süd məhsulları emal edilir. Rayonun kənd yerlərində xalçaçılıq ənənəvi sənətkarlıq növü kimi inkişaf etməkdədir. Qafqazın qədim xalqlarından olan ləzgilər bu bölgənin iqtisadi inkişafında mühüm rol oynayırlar.

Dağıstan

Ləzgilər Dağıstan əhalisinin 13,3%-ni təşkil edir.^[66][67]

Tanınmış şəxsiyyətlər

Tarixi şəxsiyyətlər

• İmam Hacı Davud Müşkürvi (1680–1735) — Şimali Qafqazın birinci imamı, Şirvanda Səfəvilərə üsyan qaldırıb teokratik dövlət qurmaq istəyən hərbi xadim.
• İmam Qazi Muhamməd — müridizmin ardıcılı, din xadimi.
• Abrek Abdullah (Kiri Buba)— Çar rejiminə və həmçinin yerli zülmkarlara qarşı mübarizə aparmış məşhur abrek,.
• Abrek Əli Hilivi — 1837-ci ildə baş vermiş Quba üsyanının rəhbərlərindən biri.
• İmam Mushab-Əli Kuzunvi — imam və Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalına qarşı müqavimət göstərənlərdən biri.
• Bəybala bəy Sultanov — Rusiya imperiyası II Dövlət Dumasının Müsəlman fraksiyasının üzvü.
• İbrahim bəy Heydərov — 1918–1919-cu illərdə Şimali Qafqaz Dağlı Respublikasında Nəqliyyat, Poçt və Teleqraf naziri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində isə Yollar naziri olub.
• Həsənəli xan Dağıstani — ləzgi mənşəli Səfəvi məmuru.
• Səfi xan Ləzgi — 17-ci əsrdə Səfəvi dövlətində məmur.
• Aslan xan Dağıstani — XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi məmuru. Şah Hüseynin (1694-1722) dövründə Kuhgiluyə (1702–1708) və Astarabad bəylərbəyi.
• Lütfəli xan Dağıstani — yüksək rütbəli Səfəvi hərbi komandiri və ləzgi mənşəli məmur.
• Məhəmmədəli xan — ləzgi əsilli Səfəvi dövlət məmuru və hərbi komandir.

Hərbçilər

• Tehran Mənsimov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin (XTQ) polkovniki
• Yaşar Aydəmirov — Azərbaycanlı hərbçi, general-leytenant.
• Mahmud Əbilov — hərbi xadim, general-mayor
• Şair Ramaldanov — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin Hərbi Akademiyasının təlim-tədris hissəsinin sabiq rəisi və akademiyanın sabiq rəis müavini, ASQ-nin ehtiyatda olan polkovniki.
• Abbas İsrafilov - Sovet İttifaq Qəhrəmanı
• Çingiz Qurbanov — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
• Polkovnik Bəhram Ağakişiyev -1 ci qarabag müharibəsi kəşfiyyat dəstə komandiri ehtiyatda olan zabit.1992 ci il Sentyabr ayında Ağdərə Kəlbəcər və Laçın rayonları uğrunda gedən döyüşlərdə xüsusi Rəşadət və igidlik göstərdiyinə görə Azərbaycan Respublikasının Milli qəhrəmanı adına teqdım olunub.Barəsində Cənnət yolçusu adlı film cəkilib. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 02.02.2024 il sərəncamı ılə Heydər Əliyev medalı ilə təltif olunmuşdur.
• Samir Kaçayev — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgəri, heykəltaraş. 2016-cı il Aprel döyüşləri şəhidi.

