Moğolustan

Tarixi dövlət
Moğolustan
1347 — 1570
Paytaxt	Aksu, Almalıq^[d], Qaşqar, Turfan
Dilləri	Cığatay dili
Dövlət dini	islam
İdarəetmə forması	monarxiya
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Moğolustan (Moğollar ulusu, Ulusi-Cete, Məmləkəti-Moğolistan) — XIV əsrin ortalarında Qazaxıstanın cənubi-şərqində, Qırğızıstanda və Şərqi Türkistanda yaranan dövlət.

Tarixi

Tarmaşirindən sonra Cığatay xanlığı, Duva xanın oğullarının hərb mübarizə meydanı olmudur. 1340-cı ildən sonra Cığatay xanlığı iki hissəyə — aralarında sərhəd Pamir dağları olamaqla şərqi və qərbi Cağatay xanlığına parçalandı.

lakin sonra şərqdə taxta çıxan Tuğluq Teymur xan (1329–1360) qərb bölgəsini də ələ keçirərək Cığatay ulusunu yenidən birləşdirdi. Cığatay xanlığı Altışəhr (Yarkənd xanlığı), Moğolustan və Uyquristan olmaqla üç bölgəyə bölündü.

Mirzə Heydər Duqlat Moğolustanın tarixi ilə bağlı xeyli məlimat verir.

Yaranması

Moğolustanın tarixi ilə bağlı ən ətraflı məlumatı Məhəmməd Heydər "Tarix-i Rəşidi" əsərində verib. Köçəri həyatın əleyhdarı olan Çığataylı Qazan xanın ölümündən sonra Moğol qəbilələrinin tayfa başçıları Çağataylardan müstəqil dövlət yaratmaq qərarına gəlir. Yeni dövlətin mərkəzi Manqlay-Sube mülkü olur ki, bura Məhəmməd heydərin iddalarına görə Qaşqar, Yarkənd, Xotan, Həsən, Əndican və s. daxildir. Tədqiqatçılar Manqlay-Sube mülkünü Moğol Duqlat tayfasına aid edirlər. "Tarix-i Rəşidi"də Məhəmməd Heydər "duqlat" ifadəsini rütbə mənasında da qeyd edir:

"Gün gələndə ilk çağırılan bu qulun əcdadı [ana tərəfdən] olan, sonra isə Duqlat titulu daşıyan Əmir Tulak oldu".^[1]

Bütün Moğol dövlətlərində ənənəyə görə yalnız çingizlilər xan ola bildiyindən əmir Poladçı müstəqil dövlət yaradaraq 18 yaşlı Tuğluq Teymuru xan təyin etdi. Moğolustanın ilk hökmdarı 1347/1348-ci ildə əmir Poladçı tərəfindən Aksuda xan taxtına qaldırıldı.

Moğolustan

Moğolustanın siyasi tarixi feodal müharibələri, çəkişmələr və qonşu dövlətlərin dəf edilən hücumları ilə doludur.

Dövlətin ilk hökmdarı Tuğluq Teymur xan (1347–1362) dövlətin qüdrətini gücləndirmək üçün bir sıra inzibati, siyasi və iqtisadi islahatlar həyata keçirmiş, İslam dinini ölkəyə gətirmiş, ondan idarəetmə aləti kimi istifadə etmişdir. 1360-cı ildə o, Mavəraünnəhrdə nizam-intizamın pozulmasından və Çığatay nəslindən olan legitimliyindən istifadə edərək bölgəni işğal edib oranı öz nəzarətinə götürdü və bununla da müvəqqəti olaraq iki xanlığı yenidən birləşdirdi. 1361-ci ildə Tuğluq Teymur qısa müddətliyinə bütün Mavəraünnəhri fəth etdi. Lakin 1361-ci ildə ikinci dəfə işğala məruz qalmasına və oğlu İlyas xocanın Maveraünnəhr valisi təyin etməsinə baxmayaraq, Tuğluq Teymur bölgədə davamlı təsirini saxlaya bilmədi və sonda Moğollar əmir Hüseyn və əmir Teymur tərəfindən qovuldular, sonra Maveraünnəhrə nəzarət üçün öz aralarında vuruşdular.^[2].

