Osmanlı memarlığı

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Türk memarlığı (dəqiqləşdirmə).

Bir Osmanlı vətəndaş memarlıq nümunəsi: Beypazarı Daş məktəb.

Osmanlı memarlığı — Osmanlı Dövlətinin bəylik olaraq qurulub, imperatorluq olaraq yayıldığı və hökm sürdüyü dövrlərdə ucaltdığı və ya irəli sürülən memarlıq üslubları və əsərlərini əhatə edir. Osmanlı memarlığı özündən əvvəl gələn Erkən dövr Anadolu memarlığı, Səlcuq memarlığı, Bizans memarlığı, İran memarlığı və Məmlük memarlığından təsirlənmişdir. Osmanlı memarlığının, Aralıq dənizi regionu ilə Orta Şərq memarığı ənənələrinin sintezi olduğunu düşünən memarlıq tənqidçiləri də vardır.

Hər nə qədər fərqli dövrlərdəki ehtiyaca və texnologiyaya görə fərqli quruluş növləri inşa edildisə də, ümumiyyətlə Osmanlının hakim olduğu bölgələrdə məscidlər və ətrafında strukturların inşa edilməsi sıxlıqla rast gəlinən bir hal idi. Məscidlər, ətraflarına edilən ictimai strukturlarla birlikdə bir kompleks təşkil edirdilər.

Osmanlı əvvəlki dövr

Erkən dövr arxitekturası və ya Bursa üslubu (1299–1501)

Erkən dövr arxitekturası 1299-ci ildə Osmanlı Dövlətinin Osman Qazi tərəfindən Söğütdə Osmanlı tərəfindən qurulması^[1] ilə 1501-ci ildə Bəyazid məscidinin (1501–1505) tikintisinin başlaması^[2] arasındakı dövrü əhatə edir. Bəzi tədqiqatçılar isə bu dövrün Ədirnədə yer alan Üç Şərəfəli Məscid inşaatının 1437-ci ildə tamamlanmasıyla bitdiyini qəbul edərlər.^[3] 1437-ci ildə tikintisi tamamlanan Üçşərəfəli Məscidi həm erkən dövrün ən əhəmiyyətli əsərlərindən qəbul edilməkdədir; həm də klassik dövrün xüsusiyyətlərindən olan daxili həyətə malik planlar və ana qübbə elementlərinin ilk dəfə tətbiq olunduğu bir quruluşdur.

Bu dövrə aid strukturlar əsasən İznik, Bursa və Ədirnə şəhərlərində inşa edilmişdir. Osmanlı arxitekturasına aid ilk təqdirəlayiq tətbiqlər İznikdə inşa edildi. Ancaq 1335–1365-ci illəri arasında paytaxt olan Bursa da daha monumental tətbiqlərin reallaşması səbəbiylə bu dövrə Bursa üslubu adı da verilir. 1365 ilə 1453-cü illəri arasında dövlətə paytaxtlıq etmiş olan Ədirnədə isə əsasən olaraq məscid və mədrəsə inşa edildi. Bizans memarlığı və Səlcuqlu arxitekturası təsirlərini daşısa da bu dövrdə klassik dövrə dayaq meydana gətirəcək fikirlərin ilk tətbiqləri reallaşdı. Həmçinin, Klassik dövrün ən əhəmiyyətli arxitektura anlayışlarından biri olacaq ​​qübbə istifadə praktikası ortaya çıxdı.