İdmançılar

• İkram Ələsgərov — UFC döyüşçüsü.
• Əmrə Bəlözoğlu — Ləzgi əsilli keçmiş türkiyəli futbolçu
• Elmar Baxşiyev — Qəbələ FK nin Baş Məşqçisi
• Renat Dadaşov - Ləzgi əsilli Azərbaycan milli futbolçusu
• Rüfət Dadaşov - Ləzgi əsilli keçmiş Azərbaycan milli futbolçusu
• Nazim Hüseynov — Cüdo üzrə 1992-ci il Olimpiya çempionu
• Şahrudin Məhəmmədəliyev — Ləzgi Əsilli Azərbaycan Milli Yığma və Adana Dəmirsporun Qapıçısı
• Fəridə Əzizova — Azərbaycanlı taekvondoçu.
• Namiq Ələsgərov — Misli Premyer Liqasında çıxış edən Sabahın futbolçusu
• Vahid Rəhimov — yunan-roma güləşçisi.
• Əliəshab Səlimov — Boks üzrə Avropa və Dünya çempionu.
• Naviddin Sırxayev — futbolçu.
• Əli Hacıbəyov - Futbolçu
• Rahid Əmirquliyev — Futbolçu.
• Rasim Ramaldanov — Futbolçu.
• Bədavi Hüseynov — Azərbaycanlı futbolçu, "Qarabağ FK"-nın mudaficisi
• Rasim Tahirbəyov — "Anji"nin futbolçusu.
• Sərdar Sərdarov — "Anji"nin futbolçusu.
• Əbdürrəhim İsayev — Taekvondoçu,
• Zaur Hacıbabayev — Qaydasız döyüş (MMA) üzrə Avropa, Asiya, Avrasiya və dünya çempionu

Şairlər

• Nurəddin Şərifov-şair
• Mirzə Cəbrayıl - Şair
• Mirzə Kərim - Şair
• Abdulcəlil Xuluqvi - Şair
• Fəqir (şair) - Şair
• Əmirəli Tahircallı - Şair
• Məhəmməd Məhəmmədoviç Hacıyev - Filoloq
• Kasıb Abdullah - Şair
• Mirzə Həsən Əlqədari — tarixçı-alim, şair
• Süleyman Stalski — Şair
• Asəf Mehman — Ləzgi şairi
• Səid Koçxyurski — Ləzgi şairi, aşıq. Əsərlərini ləzgi və Azərbaycan dillərində yazmışdır.
• Ləzgi Əhməd — XVIII əsr ləzgi əsilli Azərbaycan şairi.
• Qotfrid Həsənov — Dağıstan Peşakar Musiqi Mədəniyyətinin Banisi
• Nazim Axtınski — XVIII əsr ləzgi əsilli Azərbaycan şairi.
• Qiyas Məcidov — Ləzgi yazıçı və dramaturqu.
• Stal Sayad — ləzgi şair.
• Yosuf Al-Lakzi—Tarix
• Mamus Al-Lakzi—Tarix
• Muhəmməd Əmin — Məşhur Şair Ləzgi ədəbiyyatın , banisi hesab olunur
• Sədaqət Kərimova — şairə

İş adamları

• Seyfəddin Rüstəmov — əslən qusarlı Rusiyada milyardçıdır
• Süleyman Kərimov — Rusiya parlamentində təmsil olunan milyardçıdır.

Digər

• Eldar Əzizov — Bakı Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı.
• Şair Alxasov — Qusar Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı.
• Mehmet Rəcəb Pekər — Türkiyənin keçmiş baş naziri
• Sergey Məlikov — Rusiya dövlət və hərbi lideri. Dağıstan Respublikasının Dövlət Başçısı
• Najmudin Samurski - Dağıstanın Keçmiş Dövlət Xadimi və Məmur
• Abutalıb Əbilov — Dağıstan Dövlət Universiteti Banisi
• İdris Şamxalov — Dağıstanda ilk teatr qurucusu
• Arif Mirzəquliyev — Ləzgi Əsilli Azərbaycan Aktyoru və Həkimi
• Əkbər Fərzəliyev — Azərbaycan Kino Aktyoru və Hüquqşünas

