Mentalizm

Mentalizm, sanizm, saneizm və ya psixofobiya — insanların əqli sağlamlıq problemləri və ya psixi pozuntularına görə diskriminasiyaya məruz qalmasını ifadə edir. Bu termin, psixi sağlamlıq problemlərinə malik şəxslərə qarşı cəmiyyətdə mövcud olan mənfi stereotipləri,[1] önyarğıları və ayrı-seçkiliyi təsvir edir. Mentalizm, bu şəxslərin bacarıqlarını kiçiltmək, onları cəmiyyətin "fərqli" üzvləri kimi görmək və ya tam hüquqlu sosial iştirakdan məhrum etmək kimi təzahürlərdə özünü göstərə bilər.[2][3] Psixi sağlamlıq problemləri olan şəxslər iş yerlərində, təhsil sahəsində və hətta tibbi xidmətlərdə ayrı-seçkiliklə üzləşə bilər, bu isə onların cəmiyyətə inteqrasiyasını çətinləşdirir.[4]

Mentalizmin təsirləri yalnız sosial deyil,[5] həm də şəxsi səviyyədə ciddi problemlərə yol açır. Bu diskriminasiya, psixi sağlamlıq problemləri yaşayan insanların özünə inamını azaldır, onların sosial təcridini gücləndirir və bərpa prosesinə mane olur. Sanizmlə mübarizə aparmaq üçün cəmiyyətlər psixi sağlamlıq mövzularında maarifləndirmə işləri aparmalı,[6][7][8] bu sahədə olan stereotipləri qırmalı və daha inklüziv siyasətlər həyata keçirməlidir. Əqli sağlamlıq problemləri ilə üzləşən şəxslərin hüquqlarını qorumaq və onların cəmiyyətin tamhüquqlu üzvləri kimi iştirakını təmin etmək üçün hüquqi və sosial təşəbbüslər vacibdir.[9]

Tərifi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Mentalizm, insanların əqli sağlamlıq vəziyyətinə görə diskriminasiya edilməsini, önyarğıya məruz qalmasını və ya mənfi münasibətlə üzləşməsini ifadə edən bir termin olaraq istifadə olunur.[10] Bu anlayış, psixi sağlamlıq problemləri və ya nevroloji fərqliliklər yaşayan insanlara qarşı cəmiyyətdəki mənfi stereotipləri və ayrı-seçkilik hallarını təsvir edir.[11] Mentalizm, insanların əqli sağlamlıq vəziyyətinə görə daha az qabiliyyətli, təhlükəli və ya etibarsız olaraq qəbul edilməsinə səbəb ola bilər.[12] Nəticədə, bu cür şəxslər iş, təhsil, tibbi xidmətlər və sosial münasibətlər kimi sahələrdə bərabər imkanlardan məhrum edilə bilər.

Mentalizmin tərifi, həm fərdi, həm də sistematik səviyyədə tətbiq olunan davranış və düşüncə modellərini əhatə edir. Fərdi səviyyədə mentalizm,[13] insanların şəxsi münasibətlərində və gündəlik həyatlarında psixi sağlamlıq problemləri olan insanlara qarşı mənfi rəftarını göstərir. Sistematik səviyyədə isə bu, qanunvericilikdə,[14] ictimai xidmətlərdə və siyasətlərdə onların hüquqlarını məhdudlaşdıran yanaşmaları əhatə edir. Mentalizmin qarşısını almaq üçün cəmiyyətlərdə psixi sağlamlıq mövzusunda daha çox maarifləndirmə işləri görülməli,[15] bu mövzuda olan mənfi təsəvvürlər və stereotiplər qırılmalıdır.[16]

Etimologiyası və tarixi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Sanizm termini, ingilis dilindəki "sanity" (əqli sağlamlıq) sözündən yaranmışdır və insanların əqli sağlamlıq vəziyyətinə əsaslanan diskriminasiyanı ifadə edir.[17] Bu termin, XX əsrin sonlarında psixi sağlamlıq mövzusunda ictimai müzakirələrdə daha geniş yayılmağa başlamışdır. Sanizm, əqli sağlamlıq problemləri yaşayan şəxslərin "normal"[18] hesab edilən insanlardan fərqləndirilməsini, mənfi stereotiplərə məruz qalmasını və onların hüquqlarının pozulmasını təsvir edir. Bu anlayış, psixi sağlamlıq ilə bağlı ayrı-seçkilik hallarını digər sosial ədalətsizlik növləri, məsələn, irqçilik və seksizmlə eyni kontekstdə müzakirə etməyi mümkün edir.[19]

