Manu qanunları

Manu qanunları və ya Manusmriti (sanskr. मनुस्मृति, e.ə. II – eramızın II əsrləri )— qədim hind ədəbiyyatının abidəsi və tarixi mənbəyidir.^[1] Manu mifologiyada hinduların və insan irqinin atası hesab edilən kraldır. Əsərdə Manudan "öz- özündən var olanın oğlu" deyə bəhs edilməkdədir. Bu qanunlarda pislənilən, qadağan olunmuş əməllərdən, onlara görə nəzərdə tutulan cəzalardan bəhs olunur. Qanunvericiliyin əsasını təşkil edən dharmaşastralarda mülki və cinayət qanunvericiliyinin müddəaları ilə yanaşı müxtəlif varna üzvlərinin vəzifələrinə, ailə həyatının normalarına, ibadət və hətta sanitar-gigiyenik qaydalara və s. rast gəlinir.

Manu qanunları Avropa dillərindən tərcümə edilən ilk sanskrit dilli əsərdir. Əsər ilk dəfə 1794-cü ildə Kəlküttədə müasir hindologiyanın banisi Vilyam Cons tərəfindən tərcümə edilmişdir. Daha sonra Consun tərcüməsi 1797-ci ildə alman dilinə də çevrilmiş və nəşr edilmişdir. Manusmritinin Maks Müller tərəfindən hazırlanan "Şərqin müqəddəs kitabları" kolleksiyasına daxil edilməsi avropalı şərqşünasların əsərə verdiyi önəmi göz önünə qoymuşdur. Şərq hüququ üzrə professor Con Dunkan Deret deyir:

"Manu qanunları dünyadakı ilk qanunnamələrdən biridir və Hamurappi qanunlarından daha dəyərlidir."

Etimologiyası

Əsərin adı ilə bağlı bir çox fikir ayrılıqları mövcuddur. Çünki əsər "Manusmŗiti" və "Mānavadharmaśāstra" adları ilə tanınır. Hər iki sözün ilk hissəsində işlədilən "Manu" sanskrit dilindən tərcümədə düşünmək mənasına gələn "man" sözündən əmələ gəlmişdir. Əsərdə Manudan eyni zamanda insan irqinin atası sayılan, dünya qanunlarının qoruyucusu kimi də bəhs edilmişdir.

Manu kəliməsi insan anlayışının hind mədəniyyətindəki qarşılığı da hesab edilə bilər. Əsərin ikinci adında hinduizmin əsas anlayışlarından biri olan "dharma" ya rast gəlirik. Dharma, din, vəzifə, qanun, həqiqət, ədalət, təcrübə və prinsip mənalarını ifadə edən hərtərəfli bir anlayışdır. Digər tərəfdən, "smŗiti" isə ənənəvi bir müqəddəs mətnə aiddir. "Mānavadharmaśāstra" adındakı "śāstra" həm qanun həm də elm, öyrətmək, tədqiq etmək mənalarında işlədilir. Lakin elmi ədəbiyyatda əsər qanunnamələr adlandırılan "Dharma Sastralar" kateqoriyasına daxil edildiyi üçün qanunnamə kimi qiymətləndirilmişdir.^[2]

Quruluşu

Vilyam Cons

Manu qanunları Smriti ədəbiyyatına daxil olan əsas 18 Dharma Sastradan biridir. Manusmriti, Vedalar kimi dinin ən əsas mənbələrindən hesab edilməsədə Hinduizmin təməlini təşkil edən əxlaq və ibadət anlayışlarını özündə əks etdirən müqəddəs kitablardandır. Ehtimal olunur ki, əsər e.ə 200- e 100 illərdə qələmə alınmışdır. Bu tarixlər brahmanların anti-veda hərəkatı tərəfindən təhdid edildiyi dövrə təsadüf edir. Manu qanunlarını bu hərəkata qarşı bir ictimai reaksiya da qəbul etmək olar. Qanunnamə 2865 maddədən ibarətdir və mətnin əsli sanskrit dilindədir. Professor Surendra Kumara görə bunlardan 1214- orginaldır, digər 1471 maddə isə mətnə sonradan daxil edilmişdir.^[3]

Əsər ümumilikdə 12 fəsildən ibarətdir. Bu fəsillərin hər birində müxtəlif mövzulara toxunulmuşdur və hər hissənin uzunluğu da müxtəlifdir.