Ləzgilərin soyqırımı

1918-ci ildə Ləzgi Digah kəndində baş verən Qanlı dərə soyqırımında erməni-daşnak dəstələri ayrı-ayrı mənbələrə və şahidlərə əsasən 12 minədək Ləzgi, eləcə də 4 mindən çox azərbaycanlı və tat əhalini qətlə yetirmişdir. Təpədən-dırnağa kimi silahlanmış nizami qoşun hissələrinə qarşı igidliklə döyüşən Ləzgi əhalisi həmin dövrdə işğalçıların 5 mindən çox əsgərini tələf etmişdir.^[68]

İstinadlar

1. Языки и общества/Энциклопедия. — ИЯ РАН, Москва, 2006. — С.253
2. "Arxivlənmiş surət". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-02.
3. "National composition of population of Russi is estimated to Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-31.
4. "PEOPLE NAME: LEZGHI OF AZERBAIJAN". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-08-02.
5. "National composition of population of Turkmenistan is estimated to Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
6. "The national composition of the population of Kazakhstan is estimated to Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
7. "The national composition of the population of Ukraine is estimated to Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
8. "The national composition of the population of Uzbekistan is estimated to Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
9. "The national composition of the population of Turkey was estimated Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
10. "National composition of population of Kyrgyzstan is estimated to Joshuaproject". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
11. "National composition of population of Georgia is estimated to Joshuaproject". 2022-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-28.
12. Халилрин Шамил. "Лезгивал". АЛАМ (rus). 2020-04-20. 2023-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-13.
13. В. А. Тишков. Российский Кавказ: книга для политиков. Росинформагротех. 2007. səh. 138.
14. Вестник Евразии. 8—11. Ди-Дик. 2000. səh. 36.
15. П.И. Пучков. "РАЗДЕЛ II. РОССИЙСКИЙ ОПЫТ. СОВРЕМЕННЫЕ РЕАЛИИ" (PDF). www.isras.ru. 2012-02-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2011-12-10.
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Умеренный шафиитский мазхаб преобладает среди дагестанских народов (кроме ногайцев), его придерживаются чеченцы, большинство ингушей, большая часть живущих в России курдов (потомки выходцев из Армении и некоторое число потомков выходцев из Туркмении), небольшая группа обосновавшихся в России талышей.

