Sarmatlar

Asiyada yerləşən Sarmatiya

Sarmatlar — Azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş atlı köçəri qədim irandilli[1][2][3][4][5] xalqlarından biridir. Sarmatlar iskit dilində danışırdılar və daha geniş İskif mədəniyyətlərinin bir hissəsi idilər.

Tarixi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Siciliyalı Diodor sarmatların skiflər tərəfindən Midiyadan Tanais çayına köçürülməsi haqqında məlumat verir.[6] Herodot sarmatların İskit gəncləri ilə evlənən amazonların nəslindən olduğunu bildirirdi[7]. Herodot sarmatların dilinin skif dili olduğunu da bildirdi, amma onlar bu dildə çoxdan səhvlərlə danışırdılar[8]. "Sarmatlar" adının mənşəyi ilə bağlı başqa bir versiya var. İ.Markvart onu üç qardaş Sairim, Tur və Arya haqqında Avesta hekayəsinin qəhrəmanı olan Traetaonanın oğullarından biri Sairimin adına yaxınlaşdırmışdır[9].

Eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdə Sarmat hakimiyyətinin mərkəzi Qafqazın şimalında qalmış və eramızdan əvvəl III əsrdə ən mühüm mərkəzlər Aşağı Don, Kalmıkiya, Kuban ərazisi və Mərkəzi Qafqaz ətrafında olmuşdur[10][11].

Hirkaniyanın şimal-şərqində, əvvəllər Transxəzər düzündə yaranmış iki sarmat tayfasından biri siraclar, qərbə köçməzdən əvvəl aorsilərlə eramızdan əvvəl II-I əsrlər arasında Volqadan keçərək qərbə və Qafqaz dağlarının ətəklərinə doğru hərəkət etmişlər, oradan artan qüdrətlərinin təzyiqi altında qərbli Sarmat tayfalarını aorsiləri və siracları köç etməyə məcbur etdi. Çar sarmatların qüdrətini məhv edən aorlar öz hakimiyyətini Qafqazdan Terek-Kuma ovalığı və qərbdə Kalmıkiyadan keçərək şərqdə Aral dənizi bölgəsinə qədər uzanan böyük bir bölgəyə çatdıra bildilər. Bəzi köhnə tayfa qruplarının massagetlərlə birləşməsi nəticəsində Orta Asiyada başqa bir yeni sarmat qrupu olan alanları meydana çıxardı[12][13]. Pontik çöllərində Sarmatların hegemonluğu eramızdan əvvəl I əsrdə, Diofantaya qarşı skiflərlə ittifaq qurduqlarında davam etdi, eramızdan əvvəl I əsrdə skiflərlə Diophanta qarşı ittifaq qurduqlarında Pontik çöllərində Sarmat hegemonluğu gücləmişdi, sonra romalılara qarşı Mitridad ilə ittifaq qurdular və həm Avropada, həm də Asiyada onun uğrunda vuruşdurdular[14].

Sarmatların Roma ilə mübarizəsi 160-170-ci illərdə xüsusilə inadkar idi. Nəhayət, sülh partiyası qalib gəldi və müharibə tərəfdarlarının lideri Kral Banadasp nəzarətə götürüldü. Mark Avreli ilə danışıqlara kral Zantik rəhbərlik edirdi. Razılaşmaya görə,yaziglər Roma torpaqlarından keçərək Roksolanilərə keçmək hüququ aldı, lakin bunun müqabilində Dunayda gəmilərdə üzməməyə və sərhədə yaxın yerləşməməyə söz verdilər. Sonradan romalılar bu məhdudiyyətləri ləğv etdilər və Sarmatların ticarət üçün Dunay çayının Roma sahilinə keçə biləcəyi günlər təyin etdilər. Yaziglər 100 min əsiri Romaya qaytardılar[15].

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Rostovtzeff, Michael Ivanovitch. Iranians & Greeks in South Russia (ingilis). Clarendon Press. 1922. 114. ISBN 978-0-7222-2460-1.
  2. ↑ Kuzʹmina, Elena Efimovna. The Origin of the Indo-Iranians (ingilis). BRILL. 2007. xiv. ISBN 978-90-04-16054-5.
  3. ↑ Sinor, Denis. The Cambridge History of Early Inner Asia (ingilis). Cambridge University Press. 1990-03. 97. ISBN 978-0-521-24304-9.
  4. ↑ The significance of the nomadic Iranian peoples, the Cimmerii, Scythians and Sarmatians, emerges with ever-increasing clarity from the point of view of the evolution of Slav culture and ethnic characteristics. János Harmatta. Studies in the History and Language of the Sarmatians Arxivləşdirilib 2022-05-15 at the Wayback Machine. 1970. 7 Səh.
  5. ↑ Археология: Учебник. Под редакцией академика РАН В. Л. Янина. М.: Изд-во Моск. ун-та, 2006. С. 327, 344.
  6. ↑ Латышев В. В. Известия древних писателей о Скифии и Кавказе // Вестник древней истории. — 1947. — № 4.
  7. ↑ Доватур А. И., Каллистов Д. П., Шишова И. А. Народы нашей страны в «Истории» Геродота. — М., 1982. — С. 143—147.
  8. ↑ Геродот. «История». 4, 110—117.
  9. ↑ J. Marquart. Eransahr…, P. 155.; Он же. Wehrot und Arang. — P. 136.
  10. ↑ Melyukova, A. I. (1990). Sinor, Denis (ed.). The Cambridge History of Early Inner Asia. Vol. 1. Translated by Crookenden, Julia. Cambridge, United Kingdom; New York City, United States: Cambridge University Press. p. 97-117. ISBN 978-0-521-24304-9.
  11. ↑ Olbrycht, Marek Jan (2000). "Remarks on the Presence of Iranian Peoples in Europe and Their Asiatic Relations". Collectanea Celto-Asiatica Cracoviensia. Kraków: Księgarnia Akademicka. pp. 105–107. ISBN 978-8-371-88337-8.
  12. ↑ Melyukova, A. I. (1990). Sinor, Denis (ed.). The Cambridge History of Early Inner Asia. Vol. 1. Translated by Crookenden, Julia. Cambridge, United Kingdom; New York City, United States: Cambridge University Press. p. 97-117. ISBN 978-0-521-24304-9.
  13. ↑ Olbrycht, Marek Jan (2000). "Remarks on the Presence of Iranian Peoples in Europe and Their Asiatic Relations". Collectanea Celto-Asiatica Cracoviensia. Kraków: Księgarnia Akademicka. pp. 105–107. ISBN 978-8-371-88337-8.
  14. ↑ Batty, Roger (2007). Rome and the Nomads: The Pontic-Danubian Realm in Antiquity. Oxford University Press. ISBN 978-0-198-14936-1. p. 225-236
  15. ↑ Дзиковицкий, Александр. Казаки. Осознание себя. Этническое возрождение. Казачьи основы (rus). Litres. 2022-05-15. ISBN 978-5-04-157503-8.

Həmçinin bax

[redaktə | vikimətni redaktə et]