Müqayisəli hüquq

Müqayisəli hüquq, hüquqi müqayisəli təhlil, hüquqi müqayisəli araşdırmalar — eyni adlı dövlət və hüquq institutlarını, onların əsas prinsiplərini və kateqoriyalarını müqayisə edərək müxtəlif dövlətlərin hüquq sistemlərini araşdıran fiqur (bölmə).

Müqayisəli qanunun məqsədləri

Müqayisəli qanun, yüksək teorisiyaya baxmayaraq, qanunvericilik fəaliyyəti və beynəlxalq təşkilatların fəaliyyəti sahəsində ən populyar elmlərdən biridir.

Müqayisəli qanunun əsas məqsədləri arasında ayırd etmək adətlidir:

• epistemoloji məqsəd;
• praktik məqsədlər.

Müqayisəli qanunun epistemoloji məqsədi hüquqi fenomen və təsisatların inkişafının ümumi nümunələrini müəyyənləşdirməkdir, çünki yalnız fərqli hüquq sistemlərinin müqayisəsi qanunda ümumi və xüsusi, təsadüfi və nizamlılığı ayırd etməyə imkan verir. Beləliklə, hər hansı bir hüquqi araşdırmada nisbətən hüquqi metod vacibdir. Başqa sözlə, xarici hüquq bilikləri öz qanunlarınızı daha yaxşı başa düşməyə, üstünlüklərini və mənfi cəhətlərini görməyə imkan verir. Bu baxımdan, müqayisəli hüququn əsaslarının öyrənilməsi gələcək hüquqşünasların hüquqi təfəkkürünün formalaşmasında mühüm tərkib hissəsidir, onu daha "həcmli" və çevik etmək olar.

Müqayisəli qanun sırf epistemoloji ilə yanaşı, aşağıdakı praktik məqsədləri də daşıyır:

• açıq-aydın zərurət yarandığı ərazilərdə (ilk növbədə mülki, ticarət, humanitar hüquq) müxtəlif dövlətlərin qanunvericiliyinin yaxınlaşmasına və birləşdirilməsinə kömək etmək;
• xarici ölkələrin hüquq təcrübəsinin öyrənilməsi əsasında öz milli hüquq sisteminin təkmilləşdirilməsi üçün təkliflərin hazırlanması.

Bu sırf praktik məqsədlərə çatmaq hazırda Avropa Birliyindəki genişmiqyaslı inteqrasiya prosesləri və Avropa Vətəndaş Məcəlləsi, ümumən Avropa Konstitusiyası kimi Avropa aktlarının qəbul edilməsi layihələri səbəbindən xüsusilə aktualdır.

Müqayisəli qanunun yaranması və inkişafı

Müqayisəli hüquqi tədqiqat metodu qədim dövrlərdə tətbiq olunmağa başladı. Məsələn, Platon müxtəlif Yunan siyasətinin qanunlarını müqayisə etdi. Aristotel, siyasi təşkilatın qanunları haqqında nəticə çıxarmaq üçün 153 Yunan və Barbar şəhərlərinin "konstitusiyasını" toplayıb müqayisə etdi. Eyni zamanda, qədim Roma hüquqşünasları belə bir araşdırma aparmamışdılar, çünki qanunlarının bütün digər "barbar" qanunlardan üstünlüyünə əmin idilər.

Müqayisəli hüquqi metod müasir dövrdə daha da inkişaf etmişdir. Fransada Şarl Monteskyo, "Qanunların Ruhu" adlı əsərində, müxtəlif hüquq sistemlərini müqayisə etməyə müraciət etdi və qanunlarını anlayışına əsaslanan bu sistemlər arasındakı fərqlərin səbəbləri barədə təkliflərini söylədi. Almaniyada Leybnits ilk olaraq hüquq sistemlərini müqayisə etmək ideyasını təqdim etdi.

Ancaq müstəqil bir elmi intizam olaraq müqayisəli hüquq yalnız XIX əsrin ikinci yarısında formalaşdı. Yeni elmin inkişafı üçün ən vacib hadisələr 1869-cu ildə Fransa Müqayisəli Hüquq Cəmiyyətinin təməli və 1900-cü ildə 1-ci Müqayisəli Hüquq Konqresinin keçirilməsi idi.