Tuğluq Teymurun oğlu İlyas xocanın (qış 1362/1363–1365/6) dövründə Moğolustanda siyasi parçalanma dövrü başladı. İlyas xoca xan hakimiyyətini gücləndirməyə cəhdlər etdi, lakin daxili mübarizənin güclənməsi dövlətin ayrı-ayrı mülklərə (uluslara) parçalanmasına səbəb oldu: Əmir Qəmərəddin Tarımda, Ənkə-törə İli vadisində, Mərkəzi Tyanşan və Tarbağatayda hökmranlıq edirdi. Moğolustanda Çığatayların hakimiyyəti, ehtimal ki, 1368-ci ildə İlyas xocanı və bir neçə başqa Çığatayi öldürən Qəmərəddinin çevrilişi ilə müvəqqəti olaraq kəsildi. Ənkə-törənin moğolları, Moğolustanı bir neçə dəfə işğal edən, lakin onun sakinlərini tabe edə bilməyən Teymurla vuruşurdular.^[3] "Məcmu ət-Təvarix"ə görə, Ənkə-törə ulusuna qırğız və qıpçaq boyları daxil idi.^[4]

1368-ci ildə Xızır xoca xan Uyğur Turfan idıkutluğunu tutdu və Turfanı Moğolustanın tərkibinə qatdı.

1370–1380-ci illərdə Teymur Moğolustana təxminən onlarla qarətçi basqın etdi. 1371–1372-ci illərdə o, şəxsən Moğolustana qarşı yürüşə çıxıb, İssık-Kul bölgəsindəki Segiz-İqaça çataraq çoxlu sayda əsir və qənimət ələ keçirdi, sonra geri qayıtdı. 1375-ci ildə Teymur Sayramdan keçərək İliyə, Talas vadisinin dərinliklərində Yeddisuya çatdı. 1377-ci ildə Əmir Qəmərəddin iki dəfə Teymurun qoşunları tərəfindən məğlub edildi: ilk dəfə Karataunun ətəklərində; ikinci dəfə Çu dərəsindən İssık-Kul gölünə gedən yolda, Boom yarğanında. Moğollar Min İmperatoru Çju Yuançjan kömək üçün müraciət göndərdilər.^[5]

Baxmayaraq ki, hərbi ittifaq əldə olunmadı, Min İmperiyası Moğolustana karvan ticarəti açdı və bu, gəlirli Böyük ipək yolu ticarətindən zəkat (vergi) toplayan Moğolları xeyli zənginləşdirdi.^[6] Bu ticarət dövlətin (Min hesab etdiyiyi kimi) Minin təbəəsi statusunu qəbul etməsi müqabilində Çinlə iqtisadi və mədəni mübadilə dövrünü açdı.^[7]

1380-ci illərin sonunda Moğolustan hökmdarları ilə Cuçinin Ulusu arasında Teymura qarşı siyasi ittifaq yarandı. Teymurun təcavüzünə qarşı amansız mübarizə nəticəsində Moğolustan torpaqlara bölündü. Moğolustan hökmdarı Xızr xoca (1389–1399) Teymurdan asılılığını etiraf etmək məcburiyyətində qaldı. XV əsrin birinci yarısında parçalanma gücləndi və Teymurilər Moğolustan torpaqlarına iddialarını davam etdirdilər. Xan paytaxtını Almalıqdan Turfan şəhərinə köçürməyə məcbur oldu.

