Natiqlik sənəti

Çezare Makkari. "Siseron Katilinanı ifşa edir" (1888)

Natiqlik və ya bəlağətli nitq sənəti — inandırmaq məqsədilə kütlə qarşısında çıxış etmə sənəti. Natiqlik ritorika, aktyorluq texnikası (təqdimat) və manipulyasiya üsullarının harmonik vəhdətidir.

Natiqin məqsədi öz nöqteyi-nəzərini müdafiə edərək, öz mövqeyini rəqibə və ya auditoriyaya təqdim etməkdir. Hazırlanmış nitq və natiqlik üsullarından istifadə edərək bu məqsədinə nail olur^[1].

Natiqlik sənəti və onun xassələrini ritorika elmi öyrənir.

Natiqlikdə arqumentasiya

Kütləvi nitqdə arqument tezisi sübut etməyə yönəlmiş faktlar, tədqiqat məlumatları, hadisələr, praktik nümunələrdir.^[1]

Antik ritorikada Aristotel arqumentin üç növünü ayırd edirdi: etos, patos, loqos.^[2]

• Etos – öz nitqi ilə insanları müəyyən hərəkətlərə sövq etməyə, bəyanatın mövzusuna baxış və münasibəti dəyişməyə çağırmağa hazırlaşan şəxsin etik, mənəvi mövqeyidir; etos ən birbaşa danışıq və ya yazılı söz üçün vətəndaş məsuliyyəti hissi ilə əlaqələndirilir.
• Loqos – insanlar üçün mühüm düşüncədir, dialektik səviyyədə onların fəal əks etdirilməsi və mənimsənilməsi mövzusuna çevrilməli olan ideyadır.
• Pafos – vəziyyətə, ifadənin məqsədinə uyğun gələn və ifadənin mənasının başa düşülməsinə və mənimsənilməsinə ən çox kömək edən obrazlı nitq formasıdır.

Natiqlik sənəti keyfiyyətinə psixikanın təsiri

İnsan psixikası ilə səs aparatı arasında birbaşa əlaqə var. Əgər danışanın səsləndirmək istədiyi fikir və hisslər zəif, anlaşılmaz və ya qeyri-müəyyəndirsə, onun nitqinin də mahiyyəti eynilə bu cür olacaq. Nitq aparatı tam işləməyəcək. Bu cür nasazlığın əlamətləri aralıq və dayaz nəfəs, monoton səs, aydın olmayan artikulyasiya və yanlış intonasiyadır. Nitq mexanizmini tam “döyüş hazırlığına” gətirmək üçün parlaq, canlı düşüncələr və natiqin onları bölüşməyə hazır olması lazımdır. Pol Soperə görə, natiqin əsas vəzifəsi deyilməli nələrəsə sahib olmaq və onu ifadə etməyə dərin ehtiyac duymaqdır^[3].

Tarix

Çin

Qədim Çin ritorikanın tətbiqinə gecikərək başladı, çünki tələbələri hazırlayan ritoriklər yox idi.^[4] Çin ritorikasının Çin fəlsəfəsinin bir hissəsi olduğu başa düşüldü, məktəblər bu fəlsəfəni iki anlayışa əsaslanaraq öyrətdi: "Wen" (ritorika); və "Zhi" (fikirli məzmun).^[4] Qədim Çin ritorikası müasir ictimai nitqlə güclü əlaqələri göstərir, çünki Çin ritorikası etikaya yüksək qiymət verirdi.^[4]

Qədim Çin ritorikasının üç məqsədi var idi: (i) insanların hisslərini əks etdirmək üçün dildən istifadə etmək; (ii) daha dəqiq, təsirli və zəkalı olması üçün dildən istifadə etmək; və (iii) ritorikadan "estetik alət" kimi istifadə. Çin ritorikası ənənəvi olaraq şifahi sözdən daha çox yazıya diqqət yetirirdi, lakin hər ikisi quruluşda oxşar xüsusiyyətlərini bölüşür.

Çin və Qərb ritorikası arasında unikal və əsas fərq inandırmanın yönəldiyi auditoriyadadır. Çin ritorikasında dövlət idarəçiləri auditoriya idi, Qərb ritorikası isə ictimaiyyəti hədəf alır. Çin və Qərb ritorikası praktikaları arasındakı başqa bir fərq, natiqin etibarlılığı və ya Ethosunu necə qurmasıdır. Çin ritorikasında natiq Qərb ritorikası kimi fərdi etibarlılığa diqqət yetirmir. Bunun əvəzinə natiq şəxsi təcrübələrini bölüşməklə və natiqin qayğısı ilə auditoriyanın marağı arasında əlaqə yaratmaqla kollektivizmə diqqət yetirir.

Çin ritorikası ictimai natiqləri üç standart əsasında təhlil edir:^[4]

İzləmə: Bu standart natiqin ənənəvi danışıq təcrübələri ilə müqayisədə nə qədər yaxşı iş gördüyünü qiymətləndirir.

İmtahan: Bu standart natiqin dinləyicilərin gündəlik həyatını nə dərəcədə yaxşı nəzərə aldığını qiymətləndirir.

Təcrübə: Bu standart mövzu və ya arqumentin “dövlət, cəmiyyət və insanlar” üçün nə dərəcədə uyğun olduğunu qiymətləndirir.

Yunanıstan

Natiqlik təliminə dair sübutlar qədim Misirdən^[5] başlayaraq mövcud olsa da, natiqlik haqqında ilk məlum yazı 2000 il öncə Qədim Yunanıstanda hazırlanmışdı. Bu əsər qədim yunan natiqlərinin təcrübələrindən və eksperimentlərindən götürülmüş prinsiplər üzərində işlənir.

