Navaxo milləti

Navaxo milləti
Navaxo milləti
	Naabeehó Bináhásdzo
	Bayraq[d]
	36°11′13″ şm. e. 109°34′25″ q. u.HGYO
Ölkə	ABŞ;
Tarixi və coğrafiyası
Əsası qoyulub	1 iyun 1868
Sahəsi	62.362 km²;
Əhalisi
Əhalisi	165.158 nəf. (2020);
Digər
	navajo-nsn.gov
	Navaxo milləti
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Navaxo milləti — ABŞ-da Navaxo xalqının yerləşdiyi bir Hindistan rezervasiyası.^[2] Bu ərazi Arizona ştatının şimal-şərqini, Nyu Meksiko ştatının şimal-qərbini və Yuta ştatının cənub-şərqini əhatə edir. Navaxo hökumətinin qərargahı Arizona ştatının pəncərə qayası mənasına gələn Uindou Rok şəhərində yerləşir. Təxminən 17,544,500 akr (71,000 km²; 27,413 kvadrat mil) sahəsi ilə Navaxo milləti, ABŞ-da ən böyük Hindistan rezervasiyasıdır və sahəsi on ABŞ ştatından daha böyükdür. 2010-cu ildə rezervasiyada 332,129 Navaxo qəbilə üzvündən 173,667-si yaşayırdı. Geridə qalan 158,462 qəbilə üzvü isə şəhər yerlərində (26%), sərhəd qəsəbələrində (10%) və ABŞ-ın digər yerlərində (17%) yaşayırdı.^[3] 2020-ci ildə qəbilə üzvlərinin sayı 399,494-ə çataraq, qeydiyyata alınmış ən böyük qəbilə qrupu kimi Çeroki millətini geridə qoydu.^[4]

Terminologiya

15 aprel 1969-cu ildə qəbilə rəsmi adını "Navaxo milləti" olaraq dəyişdirdi və bu ad onların möhüründə əks olunur.^[5] Navaxo dilində "Dine" "xalq" deməkdir və bu termin bir çox dillərdə endonim kimi istifadə olunur. Navaxo əhalisi arasında hər iki termin işlədilir. 2017-ci ildə Navaxo Millət Şurası adı "Dine Milləti" olaraq dəyişdirmək barədə qanun layihəsini Navaxo və qeyri-Navaxo vətəndaşları arasında çaşqınlıq və narahatlıq yarada biləcəyi düşüncəsiylə rədd etdi.^[6]

Tarixi

Navaxo xalqının idarəetmə ənənəsi onların qəbilələrinə və şifahi tarixlərinə əsaslanır. Navaxo qəbilə sistemi onların cəmiyyətinin ayrılmaz hissəsidir. Bu sistem, Navaxo xalqının "gözəllik içində yürümək" adlandırdığı incə mədəniyyət qaydalarına qədər uzanan davranış qaydalarına malikdir.^[7]^[8]

Rezervasiya və genişləndirmə

19-cu əsrin ortalarında, 1860-cı illərdə, ABŞ ordusunun hökumət tərəfindən təsdiqlənmiş və yandırılmış torpaq siyasəti ilə bağlı aparılan bir sıra hərbi kampaniyalar nəticəsində əksər Navaxo xalqı evlərini tərk etməyə məcbur edildi. Ordu onların evlərini və əkin sahələrini yandırdı, mal-qaranı oğurladı və ya öldürdü ki, Navaxo xalqını zəiflədib aclıqla təslim olmağa məcbur etsin. 1864-cü ildə 8.000 nəfərdən ibarət əsas Navaxo qrupu 300 mil (500 km) məsafəni qət edərək "Uzun Yürüş" adlanan səfər zamanı Boske Redondoda həbsə məhkum edildi. 1868-ci il müqaviləsi "Navaxo Hindistan qoruğunu" təsis etdi və Navaxo xalqı Boske Redondodan bu əraziyə köçdü. Sərhədlər şimalda 37-ci paralel, cənubda Fort Defayansdan keçən xətt, şərqdə Fort Lyondan keçən xətt və qərbdə 109°30′ uzunluq dərəcəsi ilə müəyyən edildi.^[9] Ərazinin ilk genişləndirilməsi 28 oktyabr 1878-ci ildə Prezident Ruterford Heyz tərəfindən imzalanmış və qoruğun sərhədlərini 20 mil (32 km) qərbə doğru genişləndirmiş icra əmri ilə baş verdi. Daha sonrakı əlavələr 19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəllərində davam etdi. Bu genişləndirmələrin əksəriyyəti icra əmrləri ilə həyata keçirildi, bəziləri isə Konqres tərəfindən təsdiqləndi. Məsələn, Prezident Teodor Ruzveltin 1905-ci ildə Yuta ştatının Anet ətrafındakı ərazini əlavə etməsi ilə bağlı verdiyi icra əmri 1933-cü ildə Konqres tərəfindən təsdiq olundu.^[10]