Xanın hakimiyyəti Xızr xocanın oğlu I Məhəmməd xanın (1408–1416) dövründə gücləndi. Onun dövründə Çu və Talas çaylarının vadilərindəki torpaqları geri qaytarmaq mümkün oldu. Vətəndaş qarşıdurması bir müddət səngidi. I Məhəmməd xan köçəri tayfaların islamlaşdırılması siyasətini davam etdirdi.

XV əsrin birinci yarısında oyratlar Moğolustanın şərq sərhədlərinə basqın etməyə başladılar. Onlara qarşı mübarizəni Sultan Üveys xan (1418–1421, 1424/5–1429) təşkil etdi. O, qərargahını Turfandan Yeddisunun Almalıq şəhərinə köçürməyə məcbur oldu.

Могольские воины Султан-Ахмад-хана I на соколиной охоте. Миниатюра из "Шейбани-наме" Мухаммед Салиха (XVI в.)

Süqutu

1470–1472-ci illərdə oyratlar Moğolustan hökmdarı Yunus xanın qoşunlarını məğlub etdilər. 1484-cü ildə o Daşkəndi Teymurilərdən aldı.^[8]. Sultan Üveys xanın ölümündən sonra Moğolustanın tənəzzül əlamətləri getdikcə daha çox görünməyə başladı. Sonrakı daxili çəkişmələrdə Sultan Üveys xanın oğlu Əsən Buğa xan (1429–1461) qalib gəldi. XV əsrin ikinci yarısı və XVI əsrin əvvəllərində Moğolustanın sonrakı hökmdarları (Sultan Əhməd xan, Mənsur xan) mövqelərini möhkəmləndirməyə çalışsalar da, daimi iğtişaşlar və daxili çəkişmələr dövləti zəiflətdi. Məlumdur ki, Moğolların bir qismi Baburla birləşərək Hindistanın işğalında iştirak etmişlər. Onların arasında Sultan Əhməd xanın oğlu məşhur sərkərdə Çin-Timur da olmuşdur. "Tarix-i Rəşidi"nin müəllifi Mirzə Heydər Duqlat da Hindistana getmiş, orada Kəşmiri fəth etmiş və onu Baburilər adından idarə etmişdir. 1470-ci illərdə Üç-Temurun istilası nəticəsində Qərbi Moğolustan ərazilərində əsasən qırğız tayfalarından ibarət ulusun əsası qoyuldu.^[9] Üç-Temur oyratları getdikdən sonra qırğızlar Sultan Əhməd xanın və Sultan Xəlil xanın hakimiyyətini tanıdılar, 1508-ci ildə Xəlil xanın ölümündən sonra qırğızlar Məhəmməd Qırğızı taxta qaldırdılar və Qərbi Moğolustanın keçmiş torpaqlarında (yeddisu, Tyanşan) qırğız ulusunu qurdu. 1514-cü ildə Baburun dayısı oğlu Sultan Səid xan beş minlik ordunun başında Toruqart aşırımından (Çatırgöl yaxınlığında) Tarıma hücum etdi. Mirzə Əbu Bəkrin qoşunlarını məğlub edərək Qaşqar, Yarkənd, Xotan, Aksu, Kusan şəhərlərini tutdu və paytaxtı Yərkənd olan Məmləkət-i Muğuliyə (Moğolustan) xanlığını qurdu. 1516-cı ildə Sultan Səid xan, Orta və Şərqi Moğolustan xanı olan qardaşı Mənsur xanın böyüklüyünü rəsmi olaraq tanıdı. XVI əsrin ortalarında qırğızların və qazaxların birgə səyləri ilə moğol xanları nəhayət, Yeddisu və Tyanşandan qovuldular.^[10][11]. Tuğluq Teymur xanın birbaşa nəsli 1570-ci illərə qədər Moğolustanın şərq hissəsində hökmranlıq etdi. Bu vaxt Qırğız-Qazax genişlənməsi nəticəsində Mənsur xan dövlətinin ərazisi yalnız Turfan mahalından ibarət idi. 1570-ci illərdə Məmləkət-i Muğuliyənin xanı Əbdülkərim xan Turfanı öz dövlətinə tabe etdi və bununla da Tuğluqtemurilərin torpaqlarını birləşdirdi. Lakin xanlığın birliyi uzun sürmədi, çünki artıq 1596-cı ildə Turfan dairəsi və ya Uyğuristan Əbdülkərim xanın kiçik qardaşı Əbd ər-Rəhim xanın başçılığı ilə Məmləkət-i Muğuliyədən ayrıldı. Moğolustan torpaqlarının növbəti birləşməsi Əbd ər-Rəhim xanın oğlu — Abdulla xanın dövründə — o 1638–39-cu illərdə, Çalış və Turfan xanı olarkən, Qaşqarda hakimiyyəti ələ keçirib və xan taxtına oturduqdan sonra baş verəcək.^[12].