I fəsil

Əsərin ilk fəslində tanrının dünyanı, insanları, heyvanları, yeri və göyü, elementləri, digər tanrıları necə yaratmasından, o cümlədən Vedalardan, kastalardan və hər kastanın doğuşdan sahib olduğu xüsusiyyətlərdən bəhs olunur. İlk fəsil digər fəsillərlə müqayisədə daha anlaşılmaz və çətin bir dillə yazılmışdır. Fəsil 119 maddədən ibarətdir. Manusmritinin ilk fəsilində bəhs edilən yaradılış hekayəsi digər dinlərdə olan yaradılış hekayələrindən olduqca fərqlənir.

II fəsil

Əsərin ikinci fəsili 249 maddədən ibarətdir. Burada əsasən dinin qaynaqları və Vedalardan danışılır. Daha sonra isə Hindistanın müqəddəs coğrafiyası və ilk 3 kastanın bu ərazidə yaşamaq üçün əlindən gələni etməsi barədə nəsihətlərdən bəhs olunur. Hinduizm etnik bir din hesab edilməsə də Qanq çayı və ətrafı ərazilər müqəddəs torpaqlar sayılır. Əsərin 2-ci fəsili bu məsələyə həsr olunmuşdur.

Bunda başqa II fəsildə mənsub olduğu kastalara görə insanların etməli olduğu ibadətlər, adlar, geyimlərdən danışılır. Hətta burada kastalara əsasən insanlar yemək yeyərkən hansı barmaqlarını istifadə edə biləcəyi kimi detallara da toxunulmuşdur.

Bu fəsildə həmçinin müəllim-şagird, valideyn-övlad münasibətlərindən, ataya, anaya, müəllimə hörmətdən, eləcə də müəllimi xoşbəxt etmək üçün ona hədiyyələr verməkdən bəhs edilir.

III fəsil

Üçüncü fəsildə həyatın ən vacib mərhələsi kimi qəbul edilən evlilik mərhələsində ailə başçısının hüquq və vəzifələrinə diqqət yetirilmişdir. Manu qanunlarına görə kastalar həyat yoldaşı seçərkən ən vacib meyarlardan biridir. Burada həmçinin kişilərin qadınlardan daha üstün olduğu fikri vurğunlanmışdır. Beləki, adında çay, dağ, quş adları yer alan, qardaşı olmayan, kürən saçlı, böyük dişli qadınlarla evlənmək olmazdı. Əsərdə qadınlarla bağlı bir çox şərtlərin irəli sürülməsinə baxmayaraq, kişilər üçün sadəcə hansı kastada olması şərtinə yer verilməsi, hind cəmiyyətində qadın və kişilər arasında bərabərsizliyin nişanəsidir.

Bu fəsildə evlilik münasibətləri ilə yanaşı cəmiyyət tərəfində təcrid edilən insanlardan da bəhs olunur. Bu siyahıya oğrular, qumarbazlardan başqa, həkimlər, heyvan tərbiyəçiləri, xəstə insanlar, ticarətlə məşğul olanlar kimi niyə pis sayıldığı bilinməyən insanlar da daxil idi.

III fəsil 286 maddədən ibarətdir.

IV fəsil

Bu fəsil yuxarı kastaların, əsasən də rahiblərin hansı sənəti seçməsi və necə yaşaması barədə məlumatlar verir. Sənət seçimi insan həyatının ikinci mərhələsində edəcəyi işlərdən hesab edilir. Ümumiyyətlə IV fəsil həyatın 2-ci mərhələsinə həsr edilmişdir. Bu fəsil 260 maddədir.

V fəsil

Beşinci fəsil 169 maddədən ibarətdir və digər fəsillərdən daha qısadır. Burada qadağan edilmiş qidalar, heyvanlarla yanaşı, bu qidaları qəbul edən şəxslərə verilən cəzalardan danışılır. O cümlədən bu fəsildə qadınların kişilərə bağlılığının vacibliyi, doğum və ölüm kimi məsələlərdən də bəhs olunur.

VI fəsil

Bu fəsil 97 maddədir və əsərin ən qısa fəsilidir. Bu fəsildə əsasən insan həyatının 3-cü mərhələsindən, asketizmdən bəhs edilir. Həyatın bu mərhələsinin necə yaşanması, necə qidalanılması, necə meditasiya edilməsi və ölüm kimi məsələlərə toxunulur.