Şərq sərhədi əsasən 1887-ci il Daves aktı çərçivəsində fərdi Navaxo ailələrinə torpaq paylanması nəticəsində formalaşdı. Bu eksperiment yerli amerikalıları əsas Amerika mədəniyyətinə assimilyasiya etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Federal hökumət, Amerika ailələri arasında yayılmış kiçik ailə təsərrüfatlarının nümunəsi ilə icma torpaqlarını sahələrə bölüb paylamağı təklif etdi. Bu, həmin ərazilər üçün tayfa torpaq iddialarını ləğv etmək məqsədi daşıyırdı. Navaxo ailə başçılarına ayrılan bu torpaq sahələri əvvəlcə qoruğun bir hissəsi hesab edilmirdi. Üstəlik, federal hökumət bütün üzvlərə pay verildikdən sonra "artıq qalan" torpaqların "artıq" kimi qiymətləndirilib, qeyri-yerli amerikalılara satışa çıxarılmasına qərar verdi. Paylama proqramı 1934-cü ilə qədər davam etdi. Bu gün qoruq və qeyri-qoruq torpaqlarından ibarət olan bu mozaik sahə "dama sahəsi" adlanır. Bu proqram nəticəsində çoxlu Navaxo torpağı itirildi.^[11]

Qoruğun cənub-şərq hissəsində Navaxo milləti bəzi fermalar alıb və onları Nahata Dzil və ya yeni torpaqlar adlandırırdı. Bu torpaqlar Navaxo fərdlərinə, heyvandarlıq şirkətlərinə və otlaq assosiasiyalarına icarəyə verilirdi. 1996-cı ildə Qaraayaq tayfasından federal hökumətə qarşı təxminən 250.000–500.000 iddiaçı yerli amerikalılar adından kollektiv iddia qaldırdı. 2009-cu ildə Kobel və Salazar işi üzrə əldə edilən razılaşmaya əsasən, hökumətə qismən mülkiyyət hüquqlarını almaq və torpaqları tayfa qoruqlarına qaytarmaq üçün təxminən 2 milyard dollarlıq fond ayrıldı. Bu proqram çərçivəsində, əgər onların tayfası iştirak edirdisə, fərdi şəxslər torpaq paylarını bazar dəyərində könüllü olaraq sata bilərdi. 2017-ci ilin mart ayına qədər fərdi Navaxo üzvləri torpaq paylarını sataraq 104 milyon dollar əldə etdilər. Belə ki, 155,503 akr torpaq Daxili İşlər Nazirliyi tərəfindən Navaxo millətinə qaytarıldı.^[12]

Dil

2024-cü il dekabrın 30-da Navaxo millətinin prezidenti Buu Niqren qanun layihəsini imzalayaraq Navaxo dilini Navaxo millətinin rəsmi dili elan etdi. Bu addım, Navaxo millətində Navaxo dilinin nəsillərarası qorunmasını təşviq etmək və Navaxo dilinin istifadəsini inkişaf etdirmək üçün atılan mühüm addım oldu.^[13]

