Məhəmməd Əhməd

Məhəmməd Əhməd
ərəb. محمد أحمد ابن عبد الله‎
Doğum tarixi	12 avqust 1845
Doğum yeri	Donqola, Sudan
Vəfat tarixi	22 iyun 1885 (39 yaşında)
Vəfat yeri	Xartum, Xartum^[d], Sudan
Vəfat səbəbi	səpmə yatalaq[1]
Fəaliyyəti	siyasətçi, üləma, hərbi lider^[d], müqavimət döyüşçüsü^[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Sudanlı Mehdi, əsl adı Məhəmməd Əhməd İbnüs Seyyid Abdullah (12 avqust 1844^[2][3][…] – 22 iyun 1885^[2][3][…], Xartum) — Qırmızı dənizdən Orta Afrikaya qədər uzanan böyük bir İslam dövlətinin və bir əsr boyunca Sudanda təsirini qoruyan Mehdilik hərəkətinin qurucusu. 1881-ci ildə mehdiliyini elan edərək Misir və İngilis müstəmləkə qüvvələrinə qarşı üsyan etmişdir. Günümüzdə hələ də izləyiciləri vardır.

Həyatı

Gəncliyi

Atası, Nubiyanın Donqola bölgəsində gəmi yapımı işində çalışırdı; Məhəmməd doğulduqdan sonra Xartum yaxınlarındakı Kərari kəndinə daşındılar. Kiçik yaşda dinlə ilgilənən Məhəmməd əgəmən İslami görüşü mənimsəmədi. Qahirədəki Əl-Əzhər Universiteti kimi qurumlarda təhsil alıb, rəsmi hiyərarşi içində görəv almaq yerinə Sudanda qalarak təsəvvüfə yönəldi. Səmmaniyə təriqətinə qatıldı və hakim sinifdən bilinçli olaraq uzaq durdu. Bütün Sudanlı bir dinsəl çevrədə yetişərək gənc yaşda ətrafında çox sayda mürid topladı. 1870-ci ildə müridləriylə, Xartumun 280 km günəyində Ağ Nildəki Əbba adasında bir təkkəyə çəkildi. Dinsəl inanclarına çoşqulu bağlılığı və uzlaşmaz tövrü dünyəvi olmaqla tənqid etdiyi şeyxi ilə çatışmasına yol açdı. Hirslənən şeyxin çevrəsindən qovulduqdan sonra bağışlanma istəyi geri çevrilincə eyni təriqət içindəki rəqib bir şeyxin çevrəsinə qatıldı.

İqtidara yüksəlişi

Sudan o dönəmdə Osmanlı dövlətinin bir əyaləti olan Misira bağımlıydı. Yönətici sınıfla Sudanlılar kültürəl baxımdan birbirlərindən çok farklıydılar. Yönətici sınıfla işbirliği yapan yüksək görəvlilərlə yönətimdən çıkar sağlayan bazı kabilə şəfləri dışında kimsə yönətimdən məmnun dəğildi. Xalq ağır vərgilər altında əziliyor və vərgilərini ödəyəmədiği zaman şiddətlə cəzalandırılıyor, başta İngiltərə olmak üzərə Avrupa dəvlətlərinin baskısıyla kölə ticarətini yasaklamak istəyən yönətim kölə tüccarlarıyla çatışıyordu; ayrıca dininə bağlı Müsəlmanlar yönətici xristiyanların sayısının artmasına və onların içkiyə düşkünlüğünə təpki duyuyor, Nil kıyısında yaşayan köylülər hükümət gəmilərini çəkməyə zorlanıyordu.

Məhəmməd Əhməd kabilələr arası düşmanlıkları aşarak farklı sorunları olan kəsimləri tək bir harəkət içində birləştirməyi başardı. 1880dən 1881-ci ilin başlarına kimi yönətici sınıfın tümüylə İslamdan ayrılmış olduğu, Mısır xədivinin kafirlərin əlində kukla halinə gəldiği və dolaysıyla Müsəlmanları yönətəməyəcəği görüşünə vardı. mart 1881-ci ildə yaxın çəvrəsinə Tanrı tərəfindən İslamı yənidən saflığına kavuşturmak və onu yozlaştıran yönətimləri yıkmakla görəvləndirildiğini açıqladı. 29 iyun 1881-ci ildə məhdiliğini açıkladı. Bu açıklamadan sonra sopalı və mızraklı bir avuç müridiylə Əbba Adasından harəkətə gəçən Məhdi, dörd ildən qısa bir müddət içində çok miktarda para, altın, mücəvhər və askəri malzəməyi ganimət olarak ələ gəçirərək Mısırın yönətimindəki toprakların həmən həmən tümünün hakimi oldu.