Geniş və işıqlı məkanların yaradılmasına əhəmiyyət verilən bu dövrün əvvəllərində tək qübbəli strukturlar inşa edilərkən, irəliləyən müddətdə cüt və ya çox qübbəli strukturlar da tətbiq olundu. 1333 ilə 1334-cü illərində inşa edilən Hacı Özbək Məscidi Osmanlı memarlıq tarixində inşa edilmiş ilk məscid olaraq qəbul edilir. İznikdə iştirak edən bu quruluş eyni zamanda tək qübbəli Osmanlı məscidi növünə də ilk nümunədir.^[4] Dövrün təqdirəlayiq digər strukturlarının başında 1472-ci ildə inşa edilən Çinili Köşk gəlir.^[5] Çinili Köşk Osmanlı arxitekturasında daha sonra çox rəğbət görməyəcək olan çini nin xarici örtmə olaraq istifadə nadir tətbiqlərdən biridir.^[6] Erkən dövr Osmanlı arxitekturasına nümunə verilə digər bir tətbiq da Osmanlı İmperatorluğu nun təxminən 600 illik tarixinin 400-ci il ərzində dövlətin idarə mərkəzi olaraq istifadə edilən və Osmanlı Padişahlarının yaşadığı məkan olan Topqapı Sarayıdır.^[7]

• 
  Bəyazid məscidinin (1501-1505) inşa edildiyi 1501-ci ilin, Klassik dövrün başlanğıcı olaraq qəbul edilir.
• 
  Bəzi araşdırmaçılar isə 1437-ci ildə tikintisi tamamlanan Üç Şərəfəli Məscid nin Erkən dövrdə sona və Klassik Dövrün ilk tətbiqi olduğunu qəbul edirlər.
• 
  Çinili Köşk
• 
  Topqapı Sarayı

Klassik dövr (1501–1703)

1501–1703-cü illər arasında hakim olan Klassik dövrün nümunələri əsasən olaraq ​​İstanbul da iştirak edir. Xüsusi mülkiyyət anlayışının olmamasından ötəri vətəndaş arxitektura nümunələrin olmadığı bu dövrdə daha çox dini strukturlar və ictimai strukturları inşa edildi. Klassik dövrün memarlarının ümumi yanaşması yüksək və görkəmli strukturlar inşa etmək istiqamətində idi. Bu səbəbdən erkən dövrdə tətbiq olunmağa başlanan günbəzli və mərkəzi planlı strukturlar, klassik dövrdə daha monumental tərəzi tətbiq olundu. Bu dövrü təsir edən əhəmiyyətli strukturlardan biri də 537-ci ildə inşa edilən Ayasofya idi. Ayasofya kimi böyük ana günbəzlərin inşa edilə bilməsi üçün yarım günbəzlərin istifadə praktikası də bu dövrdə yayıldı. Bu məqsədlə inşa edilən strukturların başında gələn məscidlərdə əsasən olaraq günbəzli və yan qübbəli örtülü və tavanı dəstəkləyən filayak dəstək sistemləri istifadə. Material kimi küfeki daşı və mərmər in sıxlıqla istifadə klassik dövr strukturlarının dizaynında ümumiyyətlə yuxarıdan aşağıya əyildikcə genişlənən bir dizayn tərkibi hakim oldu.

XV və XVI əsrlər

Memar Sinanın dövrü

Şəyirdliyimi İstanbuldakı Şahzadə Məscidində başladım. Ustalığı da Süleymaniyyə məscidi ndə tamamladım. Lakin bütün gücümü bu Sultan Səlim Xan Məscidində sərf edib ustalığımı əyan və bəyan etdim. Memar Sinan.Övliya Çələbi Səyahətnaməsi

^[8] Memar Sinan və Osmanlı məscid memarlığının inkişafında rolu^[9]

Müasirləşmə və Osmanlı arxitekturasına təsirləri

Lalə dövrü (1703–1757)

Bu dövrün başlamasıyla, Osmanlı İmperiyasındakı üst sinif açıq və ümumi sahələri sıxlıqla istifadə etməyə başladı. Ənənəvi və içə dönük cəmiyyət dəyişməyə başladı.Bulaqlər və Aynalıkavak Kasrı kimi sahil sahilindəki residanslar yayıldı. Bir su kanalı (digər adı hakimi-i Sim) gəzinti sahəsi, Dəftərxana istirahət sahəsi olaraq təsis edildi. Lalə dövrünün Patron Xəlil üsyanı ilə sona çatmasına baxmayaraq, Qərbliləşmə davranışının bir modeli oldu. 1720–1890 illəri arasında Osmanlı arxitekturası klassik dövr prinsiplərindən azdı. I. Mahmud un səltənətinin sürdüyü dövrdə (1730–1754) Barok stili məscidlərin inşasına başlandı.