XIX əsrin əvvəllərindən etibarən Fransa və bir sıra digər Qərb ölkələrinin universitetlərində müqayisəli hüquq şöbələri yaranmağa başladı. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra müqayisəli hüquqi araşdırmalara həsr olunmuş bir çox dövri nəşrlər var. Beləliklə, 1949-cu ildə Parisdə "Beynəlxalq Müqayisəli Hüquq Jurnalı" təsis edildi (fr. Revue internationale de droit comparé).

Dünyanın hüquqi coğrafiyas

Dünyanın hüquq sistemlərinin xəritəsi

Dünyanın hüquqi coğrafiyası (hüquqi coğrafiya) — tarix, coğrafiya və hüququn kəsişməsində yaranan tətbiqi elm şöbəsi, tədqiqat mövzusu hüquq sistemlərinin (ailənin) dünya xəritəsində yayılması qanunlarını, onların tarixini və təkamül inkişafını öyrənməkdir.

"Dünyanın hüquqi coğrafiyası" termini özü çex müqayisəli alim Viktor Knapp tərəfindən ilk dəfə 1976-cı ildə Almaniyada, sonra 1996-cı ildə Çexiyada nəşr olunmuş "Böyük Hüquq Sistemləri: Müqayisəli Qanuna Giriş" adlı əsərində tanıdıldı və istifadə edildi^[1].

Dünyanın hüquqi coğrafiyası müqayisəli hüquq elmindən gəlir və müqayisəli hüquqşünasların, eyni konseptual aparatların (məsələn, hüquqi ailə) istifadəsi sayəsində inkişaf edir, lakin ayrı-ayrı tədqiqatçıların fikrincə, elmdə müstəqil bir istiqamət təmsil edir və müqayisəli qanundan müəyyən dərəcədə fərqlənir^[2].

Dünyanın hüquqi coğrafiyası ilə müqayisəli hüquqşünaslıq arasındakı əsas fərq, bütövlükdə milli hüquq sistemlərinin, ayrı-ayrı filial və hüquq institutlarının müqayisə olunduğu vasitələrin inkişafı deyil, fərqli və müxtəlifliyində müəyyən bir hüquqi ailənin sərhədləri dünyasının coğrafi xəritəsindəki təsvirdir.^[2][3] Üstəlik, yalnız müasir dövrdə deyil, müəyyən bir hüquqi ailənin (tarixi və hüquqi coğrafiya) yaranmasından bəri bütün tarixi dövrdə^[4][3].

Dünyanın hüquqi coğrafiyasının inkişaf mərhələləri müqayisəli hüququn tarixi ilə üst-üstə düşür. Beləliklə, hüququn coğrafiya (coğrafi xəritələr) yolu ilə öyrənilməsi fikri Aristotelin Yunan şəhər-polis və barbar ərazilərinin 153 "konstitusiyasını" təhlil edərək hüquq sistemlərinin xəritəsini yaratmağa çalışdığı dövrdən qaynaqlanır^[5].

Qotfrid Leybnits

Eyni zamanda, XVII əsrin sonu – XVIII əsrin əvvəllərində Alman alimi Gottfried tərəfindən inkişaf etdirilən, fərdi dillərin tarixi mənşəli əlaqəli dil qruplarına birləşdirilməsi fikrini özündə cəmləşdirən müqayisəli dilçilik, bütövlükdə dünyanın hüquqi coğrafiyasının inkişafında əsas baza rolunu oynamışdır. Leybnits^[6][7][8]. Qruplaşdırma üçün tarixi və genetik meyarlara əsaslanaraq, dünyanın ən fərqli dillərini bir-birilə dil ailələrinə birləşdirməklə müqayisə etmək və bu əsasda dünya dillərinin şəcərələrini hərəkətlərinin sərhədlərinin coğrafi xəritəsindəki bir şəkil ilə tərtib etmək imkanlarından danışdı. Beləliklə, dünyanın bütün dilləri dil qrupları və alt qruplar ayrılmaz hissə olan dillər ailələrinə birləşdirilə bilər. Sonralar Leybnits, müxtəlif dövlətlərin qanununu genetik əlaqəli metoddan istifadə edərək hüquqi ailələrə daxil olan oxşar prinsipə görə təsnif edərək dünyanın hüquqi xəritəsini tərtib etmək cəhdi etdi^[9][10][11]. Belə bir müqayisə ilə bağlı bir sıra ciddi problemlərə baxmayaraq, xüsusən də dil və hüquq eyni anlayışlara və məzmuna, eyni zamanda bir-birinə tam uyğun olmayan sosial funksiyalara (dil üçün – kommunikativ funksiya, qanun üçün – tənzimləyici funksiya) malik deyil və buna görə də dilçi və hüquqi ailələrin təsnifatı belə deyildir eynidır və yalnız fərqli düsturlarla edilə bilər; elmi fikirləri həm müqayisəli qanunun, həm də dünyanın hüquqi coğrafiyasının daha da inkişaf etməsi və formalaşması istiqamətində gedən ilk Avropa alimidir^[12].