Sanizmin tarixi cəmiyyətin əqli sağlamlıq problemlərinə qarşı münasibətində uzun illər boyu mövcud olmuş önyarğıları əhatə edir.[20] Orta əsrlər və ya ondan əvvəlki dövrlərdə psixi sağlamlıq problemləri olan şəxslər çox vaxt "şeytanın təsirində olanlar" və ya "cinlərə tutulmuşlar" kimi qəbul edilirdi. Bu cür inanclar həmin şəxslərin təcrid edilməsinə, fiziki cəzalar görməsinə və hətta işgəncələrə məruz qalmasına səbəb olurdu.[21] Daha sonrakı dövrlərdə,[22] xüsusən XVIII-XIX əsrlərdə, əqli sağlamlıq problemləri ilə üzləşən insanlar çox vaxt ağır şəraitdə fəaliyyət göstərən psixiatriya xəstəxanalarına yerləşdirilir, burada insan hüquqları çox zaman pozulurdu.[23]

XX əsrdə sanizmin tədricən başa düşülməsi və tənqidi formalaşmağa başladı.[24] Xüsusilə, 1960-cı illərdə Qərb ölkələrində baş qaldıran insan hüquqları hərəkatları əqli sağlamlıq problemləri yaşayan şəxslərin hüquqlarını da gündəmə gətirdi. Bu dövrdə bir çox aktivistlər və alimlər mental sağlamlıq mövzusunda mövcud[25] stereotiplərin və ayrı-seçkilik hallarının insan ləyaqətinə zidd olduğunu vurğuladılar. Nəticədə, psixi sağlamlıq problemləri ilə bağlı stiqma və ayrı-seçkiliklə mübarizə üçün müxtəlif qanunlar və siyasətlər hazırlanmağa başladı.[26]