VII fəsil

Manusmritinin 7-ci fəsili 226 maddədən ibarətdir. Bu fəsildə dövlət başçısı və onun vəzifələri barədə məlumat verilir. Bundan başqa rahiblərin qorunması və onlara hədiyyələr verilməsi haqqında danışılır.

VIII fəsil

8-ci fəsil digər fəsillərdən fərqli olaraq sırf bir mövzu ətrafında deyil müxtəlif mövzulara həsr edilmişdir. Burada kralın hökm verməsi, qadın və uşaqların mülkləri, yalançı şahidlik və ona verilən cəzalar, qüsurlu və keçərsiz evliliklər, kralın cəzalandırma və vergi toplama üsulları və s kimi məsələlərə toxunulmuşdur. Bu fəsil 420 maddədir.

IX fəsil

Əsərin qadınlara həsr olunan hissəsi məhz 9-cu fəsildir. Burada qadınların evləndirilməsi, atanın qızı üzərində haqları, mirasın bölünməsi, şudralar və vaisyaların vəzifələri kimi məsələlərdən danışılır. Yenə bu fəsildə qadınlara oğlan övlad dünyaya gətirmək üçün 1 dəfə evlilikdən kənar münasibətdə olmağa icazə verilir. Lakin bu maddə eyni fəsilin 162-ci maddəsi ilə təzad təşkil edir. Ümumilikdə 9-cu fəsil 336 maddədən ibarətdir.

X fəsil

131 maddəlik X fəsildə kasta sistemindən bəhs edilir. Kastalara əsasən insanların vəzifələri burada öz əksini tapmışdır. Bu fəsildə o cümlədən acdığı üçün oğlunu yeyən Ajiqarta və yenə aclıqdan it əti yeyən Vamedeva kimi mifoloji əfsanalərdən söz açılır və bildirilir ki, insan çox ac olarsa qadağan edilmiş qidaları qəbul edə bilər.

XI fəsil

Bu fəsil günahın növlərinə və kəfarələrinə ayrılmışdır. Manusmritiyə görə günahların 3 növü var: böyük, kiçik və kastadan kənarlaşdırılmalı günahlar. Fəsil 266 maddədir.

XII fəsil

Kitabın son fəsili əslində ümumi xülasəsidir və 126 maddədən ibarətdir.

Manu qanunlarında cinayət və cəza məsələləri

Qədim Hindistanda Manu Qanunlarında cinayət və cəza məsələlərinə xeyli diqqət verilmişdir. Burada qəsd və ehtiyatsızlıq, ilk hüquqpozma və residiv, ağır və yüngül cinayətlər fərqləndirilirdi. Şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətlər "zorakılıq" anlayışı ilə ifadə olunmuşdu. İlk növbədə adam öldürmə və bədən xəsarəti önə çəkilmişdi. Bu cinayətlərə görə cəzaların sərtliyi həm onların ağırlıq dərəcəsindən, həm də cinayətkarın və zərərçəkmişin sosial vəziyyətindən asılı idi. Qədim Hindistanda səciyyəvi cəhətlərdən biri adam öldürmə traktovkasında dharmaşastranın "zəruri müdafiə" anlayışını formulə etməsidir. Göstərilir ki, qatil "özünü müdafiə edərkən, qurbanlıq hədiyyələrini mühafizə edərkən, qadınları və brəhmənləri müdafiə edərkən" qətlə yetirərsə günahdan və cəzadan azad olunur. (VIII, 349). Burada kimin (qurunun, uşağın, ahılın və ya hətta brəhmənin) öldürülməsinin əhəmiyyəti yoxdur (VIII, 350). Qanunlarda zorlama cinayətinin əlamətlərinə rast gəlinir (VIII, 364). Manu qanunlarında sözlə və ya hərəkətlə təhqir etmə cinayətlərinə rast gəlmək olar. Qanunlarda insanların həyatı ilə bərabər onların ləyaqəti silkivarna mənsubiyyətindən asılı olaraq dəyərləndirilirdi. Özünə bərabər və ya yüksək varnanın nümayəndəsi sözlə və ya hərəkətlə təhqirə məruz qaldıqda bir qayda olaraq cərimə cəzası ilə cəzalandırıldığı halda eyni cinayəti şudra "iki dəfə doğulmuşa" qarşı törədərdisə ona sərt cəza – cismani cəza, dilin, dodaqların, əllərin, ayaqların kəsilməsi (VIII, 270), axtalama cəzası (VIII, 282) tətbiq olunurdu.^[4]