Həmçinin bax

Navaxo dili

İstinadlar

↑ https://data.census.gov/profile/?g=2500000US2430.
↑ "History". www.navajo-nsn.gov. March 21, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-25.
↑ "Navajo Population Profile – 2010 U.S. Census" (PDF). Navajo Nation Government. September 6, 2015 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 April 2021.
↑ Lonas, Lexi. "Navajo Nation becomes largest tribe in US after pandemic saw climb in enrollment". The Hill (ingilis). 2021-05-22. July 20, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-20.
↑ David E. Wilkins|Wilkins, David Eugene. The Navajo Political Experience. Diné College Press. Tsaile/Tséhílį́: 1999. p. 3
↑ "'Diné Nation' legislation fails to garner enough support" (PDF). November 12, 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: November 12, 2021.
↑ Denetdale, Jennifer Nez. Reclaiming Dine History: The Legacies of Navajo Chief Manuelito and Juanita. Tucson, Arizona: University of Arizona Press. 2007. səh. 8. ISBN 978-0-8165-2420-4.
↑ "Planting: Diné shares seeds of wisdom". Navajo Times. January 24, 2019. səh. A4.
↑ Iverson, Peter; Rossel, Monty. Diné: A History of the Navajos. Albuquerque, New Mexico: University of New Mexico Press. 2002.
↑ "Hubbell Trading Post. Site History" Arxivləşdirilib noyabr 7, 2012, at the Wayback Machine, National Park Service, Accessed 2010-11-05.
↑ David E. Wilkins The Navajo Political Experience. Diné College Press. Tsaile/Tséhílį́: 1999. page 58.
↑ "BRIEF FOR AMICUS CURIAE NEW MEXICO OIL AND GAS ASSOCIATION IN SUPPORT OF PETITIONER" (PDF). sct.narf.org. August 4, 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: April 23, 2020.
↑ Staff, Native News Online. "Diné Bizaad Becomes the Official Language of Navajo Nation". Native News Online (ingilis). 2024-12-30. İstifadə tarixi: 2025-01-27.

[_a3ccca6d68ec8ccf-1] ttps://data.census.gov/profile/?g=2500000US2430.

[2] "History". www.navajo-nsn.gov. March 21, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-05-25.

[3] "Navajo Population Profile – 2010 U.S. Census" (PDF). Navajo Nation Government. September 6, 2015 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 April 2021.

[4] Lonas, Lexi. "Navajo Nation becomes largest tribe in US after pandemic saw climb in enrollment". The Hill (ingilis). 2021-05-22. July 20, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-20.

[nav-pol-ex-name-5] David E. Wilkins|Wilkins, David Eugene. The Navajo Political Experience. Diné College Press. Tsaile/Tséhílį́: 1999. p. 3

[6] "'Diné Nation' legislation fails to garner enough support" (PDF). November 12, 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: November 12, 2021.

[Denetale-7] Denetdale, Jennifer Nez. Reclaiming Dine History: The Legacies of Navajo Chief Manuelito and Juanita. Tucson, Arizona: University of Arizona Press. 2007. səh. 8. ISBN 978-0-8165-2420-4.

[8] "Planting: Diné shares seeds of wisdom". Navajo Times. January 24, 2019. səh. A4.

[iverson1-9] Iverson, Peter; Rossel, Monty. Diné: A History of the Navajos. Albuquerque, New Mexico: University of New Mexico Press. 2002.

[nps-map-10] "Hubbell Trading Post. Site History" Arxivləşdirilib noyabr 7, 2012, at the Wayback Machine, National Park Service, Accessed 2010-11-05.

[nav-pol-ex-11] David E. Wilkins The Navajo Political Experience. Diné College Press. Tsaile/Tséhílį́: 1999. page 58.

[buyback-12] "BRIEF FOR AMICUS CURIAE NEW MEXICO OIL AND GAS ASSOCIATION IN SUPPORT OF PETITIONER" (PDF). sct.narf.org. August 4, 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: April 23, 2020.

[13] Staff, Native News Online. "Diné Bizaad Becomes the Official Language of Navajo Nation". Native News Online (ingilis). 2024-12-30. İstifadə tarixi: 2025-01-27.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]