1900-cü ildə Paris Dünya Sərgisi zamanı keçirilən Birinci Beynəlxalq Müqayisəli Hüquq Konqresi müqayisəli qanunu nəinki bir elm olaraq (XVIII əsrin sonu və XIX əsrdə hazırlanmışdır) qanuniləşdirdi, eyni zamanda ayrı-ayrı hüquq sistemlərinin birləşməsi ilə bağlı Leibnizin fikirlərinin canlılığını nümayiş etdirdi. ailə hüququ (qanuni ailə). Birinci Qurultayda müqayisəli elm adamları bu konsepsiyanı işlətdilər ^[3][13], lakin o zaman Leybnizdən fərqli olaraq qanuni ailələrin təsnifatı haqqında daha yaxşı bir təsəvvür yaranmışdı, o vaxtlar yaradılan müqayisəli qanunda bu qədər əhəmiyyətli əsaslara XIX əsr ərzində sahib deyildi .

Con Viqmor

Bir intizam olaraq dünyanın hüquqi coğrafiyası XX əsr əsrin əvvəllərində Amerikalı hüquqşünas John Wigmore tərəfindən monoqrafiyanın buraxılması ilə meydana gəldi: "Dünyanın hüquqi (qanuni) sistemlərinin panoraması"^[4], burada müəllif əvvəlcə dünya xəritəsində müəyyən bir ölkədəki mövcud hüquq sistemlərini təsvir etmişdir. Viqmorun dövrü və bu elmi istiqamət üçün yeni və inqilabi olmasına baxmayaraq, bu sahədəki fikirlərinin daha əsaslı şəkildə təkmilləşdirilməsi və inkişafı tələb olundu.

XX əsrdə bir neçə onlarla görkəmli müqayisəli elm adamı var idi, lakin bu, milli hüquq sistemlərinin hüquqi ailələrə ən uğurlu təsnifatı ilə çıxış edə bilən və müqayisəli hüquq elmini daha yüksək inkişaf mərhələsinə qoyan Fransız müqayisəli müəllif Rene David idi. Rene Davidə görə, dünyada bunlar var: Roma-Alman hüquqi ailəsi; İngiltərə-Sakson hüquqi ailəsi (ümumi hüquq ailəsi) və sosialist hüquq ailəsi; dini və ya adət hüququnun üstünlük təşkil etdiyi ailələr də daxil olmaqla ilk üç ailəyə əsaslanan qarışıq hüquqi sistemlər mövcuddur ^[5]. Sosialist hüququ ailəsi bir çox cəhətdən Romano-Alman qanunu ilə eynidır, eyni zamanda özünəməxsus xüsusiyyətlərinə malikdir ^[5]; 1990-cı ildən sonra Sovet İttifaqının və bütövlükdə sosialist blokunun dağılması ilə əlaqədar olaraq ona daxil olan hüquq sistemləri Romano-Alman hüquq ailəsinin bir hissəsi oldu. Bəzi alimlər hesab edirlər ki, sosialist hüququ ailəsi Slavyan hüququ, Baltik və Şərqi Avropa qanunlarına nisbətən müstəqil ailələrə çevrildi^[3][14][15].

Dünyanın hüquqi coğrafiyasına indi əsas götürülən görünüşü verən Rene David idi.