Manu Qanunlarında da mülkiyyət əleyhinə cinayətlərdən bəhs olunur. Səciyyəvi cəhət oğurluqla soyğunçuluğun fərqləndirilməsidir (VIII, 332). Nəyin və hansı həcmdə oğurlanmasından və cinayətkarın silki-varna mənsubiyyətindən asılı olaraq cəza müəyyən olunmuşdu. Lakin "köklərin, ağaclardan meyvələrin, od üçün odun və s." mənimsənilməsi hallarında şəxs cəzadan azad olunurdu (VIII, 339, 341). Maraqlı hal odur ki, "iki dəfə doğulmuşlar" üçün cəzanın ağırlığı artır. Belə hesab olunurdu ki, şudranın təqsiri ilə müqayisədə vayşinin təqsiri 2, kşatrinin 4, brəhmənin isə 8 dəfə çoxdur (VIII, 337, 338). Eyni qaydada oğrunu gizlədib ona işıq, yem, silah və sığınacaq verən şəxslər də cəzalandırılırdı. Oğrunun verdiyi dini qurban kəsməni icra etdiyinə görə mükafat alan brəhmənlər cinayətin iştirakçıları sayılırdı (VIII, 340). Gecə oğurluğu sərt cəzalandırılırdı. Bu cinayəti törədən payaya keçirilirdi (IX,276). Digər hallarda cərimə, şikəstetmə tətbiq olunurdu. Üçüncü dəfə etdikdə isə ölüm cəzası verilirdi. Manu Qanunlarında böhtan, zinakarlıq kimi cinayətlər oğurluq və soyğunçuluq cinayətləri ilə bir sırada göstərilmişdir (VIII, 386). Qanunlar oğruları, zinakarları, böhtançıları, zalımları insafsız, çirkin adamlara aid edirdi (VIII, 387).

Cəza nəinki əmələ görə sitəm qismində çıxış edir, həm də ictimai həyatın təşkili üçün hökmdarın əlində bir vasitə idi. Ona görə də cəzaya cəmiyyəti qaydada saxlayan, dharmanın icrasına şərait yaradan yüksək qüvvə kimi baxılırdı. Manu Qanunlarında deyilirdi: "Cəza bütün insanları idarə edir. Cəza mühafizə edir, hamı yatan vaxt cəza sayıq olur; müdriklər cəzanı dharmanın təcəssümü elan etmişlər" (VII, 18, habelə 20,21, 24 və başqaları). Cismani cəzalar verilməsindən və təhqiramizlikdən tutmuş (alına və baldıra damğa vurmaq) ölüm cəzasınadək olan cəzalar öz amansızlığı ilə seçilirdi. Manu Qanunlarında cəzaların xüsusi siyahısı yoxdur. Burada ölüm cəzası, şikəstetmə, damğalama, köləliyə çevirmə və s. cəzalardan bəhs olunur. Ölüm cəzası işgəncə və əzab verməklə müşayiət olunurdu. Tonqalda yandırma, suda boğma, payaya keçirmə kimi işgəncələr tətbiq olunurdu. Cismani cəzalardan geniş istifadə olunurdu. Əllərin, ayaqların, burunun, qulaqların, dilin kəsilməsi və gözlərin çıxarılması geniş vüsət almışdır. Evin divarını sökmə yolu ilə gecə törədilmiş oğurluğa görə oğrunun hər iki əli kəsildikdən sonra o, iti payaya keçirilirdi (IX, 276)

Manu Qanunlarının başqa bir xüsusiyyəti cəzalarda rəmzi talion prinsipinin əks etdirilməsindən ibarət idi. VIII fəslin 280-ci maddəsi buna misal ola bilər. Həmin maddədə dəyənəklə başqasının qolunu sındırmış şəxsin əlinin kəsilməsi və s. nəzərdə tutulurdu. Cərimələrin dərəcəsi də zərərçəkmişin sosial vəziyyəti ilə müəyyən olunurdu. Qanunlar brəhmənə ölüm cəzasının verilməsini tövsiyə etmirdi (VIII, 379–381).

İstinadlar

1. "Flood (1996), page 56".
2. Lingart, Robert. The Classical Law of India. University of California Press. 1973. ISBN 978-0520018983.
3. Olivelle, Patrick. Manu's Code of Law. Oxford University Press. 2005.
4. Davis Jr, Donald R. "On Ātmastuṣṭi as a Source of Dharma". Journal of the American Oriental Society. 127 (3). 2007: 279–96.