Əhalisi

Moğolların qəbilə tərkibinə həm yerli türk, həm də yad türk-monqol xalqları və monqolların Orta Asiyanı işğal etməsi nəticəsində köçürülmüş tayfalar: Arkanut, Arulat, Baarin, Balıqçı, Barak-İtarçi, Barki, Barlas, Duqlat, Doxtui, Karluk, Bulqaçi, Kaluçi, Qanqlı, Kereit, Konçi, Kunqirat, Kuşçu, Qıpçaq, Qırğız, Kıtay, Mekrit, Nayman, Noiqut, Sulduz, Çerik, Çeqrak, Çoros.

XV əsrə qədər onların hamısı ümumi etnonim "Moğol" adı ilə tanınırdılar.

15-ci əsrdən başlayaraq Tamerlanın istilası, oyratların istilası və daxili mübarizə nəticəsində qırğızlar, qazaxlar və müasir uyğurların əcdadları tərəfindən millətlərin ayrılması və sonradan Moğol tayfalarının mənimsənilməsi prosesi başladı. .

Moğol tayfalarının türkdilli massivi, o cümlədən Altay və Sibir tayfaları vaxtilə "qırğız" ümumi etnosunun altında birlik təşkil edirdi.

Yəqin ki, moğol tayfalarının çoxu öz uzaq "qırğız" keçmişlərinin yaddaşını saxlamışlar.

Təkcə müasir Tyan-Şan qırğızlarını deyil, bütün moğol tayfalarını da "qırğız" mənşəli adlandırmaq lazımdır.

"Qırğız" etnonimi qədim və monqoldan əvvəlki dövrdə digər "tatar", "monqol", "xionnu", "türk", "uyğur" və s. kimi etnonimlərin məruz qaldığı transformasiyalara məruz qalmışdır.

14-cü əsrin ortalarından. 16-cı əsrin ortalarına qədər. Monqoldan əvvəlki dövr yerli türkdilli əhalinin, moğol tayfalarının və İrtiş-Yenisey çayından gələn qırğız tayfalarının birləşməsi baş verdi.

Bu konsolidasiya qırğızların Şərqi Tyan-Şandan köçməsi və sonradan qırğız etnik qrupunun XV əsrdə bütün Tyan-Şanda yayılması ilə irəliləyən qırğızlar tərəfindən moğolların kütləvi assimilyasiyası tendensiyası ilə davam etdi.

16-cı əsrin ikinci yarısından. assimilyasiya prosesi ən geniş vüsət aldı və sonrakı iki əsrdə Şərqi Türküstana getməyən moğol tayfalarının qalıqları hər cəhətdən tam "qırğızlaşmaya" məruz qaldı.

Moğol tayfaları, digər türk köçəri xalqları kimi, iki tayfa hissəsindən — sol qanaddan (türkcə sol kol; monqolca cəvanqar, ərəbcə maysara) və sağ qanaddan (türk türkcə; monqolca buranqar, ərəbcə mayana) ibarət idi.