Sovet İttifaqında "dünyanın hüquqi xəritəsi" anlayışından ilk istifadə edən məşhur Sovet və Rus müqayisəli alimi V. A. Tumanov idi, ümumi nəşrində Rene Davidin rus dilində bir kitabı tərcümə edilmiş və nəşr edilmişdir (1967, 1988, 1996-cı illərdə) və 1999). Rene Davidin rus dilində hazırladığı bu əsərin müqəddiməsində V. A. Tumanov bu termindən istifadə etmişdir ^[5]. Buna baxmayaraq, dünyanın hüquqi coğrafiyasının müstəqil bir elmi sahə və nizam-intizam olması barədə bəyanatı ilk dəfə Rusiya hüquq elmində məşhur özbək müqayisəli fəalı Akmal Səidov doktorluq dissertasiyasında ilk dəfə "Burjua müqayisəli hüququ: tarix və müasirlik" adlı doktorluq dissertasiyasında ifadə etmişdir. sonralar "Müqayisəli hüquq və dünyanın hüquqi coğrafiyası" dərsliyi. Bu əsərlərdə müqayisəli hüquqşünaslıq fəsillərindən sonra "Dünyanın müasir hüquqi coğrafiyası" ayrı-ayrı fəsillərinə həm hüquqi ailələr, həm də fəaliyyət göstərdikləri coğrafi bölgələr haqqında ətraflı məlumat daxil edilmişdir^[16][17].

Son onilliklərdə müqayisəli hüququn konseptual alətlərini deyil, dünyanın hüquqi coğrafiyasına dair geniş materialı özündə əks etdirən, bu və ya digər ailənin fəaliyyət göstərdiyi coğrafi bölgələri ətraflı təsvir edən və göstərmiş əsərləri olan müqayisəli hüquqşünasların əsərləri nəşr olundu. 2009-cu ilin əvvəlində, Volters Kluver Nəşriyyat Evində, dünyanın müasir hüquqi xəritəsi məsələsinin ətraflı araşdırıldığı dövrdə, məşhur fransız alimi Raymond Legerin, dövrümüzün böyük hüquq sistemlərinə həsr edilmiş bir kitabı rus dilində nəşr edildi^[18].

Qeyd etmək lazımdır ki, bu mürəkkəb elmin tədqiqi və inkişafı üçün əsas ağırlıq mərkəzi Avropada və keçmiş Sovet İttifaqında yerləşir. Məsələn, 1993-cü ildən 2003-cü ilə qədər "Dünya ölkələrinin hüquq sistemləri" adlı unikal istinad kitabı üç dəfə (professor Reshetnikov və Suxarev tərəfindən redaktə edilmişdir) bu elmdə əla və yeni bir araşdırma oldu. Bu kitabçalarda dünyanın bütün ölkələri, milli hüquq sistemlərinin tarixi və təkamülü, habelə dünyanın hüquqi xəritəsindəki yerləri təhlil edilir^[19][20].

İstinadlar

1. Knapp, Viktor. Velké právní systémy. Úvod do srovnávací právní vědy. Praha: C. H. Beck. 1996. ISBN 80-7179-089-3.
2. Кутарев О.Ю. "Имеет ли право на жизнь правовая география?". Журнал «Социосфера». — 2012. — № 1. 2014-08-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-27.
3. Саидов, 2003
4. John Wigmore. The Panorama of the World’s Legal Systems. — Washington, 1928
5. Рене Давид, 1996
6. В. Лейбниц // Большая энциклопедия Кирилла и Мефодия, 2004
7. Müqayisəli hüquq  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
8. "Gottfried Wilhelm Leibniz" (ingilis). 2013-07-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-27.
9. Leibniz, Gottfried Wilhelm. Theatrum legale als Projekt einerumfassenden Darstellung des Rechts aller Völker, Länder und Zeiten // Новые методы изучения и преподавания юриспруденции. Francofurti: Zunnerus. 1667 [Nova Methodus Discendae Docendaeque Iurisprudentiae]. 40.
10. Theatrum legale mundi: symbola Cs. Varga oblata. Budapest: Szent Istvan Tarsulat. ed. by P. Cserne [et al.] 2007. ISBN 9789633617892.
11. Csaba Varga. Comparative Legal Cultures (PDF). Budapest. 2010. 49.
12. MOUSOURAKIS George. Rethinking Comparative Law’s Potential for Expanding Legal Perspectives (PDF). Vol. 41 (Hosei Riron). 2009. 128–160.
13. Марченко М.Н. Правовые системы современного мира (Учебное пособие). М.: Зерцало-М. 2001. 7. ISBN 978-5-94373-150-1.
14. Лафитский В.И. Сравнительное правоведение в образах права (PDF). 1. М. 2010. 200–275. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2015-06-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-05-18.
15. Тихомиров, 1996
16. Саидов А. Х. Сравнительное правоведение и юридическая география мира. — Москва, 1993.
17. Саидов А. Х. Сравнительное правоведение. — Москва: Юрист, 2003.
18. Раймон Леже. Великие правовые системы современности: сравнительно-правовой подход (2-е изд.). М.: Волтерс Клувер. пер. с фр. А.В. Грядова. 2010. 270. ISBN 978-5-466-00400-7.
19. Правовые системы стран мира: Энциклопедический справочник (3-е изд., перераб. и доп.). М.: Норма-Инфра. Отв. ред. А.Я. Сухарев. 2003. ISBN 5-89123-725-3.
20. Решетников Ф.М. Правовые системы стран мира: Справочник. М.: Юридическая литература. 1993. ISBN 5-7260-0590-2.