16. Алкадари. "Асари-Дагестан". Цитата: "Один ученый-ширванец по имени Хас-Магомед-эфенди, выучившись наукам сначала у него, вернулся к себе, отправился в Ширване в селение под названием Кюрдамир к шейху Исмаил-эфенди, бывшему муршидом тариката накшбенди, выучился у него тарикату и был посвящен, а потом вторично прибыл в то селение (в Юхари-Яраг), но на этот раз он стал там муршидом тариката и стал ему обучать народ. Даже бывшего своего учителя явных наук, упомянутого Магомед-эфенди он обучил тарикату и дал ему инвеституру на наставничество".
17. "Arxivlənmiş surət". 2023-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-16.
18. Данные сводки Курахского РК ВКБ(б) в Дагобком партии
19. Х. Махмудов. "Дело" шейха Штульского ^{[ölü keçid]}
20. "Лезгинский язык". БСЭ. 2012-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-07.
21. "Лезгинский алфавит и его романизация" (PDF). 2011-08-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-06-16.
22. Суммарно согласно данным Ethnologue по Азербайджану и данным российской переписи. Отдельно эти числа отражены в преамбуле статьи (364000 и 402173)
23. "Arxivlənmiş surət". 2017-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-16.
24. В Европейской части Российской империи, а также в Сибири и Средней Азии переписью 1897 не зафиксировано носителей кюринского наречия, все они учтены только на территории Кавказа; так как административные границы губерний российской империи не совпадали с современными границами государств и регионов, из Кавказского макрорегиона учтены Дагестанская Arxivləşdirilib 2020-08-08 at the Wayback Machine (94 596), Кубанская Arxivləşdirilib 2007-09-27 at the Wayback Machine (615), Терская Arxivləşdirilib 2012-01-04 at the Wayback Machine (19) и Черноморская Arxivləşdirilib 2012-01-04 at the Wayback Machine (18) области, Ставропольская губерния Arxivləşdirilib 2020-09-24 at the Wayback Machine (14).
25. "Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по республикам СССР/РСФСР". «Демоскоп». 2012-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-07-06.
26. Всесоюзная перепись населения 1937 года: общие итоги. Сборник документов и материалов. Институт российской истории РАН, «Российская политическая энциклопедия». 2007 ISBN 5-8243-0337-1
27. "Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР/РСФСР". «Демоскоп». 2012-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-06-04.
28. "Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР/РСФСР". «Демоскоп». 2012-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-06-04.
29. "Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР/РСФСР". «Демоскоп». 2012-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-06-04.
30. "Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР/РСФСР". «Демоскоп». 2012-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-06-04.
31. "Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР/РСФСР". «Демоскоп». 2009-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-06-04.
32. "Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России/Российская Федерация". «Демоскоп». 2011-06-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-06-04.
33. "Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2010 года". 2020-04-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-16.
34. "Национальный состав населения Российской Федерации". 2022-12-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-01.
35. так как административные границы губерний российской империи не совпадали с современными границами государств, в качестве численности лезгин Азербайджана указана сумма по [1] Arxivləşdirilib 2012-01-03 at the Wayback MachineБакинской (48 192 носителя кюринского наречия) и [2] Arxivləşdirilib 2012-01-03 at the Wayback MachineЕлисаветпольской (14 503 носителя кюринского наречия) губерниям, а также [3] Arxivləşdirilib 2012-01-04 at the Wayback MachineЗакатальский округ Тифлисской губернии (975 носителей кюринского наречия); всего 63 670 носителя кюринского наречия.
36. "Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР/Закавказская ЗСФСР/Азербайджанская ССР". «Демоскоп». 2012-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-30.
37. Перепись 1926 года показывает неполные данные о лезгинах в Азербайджане. Согласно материалам этой переписи (Всесоюзная перепись населения 1926 года, т. 14, Закавказская СФСР, г. Москва, 1929) там было зафиксировано 47 тысяч нелезгин — носителей кюринского, то есть лезгинского языка, которые на самом деле являлись этническими лезгинами (об этом свидетельствуют данные по дайре Хазра, где проживают исключительно лезгины: 84 % были отмечены как тюрки с родным кюринским). Таким образом уточнённая численность лезгин в Азербайджане равнялась 69,3 тысячам в Азербайджане и 181,5 в СССР.
38. "Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР/Азербайджанская ССР". «Демоскоп». 2012-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-10.
39. "Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР/Азербайджанская ССР". «Демоскоп». 2012-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-10.
40. "Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР/Азербайджанская ССР". «Демоскоп». 2012-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-10.
41. "Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР/Азербайджанская ССР". «Демоскоп». 2011-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-10.
42. "Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР/Азербайджанская ССР". «Демоскоп». 2011-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-02.
43. "Переписи населения Азербайджана 1926, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 1999, 2009 годов". 2012-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-02-04.