Eyni qanada mənsub olan tayfalar ciddi iyerarxiya təşkil edir və bir-birindən böyüklüklərinə görə fərqlənirdilər.

Ailə zadəganlarına təqdim edilən stajdan asılı olaraq, müxtəlif mərasimlərdə ciddi qaydada yerləşdirilirdilər.

Tayfanın status səviyyəsindən asılı olaraq onun nümayəndəsi xana daha yaxın otururdu və əksinə.

Oxşar təcrübə hərbi yürüşlər və kollektiv ovlar zamanı da müşahidə olunurdu.

Müasir uyğur xalqının formalaşmasında Moğol təbəqəsi ən böyük təbəqəyə çevrildi.

Moğol etnosunun formalaşması ilə o, indiki formasında monqoldan əvvəlki dövrlərdə formalaşmış uyğur etnosu ilə qarşılıqlı əlaqəyə girmişdir.

Uyğurlar moğolların siyasi hökmranlığı altında idilər, lakin kəmiyyət baxımından moğollar uyğurlardan xeyli aşağı idilər.

Bu baxımdan iki etnik qrup arasında qarşılıqlı əlaqələr moğolların uyğurların assimilyasiyası yolu ilə baş vermişdir.

Moğollar yavaş-yavaş qıpçaq tipli dillərini itirərək yeni karluk tipli bir dil qəbul etdilər.

Assimilyasiya mədəni cəhətdən də baş verirdi;

Etimalogiya

Müasir Şərqi Türkistan, Cənub-Şərqi Qazaxıstan və Qırğızıstanın əraziləri Çığatay və Ögedey uluslarına ayrılmışdı. Bu bölgədə köçəri həyat qorunub saxlanılmışdır. Monqol imperiyasının digər bölgələri ilə müqayisədə bu torpaqlara çoxlu sayda monqol tayfaları köç etmişlər. Çoxsaylı türk xalqlarının əhatəsində monqol tayfaları tezliklə türkləşməyə məruz qaldılar və etnik cəhətdən yaxın türk köçərilərinin içərisində qaynayıb qarışdılar.^[13] Üstəlik, V. V. Bartoldun yazdığı kimi, "XVI əsrin əvvəllərində moğol dilinin monqol dili olduğuna dair bəzi əlamətlər var".^[14]

XIV əsrin ortalarında Çığatay ulusunun iki ayrı dövlətə dağılmasından sonra "Çağatay" termini yalnız Qərb dövləti (Teymur dövləti) və onun əhalisi üzərində saxlanılmışdır. Yeni yaranmış iki dövlətin sakinləri qarşılıqlı düşmənçilik zəminində bir-birini müxtəlif alçaldıcı adlarla çağırırdılar, yəni: çağataylar moğalları jete (türkcə "quldur"), moğollar isə çağatayları karaunas (monqolca "mestis") adlandırırdılar.^[15]

Monqolustanın etnik tərkibini Mərkəzi Asiyadan köçmüş yerli türk və türk-monqol tayfaları təşkil edirdi. Məlumdur ki, bu tayfaları türkləşmiş monqollardan olan xanlar idarə edirdilər. "Moğol" etnik adı yalnız Monqolustan əhalisinin müəyyən hissəsinə şamil edilmişdir. Moğollar Monqolustan dövlətində hakim təbəqə kimi çıxış edən, əsasən monqol mənşəli köçəri tayfalardan ibarət tarixi türkdilli icmadır.^[16][17][18] "Moğol" etnoniminin Çağatay ulusunda, sonra isə Monqolustanda möhkəmlənməsi, görünür, ilk vaxtlar moğol zadəganlarının köçəri adət-ənənələrini qorumaq və Çingizlilərin hakimiyyətinin davamlılığını vurğulamaq istəyi ilə asanlaşmışdır.