Ədəbiyyat

• Кнапп В. Крупные системы права в современном мире. — Сравнительное правоведение. Сб. ст. М.,1978;
• Ансель М. Сравнительное право и унификация права // Очерки сравнительного права. — М.: Прогресс, 1981;
• Ансель М. Методологические проблемы сравнительного правоведения // Очерки сравнительного права. М.: Прогресс, 1981;
• Саидов А. Х..Сравнительное правоведение и юридическая география мира. М., ИГПРАН, 1993;
• Решетников Ф. М. Правовые системы стран мира. справочник., М., Юридическая лит-ра, 1993;
• Цвайгерт К., Кетц Х. Введение в сравнительное правоведение в сфере частного права. М.: Международные отношения, 1995;
• Давид Р., Жоффре-Спинози К. Основные правовые системы современности. М.: Международные отношения. Пер. с фр. В. А. Туманова. 1996 [Les grands systemes de droit contemporains]. ISBN 5-7133-0892-8.
• Тихомиров Ю.А. Курс сравнительного правоведения. М.: НОРМА. 1996. ISBN 5-89123-042-9.
• Сравнительное конституционное право. Под ред. А. И. Ковлера, В. Е. Чиркина, Ю. А. Юдина. М., 1996;
• Основные институты гражданского права зарубежных стран: Сравнительно-правовое исследование. М.: Норма, 1999;
• Саидов А.Х. Сравнительное правоведение (основные правовые системы современности). М.: Юристъ. Под ред. В.А. Туманова. 2003. ISBN 5-7975-0334-4.
• Скакун О. Ф. Общее сравнительное правоведение: Основные типы (семьи) правовых систем мира. — К.: Ін Юре, 2008;
• Правовые системы стран мира. Энциклопедический справочник. М., НОРМА, 2000, 2001, 2003;
• Бехруз Х. Введение в сравнительное правоведение. Одесса: Юридична литература, 2002;
• Малиновский А. А. Сравнительное правоведение в сфере уголовного права. М.: Международные отношения, 2002;
• Малиновский А. А. Сравнительное уголовное право. Учебник. М., Юрлитинформ, 2014.
• Мамедов Г. А. Закони про прокуратуру України та Азербайджану: порівняльний аналіз. Одесса: Митна справа.-2005.- 1.-с.44–50
• Киселёв И. Я. Сравнительное трудовое право: Учебник. М.: Проспект, 2005;
• Марченко М. Н. Сравнительное правоведение: Учебник для вузов. Общая часть. М.: Зерцало, 2006;
• Schlesinger R.B. Comparative Law. Cases — Text — Materials. V-th ed. Mineola; N.Y., 1980;
• International Encyclopedia of Comparative Law. Volume (National Reports), 1987;
• An Introduction to Comparative Law, translation from the Germany original: T. Weir, 3rd edition; Oxford, 1998.
• The Oxford Handbook of Comparative Law, 2012
• The Oxford Handbook of Comparative Constitutional Law, 2012
• Biriukov P. Criminal liability of legal persons in EU-countries. Voronezh: VSU Publishing house, 2015;
• Сравнительное правоведение: учебник / П.Н. Бирюков, Д. В. Галушко. – Воронеж: ИД ВГУ, 2018. – 380 с.