44. "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям". «Демоскоп». 2012-02-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-22.. Лезгины учтены переписью в качестве носителей кюринского наречья.
45. "Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по республикам СССР/СССР". «Демоскоп». 2011-05-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-03-21.
46. "Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР/СССР". «Демоскоп». 2012-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-12-18.
47. "Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР/СССР". «Демоскоп». 2012-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-11-10.
48. "Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР/СССР". «Демоскоп». 2012-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-11-10.
49. "Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР/СССР". «Демоскоп». 2011-06-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-11-10.
50. "Межэтнические различия рождаемости в России: долговременные тенденции". www.demoscope.ru. 2024-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-07.
51. The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan :Population by ethnic groups (by population census) Arxivləşdirilib 2012-11-30 at the Wayback Machine---İn this and following table — everybody defermined nationality themself. Information on children are obtained from.
52. Population statistics of Eastern Europe (pop-stat.mashke.org) :Ethnic composition of Azerbaijan 2009 Arxivləşdirilib 2012-02-07 at the Wayback Machine
53. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi: 1.12. Əhalinin milli tərkibi 1926–2009 (əhalinin siyahıyaalınmalarının məlumatlarına əsasən) + 1.13. Əhalinin ana dili və sərbəst danışdığı dillərə görə bölgüsü (2009-cu il əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatlarına əsasən) Arxivləşdirilib 2012-05-12 at the Wayback Machine---Siyahıyaalınmalar zamanı sorğu olunan hər bir şəxs milliyyətini özü müəyyən edir. Uşaqların milliyyəti valideynlərin dediklərinə əsasən yazılır. + Əhalinin sərbəst danışdığı dillər üzrə məlumatlar müvafiq millətlər üzrə 3 və yuxarı yaşlı əhaliyə nisbətən faizlə verilmişdir.
54. Azərbaycan Respublikası əhalisinin siyahıyaalınması, 2009-cu il. XIX cild:Əhalinin milli mənsubiyyətinə, yaşına, ana dili və sərbəst danışdığı digər dillərə görə bölgüsü. — 2011
55. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi: Statistik Göstəriciləri 2012: Demoqrafik göstəricilər^{[ölü keçid]}
56. United Nations Statistics Division, Demographic Statistics: Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence Arxivləşdirilib 2018-11-01 at the Wayback Machine
57. Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Исмаиллинского района по переписи 1939-го года Arxivləşdirilib 2018-10-16 at the Wayback Machine — yoxlanılıb: 21.04.2018
58. Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения районов, городов и крупных сел союзных республик СССР. Азербайджанский ССР >> Исмаиллинский Arxivləşdirilib 2018-10-16 at the Wayback Machine // Источник: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, Д.Д. 966–1001 ("Национальный состав населения по СССР, республикам, областям, районам"), Д.Д. 256–427 (табл. 26 "Национальный состав населения районов, районных центров, городов и крупных сельских населенных пунктов") — yoxlanılıb: 21.04.2018
59. Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Исмаиллинского района по переписи 1959-го года Arxivləşdirilib 2018-10-16 at the Wayback Machine — yoxlanılıb: 21.04.2018
60. Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Исмаиллинского района по переписи 1970-го года Arxivləşdirilib 2018-10-16 at the Wayback Machine — yoxlanılıb: 21.04.2018
61. Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа: Население Исмаиллинского района по переписи 1979-го года Arxivləşdirilib 2018-10-16 at the Wayback Machine — yoxlanılıb: 21.04.2018
62. Population statistics of Eastern Europe Arxivləşdirilib 2017-11-16 at the Wayback Machine: Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census Arxivləşdirilib 2015-06-27 at Archive.today — yoxlanılıb: 21.04.2018
63. Population statistics of Eastern Europe Arxivləşdirilib 2017-11-16 at the Wayback Machine: Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census Arxivləşdirilib 2012-02-07 at the Wayback Machine — yoxlanılıb: 21.04.2018
64. "Arxivlənmiş surət". 2022-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-02-02.
65. Azərbaycanın əhalisi Arxivləşdirilib 2022-09-11 at the Wayback Machine — Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi
66. "Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года". 2012-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-16.
67. Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам. Arxivləşdirilib 2020-05-13 at the Wayback Machine: см. Arxivləşdirilib 2012-10-18 at the Wayback Machine
68. "1918-cı ildə erməni daşnaklara qarşı yerli müqavimət hərəkatında öz döyüşçü dəstəsi ilə mübarizə aparmış Mahmud Əfəndiyev". Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi (rus). 2020-12-15. 2024-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-06.

Xarici keçidlər

• Дуьняда авай Лезгияр
• Lezgi Informational Entertainment Port
• Лезгинский этнокультурный портал Arxivləşdirilib 2017-06-19 at the Wayback Machine
• Lezgi mp3
• Lezgi National Electronic Library — Ulub.info Arxivləşdirilib 2016-10-06 at the Wayback Machine
• The Lezgin people on Azerb.com
• "Suvar" ləzgi ansamblının konserti keçirilib

Həmçinin bax

Sitat səhvi: " q " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="q"/> teq tapılmadı