1883-cü ilün sonuna kimi Məhdinin ənsar adı vərilən izləyiciləri üzərlərinə göndərilən üç Mısır ordusunu yok ətmişti; bunların sonuncusu Hicks Paşanın (William Hicks) komuta əttiği 8 bin kişilik bir kuvvətti. Kordofan bölgəsinin mərkəzi əl-Obəyd (əl-Ubəyyid) ilə önəmli kəntlərindən Bara da kuşatma sonunda düşmüştü. Məhdi bundan sonra yüksələn bir din dəvlətinin başı kimi davranmaya başladı. Vərgilər Mısırlıların koyduğu dəğil, Quranın öngördüğü biçimdə toplandı. Ünü Ərəbistandan, qərbdə Bornuya (Borno, Nigeriya) qədər yayılan Məhdi davasını ətkili biçimdə savunarak gənəl vali Əbdülqədir Hilmi Paşa və Xartumlu uləmanın qarşı propaganda çabalarını da ətkisizləştirməyi də başardı.

Xartumun ələ keçirilməsi

Məhdinin ən önəmli zəfəri, 26 yanvar 1885-ci ildə Xartumun ələ keçirilməsi oldu. Şəhəri müdafiə edən Qordon Paşa (Charles George Qordon), Mehdinin mütləq əmrinə qarşı son hücumu sırasında öldürüldü. Mehdi, şəhərə müzəffər bir komutan olaraq girdi və böyük məsciddə namaz qıldırdı. Misir 1881 və 1882-ci ildə Əhməd Urabi Paşanın öndərliyindəki milliyətçi ayaklanmalar sırasında hərbi gücünü böyük ölçüdə itirmiş olmaqla birlikdə, bu zəfər yenə də gözlənməyən bir müvəffəqiyyət idi.

Din dövləti

Xartumu qorumağı bacarmayan İngiliz birliyi gəri çəkilincə Məhdi yönətimini pəkiştirmə çalışmalarına yönəldi. Nilin batı kıyısında, Hartumun karşısında yər alan Omdurmanı paytaxt etdi. Bildirgə, vaaz, uyarı və yazılarıyla toplumsal və kişisəl yaşamın hər alanına yön vərdi; bu çabalarında sağlam olarak ələ gəçirilən hükümət matbaasından da yararlandı. Ama günlük işlərin çoğunu yardımcılarına bırakarak, yalnızca təməl ilkələrin saptanmasını və açıklanmasını üstləndi. Siyasi kurumların oluşturulmasında və hükümət görəvlilərin bəlirlənməsində uygulamanın əlvərdiği ölçüdə ilk İslam toplumları örnək alındı. Pəygambər Məhəmməd kimi Məhdi də dört halifə atadı. Məhdinin ən güvənilir danışmanı və kurmay başkanı olan Abdullah bin Məhəmmədin də aralarında bulunduğu üç halifə Sudanlıydı. Batı çölündəki Sənusiyə tarikatının öndəri olan dördüncü halifə Məhəmməd əl-Məhdi bin Sənusi isə Məhdinin çağrısına uymadı. Məhdi kəndisini Tanrının əlçisinin ardılı (yani yalnızca onun görəvlərini dəvam əttirmə anlamında Məhəmmədin ardılı) olarak görüyordu.

Məhdinin yönətimi qısa sürdü. Tif xəstəliyinə yaxalanarak hələ 41 yaşındaykən öldü. Vəsiyəti üzərinə yönətsəl görəvlərini Xəlifə Abdullah üstləndi. Abdullahın Məhdi için yaptırdığı türbə Omdurman Çarpışması (1898) sırasında top atışlarıyla kısmən tahrip ədildi; daha sonra Məhdinin oğlu Əbdürrəhman və yandaşları tərəfindən yenidən yaptırıldı.

1. https://www.britannica.com/biography/al-Mahdi-Sudanese-religious-leader/Capture-of-Khartoum#ref4465.
2. Hill R. L. al-Mahdi // Encyclopædia Britannica (ing.).
3. Mahdi // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).