Aristotel qəti qayda və modellərdən istifadə edən ilk natiqlik müəllimlərindən biri idi. Onun əsas fikirlərindən biri o idi ki, natiqlər həmişə müxtəlif dərəcədə üç şeyi birləşdirirlər: bunlar, Logos adlandırdığı əsaslandırma; Ethos adlandırdığı etimadnamələr; və Pathos adlandırdığı emosiya. Aristotelin işi Orta əsrlər və İntibah dövründə liberal sənət təhsilinin vacib hissəsinə çevrildi. Qədim yunanların klassik antik əsərləri min illər əvvəl natiqlik sənətini necə öyrətdiklərini və inkişaf etdirdiklərini əks etdirir.

Klassik Yunanıstanda və Romada ritorika həm ictimai, həm də şəxsi həyatda istifadə üçün kritik bacarıqlar olan kompozisiya və nitqin çatdırılmasının əsas komponenti idi. Qədim Yunanıstanda vətəndaşlar müasir hüquqşünaslar kimi peşəkarların onların adından danışmaqdansa, özləri danışırdılar. Məhkəmədə, siyasətdə və ya ictimai həyatda uğur qazanmaq istəyən hər bir vətəndaş ictimai danışma texnikasını öyrənməli idi. Ritorik alətləri ilk dəfə sofistlər adlı bir qrup müəllim öyrədib, onlar pul ödəyərək tələbələrə öz metodlarından istifadə edərək effektiv danışmağı öyrədirlər.

Sofistlərdən ayrı olaraq, Sokrat, Platon və Aristotel ritorik bacarıqları öyrənməkdə maraqlı olan tələbələrə bu prinsipləri öyrətməklə öz natiqlik nəzəriyyələrini inkişaf etdirdilər. Bu bacarıqları öyrətmək üçün Platon akademiyanı, Aristotel isə Liseyi qurdu.

Demosfen Afinadan olan məşhur natiq idi. 7 yaşında atası öldükdən sonra onun üç qanuni qəyyumları var idi: Afobus, Demofon və Terippid. Onun xalq qarşısında çıxış etmək üçün ilhamı atasının təhsili üçün qoyub getdiyi pulu qəyyumlarının onu qarət etdiyini öyrənməkdən qaynaqlanır. Onun ilk ictimai çıxışı üç qəyyumuna qarşı qaldırdığı məhkəmə prosesində oldu. Bundan sonra Demosfen ictimai nitqlə məşğul olmağa davam etdi. O, tələffüzü yaxşılaşdırmaq üçün ağzına çınqıl yapışdırmasıyla, nəfəsini kəsməmək üçün qaçarkən danışmasıyla və çatdırmağı yaxşılaşdırmaq üçün güzgü qarşısında danışmağı məşq etməsi ilə məşhurdur.

Makedoniya hökmdarı II Filip yunanları fəth etmək istəyəndə Demosfen Kata Philippou A adlı bir çıxış etdi. Bu çıxışında bütün Yunanıstan üçün təhlükə olaraq II Filippə niyə qarşı çıxmasından danışdı. Bu, Filippiklər kimi tanınan bir neçə çıxışdan birincisi idi. O, Olynthiacs kimi tanınan digər çıxışlar etdi. Hər iki çıxış silsiləsi müstəqilliyin tərəfdarı idi və afinalıları II Filippə qarşı qaldırdı.

Roma

Roma Respublikasının siyasi yüksəlişi zamanı Roma natiqləri qədim yunanların ictimai nitq texnikasını köçürür və dəyişdirirdilər. Ritorika üzrə təlimat tam bir kurrikuluma çevrildi, o cümlədən qrammatika (şairlərin tədqiqi), ilkin məşqlər (progymnasmata) və həm məhkəmə, həm də məsləhət janrlarında ictimai çıxışların (deklamasiya) hazırlanması.

Latın ritorika üslubu Siserondan çox təsirlənmiş və humanitar elmlərin bütün sahələrində geniş təhsilin önəmliyini vurğulamışdır. Ritorik tədqiqatın digər sahələrinə zəka və yumordan istifadə, dinləyicinin emosiyalarına müraciət etmək və təxribatlardan istifadə daxildir. Roma İmperiyasında natiqlik, Cümhuriyyət dövründəkindən daha az siyasi həyatda mərkəzi olsa da, hüquq və əyləncədə əhəmiyyətini qoruyub saxladı. Məşhur natiqlər qədim Romada varlı və cəmiyyətdə görkəmli şəxsiyyətlər olmuşlar.

Latın üslubu 20-ci əsrin ortalarına qədər nitqin əsas forması idi. İkinci Dünya Müharibəsi, film və televiziyadan istifadənin artmasından sonra Latın nitq üslubu əhəmiyyətli yerini itirdi. Bu mədəni dəyişiklik çox güman ki, elmi metodun yüksəlişi və "sadə" danışma və yazı üslubuna keçidlə bağlı idi. Hətta bugünkü rəsmi natiqlik Klassik dövrə nisbətən daha az bəzəklidir.

İstinadlar

1. Николай Овчаров. Мастер публичных выступлений. 2017.
2. "Филология в задачах - Этос, логос и пафос". www.philologia.ru. 2017-05-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-20.
3. Поль Л. Сопер. Основы искусства речи. Глава 1 (Основы речи), часть А (Речь — это человек в целом), 6-й абзац.
4. Pei-Ling, Lee (2020 oktyabr). "Çin ritorikasının ictimai nitqdə tətbiqi". Çin Media Araşdırması
5. Womack, Morris M.; Bernstein, Elinor. Speech for Foreign Students (ingilis). C.C. Thomas. 1990. ISBN 978-0-398-05699-5. 2024-07-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-22.