Barok dövrü (1757–1808)

Bu dövrün strukturları içində dairəvi, dalğalı və qıvrımlı xətlər xüsusiylə nəzərə çarpırdı. Barok arxitekturasında işıq və daxili həcm əhəmiyyətli olduğu kimi burada da əhəmiyyətlidir.Bunun böyük nümunələri Nuruosmaniye Məscidi, Ayazma Məscidi, Zeynəb Sultan Məscidi, Laləli Məscidi, Fatih Türbəsi, Laleli Çukurçeşme Hanı, Birge Çakırağa evin, Aynalıkavak Qəsri və Səlimiyə Qışlası dır. Məmməd Tahir Ağa zamanın ən məşhur memarıdır.

Ampir üslub dövrü (1808–1876)

Nüsrətiyyə Məscidi, Ortaköy Məscidi, Sultan Mahmud Türbəsi, Mevlevi Dervişleri'nin Qalada Lojası, Dolmabahçe Sarayı, Bəylərbəyi Sarayı, Sadullah Paşa Yalısı, Qülləli Kışlası Qərbliləşmə tətbiqləriylə paralel bir şəkildə gedən ən əhəmiyyətli nümunələrdir. Balyan Ailəsi dövrə adını qızıl hərflərlə yazdırmışdır.

Tənzimat dövrü (1876–1922)

Pertevniyal Validə Sultan Məscidi, Şeyx Zafir Binalar Qrupu, Haydarpaşa Əczaçılıq Məktəbi, İstanbul Lisesi # məktəb binası,Böyük Məktubuna, Tayyar mənzilləri eklektisizm stilinin hakim olduğu dövrün ən əhəmiyyətli yapılarındandır. Raimondo D'Aronco, Alexandre Vallaury zamanın öndə gələn memarlarıdır.

Memarlıq təşkilatlanmalar

Osmanlı İmperiyası dövründə qurulmuş ilk memarlıq təşkilatlanması Hassa Memarlar Ocağı idi. Hassa Memarlar Ocağının əsas vəzifələri arasında Osmanlı İmperiyasına aid yeni strukturları dizayn, kəşf işlərini etmək və tikintisi reallaşdırmaq vardı. Həmçinin inşa edilmiş köhnə strukturların baxımından və onarımından da məsuliyyət daşıyırdılar. İstanbul un xaricində isə Hassa Memarlar Ocağına bağlı olan əyalət memarları bu vəzifəni yerinə gətirərdilər.^[10] Hassa Memarlar Ocağındaki təhsil və tədris usta-şəyird əlaqəsinə əsaslanaraq reallaşardı. Bu təşkilatda yetişən memarlar inşaatların tətbiqlərində da iştirak etməsinlər. Təcrübəsinə görə bir inşaatda bir baş memar, köməkçi memarlar, ustalar, kalfalar və digər mütəxəssislər bir qrup halında çalışardılar.

Osmanlı İmperiyasında ilk müasir memarlıq təşkilatlanması 1908-ci ildə Memar Kəmaləddin bəy in liderliyində qurulan Osmanlı Mühəndis və Memar Cəmiyyəti idi.^[11] 1908-ci ildə elan edilən 2-ci Hökumət və qəbul edilən konstitusiyanın dərnək qurma azadlığı gətirməsinin təsiriylə qurulan Osmanlı Mühəndis və Memar Cəmiyyəti, Birinci Dünya Müharibəsi və dərhal ardından başlayan Qurtuluş Döyüşü proseslərində kəsintilərlə də olsa varlığını davam etdirdi. Həmçinin, 1909–1910 illəri arasında 12 sayı yayımlanan bir jurnal da çıxardıldı.^[12]