Hazırda sanizm, əqli sağlamlıq problemləri olan şəxslərin cəmiyyətdə bərabər hüquqlara malik olması və mənfi stereotiplərin aradan qaldırılması mövzusunda mühüm bir anlayış kimi tanınır.[27] Bu termin, yalnız fərdi münasibətləri deyil, eyni zamanda sosial strukturlardakı sistematik problemləri də nəzərə almağa imkan verir.[28] Sanizmə qarşı mübarizə, daha inklüziv və bərabərhüquqlu cəmiyyət qurmaq üçün psixi sağlamlıq mövzusunda ictimaiyyətin[29] maarifləndirilməsini və stiqma ilə əlaqədar olan düşüncələrin dəyişdirilməsini tələb edir.[30]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Poole, Jennifer M.; Ward, Jennifer. "Breaking open the bone": Storying, Sanism, and Mad Grief // LeFrancois, B.; Menzies, R.; Reaume, G. (redaktorlar ). Mad Matters: A Critical Reader in Canadian Mad Studies. Toronto: Canadian Scholars Press. 2013.
  2. ↑ Poole, Jennifer M.; Jivraj, Tania; Arslanian, Araxi; Bellows, Kristen; Chiasson, Sheila; Hakimy, Husnia; Pasini, Jessica; Reid, Jenna. "Sanism, 'Mental Health', and Social Work/Education: A Review and Call to Action". Intersectionalities: A Global Journal of Social Work Analysis, Research, Polity, and Practice. 1. 2012. 2015-06-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-13. Şablon:Open access
  3. ↑ Poole, 2011Şablon:Full citation needed
  4. ↑ Ingram, Richard. Sanism in Theory and Practice (PDF). Second Annual Critical Inquiries Workshop. Vancouver, Canada: Centre for the Study of Gender, Social Inequities and Mental Health. Simon Fraser University. May 2011. 2014-03-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-13.
  5. ↑ Perlin, Michael L. "ADA and Persons with Mental Disabilities: Can Sanist Attitudes Be Undone?". Journal of Law and Health. 8 (1). 1993: 15–45. 2016-09-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-13.
  6. ↑ Hevesi, Denis. "Judi Chamberlin, 65, Advocate for Mental Health Patients". The New York Times. 30 January 2010. 4 February 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 March 2011.
  7. ↑ "Disability History Timeline". Rehabilitation Research & Training Center on Independent Living Management. Temple University. 2002. 20 December 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  8. ↑ Coni Kalinowski and Pat Risser. "Identifying and Overcoming Mentalism" (PDF). July 2000. 3 March 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 16 December 2015.
  9. ↑ Reaume, Geoffrey. "Lunatic to patient to person: nomenclature in psychiatric history and the influence of patients' activism in North America". International Journal of Law and Psychiatry. 25 (4). July 2002: 405–26. doi:10.1016/S0160-2527(02)00130-9. PMID 12613052.
  10. ↑ Smith, Dorothy E.; David, Sara J. Women Look at Psychiatry. Vancouver: Press Gang Publishers. 1975. səh. 44. ISBN 978-0889740006.
  11. ↑ Chamberlin, Judi. "The Ex-Patients' Movement: Where We've Been and Where We're Going". The Journal of Mind and Behavior. 11 (3). Summer 1990: 323–336. 2018-01-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-13.
  12. ↑ Weller, Penelope. New Law and Ethics in Mental Health Advance Directives: The Convention on the Rights of Persons with Disabilities and the Right to Choose. Routledge. 2012. səh. 55. ISBN 978-1136159565.
  13. ↑ Sayce, L. "Stigma, discrimination and social exclusion: What's in a word?". Journal of Mental Health. 7 (4). 1998: 331–343. doi:10.1080/09638239817932. PMID 29052478. 2011-06-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-13.
  14. ↑ Sayce, L. From Psychiatric Patient to Citizen: Overcoming Discrimination and Social Exclusion. Macmillan Publishers. 2000. 16–17. ISBN 0-333-69890-8.
  15. ↑ Russ, Jeff. "Off to Hollywood: Local mental health advocate to receive award". Times-Gazette. 20 August 2011. 11 November 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 December 2015.
  16. ↑ Coni Kalinowski (psychiatrist) and Pat Risser (former recipient of mental health services) Identifying and Overcoming Mentalism Arxiv surəti 6 aprel 2012 tarixindən Wayback Machine saytında InforMed Health Publishing & Training
  17. ↑ Arlen Kasdorf Discrimination against mental illness on the rise Arxiv surəti 27 iyun 2012 tarixindən Wayback Machine saytında June 2011, The Uniter, Vol.16 No.15
  18. ↑ Anglicare Tasmania (2009) Experts by experience: strengthening the mental health consumer voice in Tasmania Arxiv surəti 15 aprel 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 15 aprel 2012 at the Wayback Machine
  19. ↑ John Clark Art Museum of the Mind Arxiv surəti 13 yanvar 2025 tarixindən Wayback Machine saytında Los Angeles Times, 12 July 1998
  20. ↑ John Clark Art Museum of the Mind Arxiv surəti 13 yanvar 2025 tarixindən Wayback Machine saytında Los Angeles Times, 12 July 1998
  21. ↑ 'Anti-oppressive practice': emancipation or appropriation? Arxiv surəti 27 iyun 2012 tarixindən Wayback Machine saytında A Wilson; P Beresford British Journal of Social Work; Oct 2000; 30, 5; Research Library pg. 553
  22. ↑ David Oaks Let's find language more inclusive than the phrase "mentally ill"! Arxiv surəti 13 yanvar 2025 tarixindən Wayback Machine saytında MindFreedom International. Retrieved 12 December 2011, when stating Last Modified 9/9/11
  23. ↑ Allen, Clare. "Loose-talking psychophobes show nothing but contempt". The Guardian. 5 December 2007. 6 August 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 January 2025.
  24. ↑ Tom Mason, Caroline Carlisle, Caroline Watkins (eds) (2001) Stigma and Social Exclusion in Healthcare Chapter 17: Not in my back yard: Stigma from a personal perspective. Routledge ISBN 0-415-22200-1
  25. ↑ Olden, Mark. "Obituary: Pete Shaughnessey". The Guardian. 23 January 2003. 22.
  26. ↑ Chan, Wendy; Chunn, Dorothy E.; Menzies, Robert J. Women, Madness and the Law: A Feminist Reader. Routledge Cavendish. 2005. 257. ISBN 1-904385-09-5.
  27. ↑ Lindow, V. (1995) "Power and rights: the psychiatric system survivor movement", in Jack, R. Empowerment in Community Care. London: Chapman and Hall. Cited by Kelly, A. Disability and Social Exclusion. University of Canterbury
  28. ↑ Perlin, Michael L. "Sanism and the Law". Virtual Mentor. 15 (10). October 2013: 878–885. doi:10.1001/virtualmentor.2013.15.10.msoc1-1310. PMID 24152781. 2013-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-13.
  29. ↑ Perlin, Michael L. "Sanism in Clinical Teaching". Clinical Law Review. 9. 2003: 683–730.
  30. ↑ Perlin, Michael L. Competence in the law: from legal theory to clinical application. Wiley. 2008. ISBN 9780470267905.

Ədəbiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]