Moğolustan xanları

• Tuğluq Teymur xan, əvvəl Şərqi Cığatay xanlığı 1347–1359, daha sonra Cığatay xanlığı 1359–1362
• İlyas xoca, 1363–1390; Tuğluq Teymurun oğlu.
• Xızır xoca, 1390–1399; Tuğluq Teymurun oğlu.
• Şəmi Cahan, 1399–1408; Xıdır xocanın oğlu.
• Məhəmməd xan, 1408–1416; Şəmi Cahanın qardaşı.
• Nəqşi Cahan, 1416–1418; Şəmi Cahanın oğlu.
• Sultan Üveys xan, 1418–1421 və təkrar 1425–1428; Şir Əli Xıdırın oğlu.
• Şir Məhəmməd, 1421–1425; Şah Cahan Xıdırın bir oğlu.
• Əsən Buğa xan, 1428–1462; Üveys xanın oğlu.
• Yunus xan, 1462–1481; Üveys Xanın oğlu.
• I Sultan Mahmud xan, 1486–1508; Yunus xanın oğlu.
• Mənsur xan, 1502–1543; Yunus xanın nəvəsi.
• Sultan Səid xan, 1514–1532; Mənsur xanın qardaşı
• Əbdürrəşid xan, 1544–1570: Səid xanın oğlu.

İstinadlar

1. Бартольд В. В. Сочинения. Том II. Часть 1. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. Москва: Издательство восточной литературы. 1962. 512.
2. Grouset, pp. 409–11. For details of the battles between Amir Husayn and Timur for control of Transoxiana, see Manz, Chapter 3
3. Kim, p. 306
4. Акеров Т. Маджму ат-Таварих как исторический источник (Полный перевод, анализ и комментарии) (Б:2017).
5. Şablon:Нп3. The Early History of the Moghul Nomads: The Legacy of the Chaghatai Khanate // The Mongol Empire & Its Legacy. Brill. Amatai-Preiss, Reuven; Morgan, David. 2000. 290, 299, 302–304, 306–307, 310–316.
6. Upshur, Jiu-Hwa; Terry, Janice J; Holoka, James P; Cassar, George H; Goff, Richard. World History: Before 1600: The Development of Early Civilizations. 1. Şablon:Нп3. 2011. 431–432.
7. Starr, S. Frederick. Xinjiang: China's Muslim Borderland. Şablon:Нп3. 2004. 45—47. ISBN 0-7656-1317-4.
8. Grousset, pp. 491–5
9. Академия наук СССР. История Киргизии. Киргизское гос. изд-во. 1963.
10. Мирза Мухаммед Хайдар. Тарих-и Рашиди //Введение, перевод с персидского А. Урунбаева, Р. П. Джалиловой, Л. М. Епифановой. Ташкент,1996
11. О. Караев. Чагатайский улус. Государство Хайду. Могулистан. Бишкек, 1995
12. Шах Махмуд Чурас. Хроника.
13. Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм // Л.: Изд-во АН СССР. 1934. 125. 2020-07-24 tarixində arxivləşdirilib.
14. Бартольд В. В. Сочинения. Том V. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. Москва: Наука. 1968. 169–170.
15. Ибрагимов С. К. Материалы по истории казахских ханств XV—XVIII веков: (Извлечения из перс. и тюрк. сочинений) (PDF). Алма-Ата: Наука. 1969. 216.
16. Бартольд В. "Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии" (rus). 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012.
17. Петров К. И. К истории движения киргизов на Тянь-Шань и их взаимоотношений с ойратами в XIII—XV вв (PDF). Фрунзе: ИАН Кирг. ССР. Т. III, вып. 2. 1961. 175.
18. Аристов Н. А. Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей и сведения об их численности // Живая старина. № Год шестой. Выпуск III-IV. 1896. 277—456.

Xarici keçidlər

• Жетысу в составе Могулистана Arxivləşdirilib 2007-09-28 at the Wayback Machine
• Тарих-и Рашиди