2-ci Hökumət müddətində qəbul edilən konstitusiyanın dərnək qurma azadlığı gətirməsi ilə qurulan başqa bir memarlıq təşkilatlanması də Mədəniyyət və İncəsənət Birliyi idi. 1909-ci ildə Sənaye-i Nefise Mektebi məzunları tərəfindən qurulan bu təşkilatlanma Türkiyə Respublikasının qurulmasından sonra, 9 mart 1927-ci il tarixindən etibarən İncəsənət Birliyi adıyla yenidən təşkilatlandı, 1934-cü ildə isə Türk Memarlar Cəmiyyətinin İstanbul şöbəsi oldu.

Tikinti növləri

• Məscid: Osmanlı Dövləti bir çox növdə quruluş inşa etmişdir. Bunlardan ən əhəmiyyətliləri məscidlərdir. Məscid, bir şəhərdə mərkəz təşkil edir və bir müxtəlif binalar ətrafını çevirərək bir mədəniyyət saytı halını alırdı. Məscidlərdən padşah adına edilən və nisbətən böyük olanları Selatin məscidi adıyla xatırlanırdı. Məscidlərdə çini, mərmər, taxta və ya suvaq üzərinə naxış kimi bəzəmələr tapılır.
• İmarət: Yoxsul xalqa pulsuz yemək paylayan aşevleridir.
• Kalenderhane: Əcnəbilərin və səyyahların pulsuz qalıb bəsləndiyi yerdir.
• Karvansara: Yol üzərində sərnişinlərin yerləşdikləri və heyvanların sığındığı binalar.
• Tabhane: Kasıbların sığındığı hayratlardır. Buraların yeməyi imarəti qarşılanır.
• Daruşşəfa (Xəstəxana): Xəstələrin müalicə edildiyi və tibb mezunlarının praktik etdiyi xəstəxana tipli yerlərdir.
• Ribat: Qala görünüşlü müdafiə binalarının.
• Külliyyə: Əsas tikintisi məscid olan və müxtəlif ehtiyacları qarşılayan bina birliyidir. Ümumiyyətlə bir məscid ətrafında qurulmuş mədrəsə, kitabxana, imarətxanalar və şifahane (xəstəxana) və hamam kimi strukturlardan ibarətdir.
• Bulaq
• Təkyə
• Xan
• Mədrəsə
• Ev
• Türbə
• Yalı
• Zaviyə
• Osmanlı evləri

Həmçinin bax

• Bizans memarlığı

İstinadlar

1. "Arxivlənmiş surət". 2014-09-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-03.
2. "İstanbul'da Bayezid Camii ve Külliyesi". 2015-08-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-03.
3. Ottoman Architecture in Bursa Arxivləşdirilib 2017-02-11 at the Wayback Machine  (ing.)
4. "Osmanlı Dövrü mədəni avadanlıqlar". 2014-02-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-03.
5. "Arxivlənmiş surət". 2023-08-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-03.
6. "Erken Osmanlı Sanatı(Başlangıcından Fatih Dönemi Sonuna Kadar)". 2012-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-03.
7. "Center of Ottoman Power, 1993". 2020-04-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-03.
8. "Memar Sinanın dövrü". 2012-12-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-03.
9. "Memar Sinan.Osmanlı mimarlığında rolü" (PDF). 2015-04-13 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-03.
10. "Mimarlar Odası ve Türkiye Mimarlık Ortamına Katkıları, N. Müge Cengizkan". 2013-05-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-03.
11. Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti Kuruluş Bildirgesi, Çeviri: Şeref Etker^{[ölü keçid]}
12. "Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti (OMMC), Cüneyd Okay". 2016-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-03.

Mənbə

• Türk vikipediyasından 03.10.14 tarixli tərcümə

Xarici keçidlər

• Allaboutturkey
• Osmanlı
• Osmanlı mimarisi Arxivləşdirilib 2008-04-14 at the Wayback Machine