Surdokorluq

Surdokorlar və Merilendden olan könüllülər NASA Uçuş Mərkəzində

Surdokorluq - eşitmə və görmə qabiliyyətinin hər ikisinin anadangəlmə olmaması və ya sonradan itirilməsidir. Xüsusi təlim görməyən kar-kor uşaqlar zehni olaraq inkişaf etmirlər.^[1] Belə uşaqlar, hətta, cəmiyyətdə özlərini idarə etmək bacarıqlarına da yiyələnə bilmirlər. Bununla belə, bu uşaqlar xüsusi təhsil prosesində həyata keçirilən hərtərəfli inkişaf imkanına malikdirlər. Surdokorluq halında başqaları ilə ünsiyyət daktil-kontakt nitqindən istifadə etməklə həyata keçirilir. Klaviayturaları olan eletaktorlardan da kar-korlarla ünsiyyət qurmaq üçün istifadə olunur. SSRİ-də (Sergeev Posadda) kar-korlar üçün bir müəssisə təşkil edilmişdi. Burada onlar lazımi bilik və iş bacarıqlarını əldə edirlər. 20-ci əsrin əvvəllərində ali təhsil almış və fəlsəfə doktoru adını qazanmış Helen Keller (ABŞ), sovet psixoloqu və yazıçısı O. İ. Skoroxodova, psixoloq və müəllim A. V. Suvorov və "Elvira" kar-korlara sosial dəstək cəmiyyətinin prezidenti S. A. Sirotkin, həmçinin Laura Bridgman və Alice Betteridge de kar-korlara aid idilər.^[2] Surdokorluğa aid edilən uşaqlar uzun müddət həm Rusiyada, həm də digər ölkələrdə tədrisə yararsız hesab olunurdular. Lyudmila Nikolaevna Rostomaşvilinin və onun tələbələrinin bu sahə də həyata keçirdikləri tədbirlər sayəsində bu vəziyyət dəyişdirildi. Sergiev Posadda patologiyası olan uşaqlar üçün müəssisədə uzun illər aparılmış tədqiqatları irəli sürdü.^[3] Onun fikirlərinə əsasən sadə və təkrarlanan məşqlərin həyata keçirilməsi uşaqların şüurunda iz qoyur, onlarda mexanizmi gücləndirir. Nəticə də həmin şəxslərin həyat keyfiyyəti yaxşılaşır. Professor Rostomaşvili L.N. kar-kor uşaqlar üçün adaptiv bədən tərbiyəsi sahəsində mütəxəssislər yetişdirən məktəb yaratdı. Hal-hazırda "karlıq, korluq və lallıq" termini əvəzinə, " Surdokorluq" termini istifadə olunur. Bunun səbəbi isə nitqin bərpa edilə bilməsidir.^[4]

Təsnifatı

G. P. Bertin surdokorluğun aşağıdakı formalarını müəyyən etmişdir:^[5]

1. İrsi əsaslı olan eşitmə və görmə pozğunluqları (Usher, Marshall, Marfan, Larsen sindromları).^[4][6]
2. İrsi əsaslı olan və ekzogen görmə pozğunluqları ilə əlaqəli eşitmə qüsurları.^[7]
3. İrsi olan və ekzogen səbəblərlə əlaqəli eşitmə pozğunluqları ilə əlaqəli görmə pozğunluqları,
4. Eşitmə və görmə qüsurlarının irsi ötürülməsi nəticəsində yaranan ekzogen eşitmə və görmə pozğunluğu.
5. Etiologiya müəyyən edilməyən müşahidələr.

Surdokorların uşaqların xüsusiyyətlərinə görə təsnifatı:^[8]

1. Sensorlu
2. Nitqə aid olan
3. Sosial və zehni inkişaf səviyyəsinə uyğun olaraq.

Sensor əlamətlərinə görə

Eşitmə və görmə itkisinin dərəcəsi, onların bir-birinə təsiri nəzərə alınır.^[9][10]

• Tam surdokorlar. Görmə və eşitmənin tamamilə məhdud olduğu hallar.^[11]
• Faktiki olaraq surdokorlar. Görmə və eşitmə funksiyalarının nisbətən itirildiyi hallar.
• Zəif görən karlar.
• Zəif eşidən korlar.
• Zəif görən və eşidən surdokorlar.

Nitqi

Surdokorlar arasında inkişafda, uyğunlaşmada və ünsiyyətdə oxşarlıq olmadığına görə əlavə bir meyar kimi nitq yaranmışdır.

1. Lallar heç bir danışma qabiliyyəti olmayan kar-kor insanlardır. Bu tip insanlara əqli qüsurlu kar-korlar, erkən yaşda kar-korluğu olan və öyrənə bilməyən uşaqlar, cəmiyyətdən təcrid olunmuş böyüklər aid edilir.^[12]
2. Dilçilər. Onlar şifahi dildə səlis və bacarıqlıdırlar. Tələffüz pozğunluqları nəzərə alınmır.^[13] Требуется лабораторная диагностика^[14]
   • Normal aydın nitqli.
   • Aydın olmayan, lakin başa düşülən nitqli.
   • Yalnız yaxın adamların başa düşdüyü lallar.
   • Demək olar ki, heç kimin başa düşmədiyi tamamilə anlaşılmaz nitqli.
3. İşarə dilli insanlar. Şifahi dil bacarıqlarına malik olsalar da, işarə dilindən istifadə edərək bir-birləri ilə ünsiyyət qururlar. Görən və eşidən insanlarla ünsiyyətdə çətinlik çəkirlər. İşarə dilindən və ya şifahi nitqdən istifadəsinə görə aşağıdakı tiplərə bölünürlər:
   • İşarə dilindən istifadə edən kar-kor insanlar. Belə insanlar çox vaxt heç bir yerdə təhsil almırlar.^[15]
   • Şifahi nitqi mənimsəmiş, lakin bəzi hallarda işarə dilindən də istifadə edənlər.
   • Şifahi və işarə dilli insanlar. Onlar şifahi nitqdə sərbəst və bacarıqlı ünsiyyət qururlar, lakin lazım gəldikdə işarə dilindən də istifadə edirlər.^[16]

Surdokor insanların başqaları ilə həssas ünsiyyətinin növləri:

1. Taktil (toxunma və hərəkət hissi)
2. Taktil-vizual (toxunma ilə hiss etmə, işıq hissi, siluet görməsi)
3. Vizual-taktil (qismən görmə və toxunma ilə hiss etmə)
4. Vizual (dünya və insanlarla sensor əlaqələrin strukturu daxilində nisbətən görmə)
5. Vizual-audio (nisbi görmə və zəif eşitmə)
6. Taktil-audio (toxunma ilə hiss etmə və nisbi eşitmə)^[17]

Zehni və sosial-şəxsi inkişaf səviyyəsinə görə

Bu təsnifat eşitmə qabiliyyəti olmayan insanların düzgün maarifləndirilməsi, sosial reabilitasiyası və uyğunlaşdırılması məqsədilə yaradılmışdır.^[18]

1. Doğuşdan və ya erkən uşaqlıqdan kar-korlar. Belə insanlar əvvəlcə xüsusi müəssisələrdə və ya ailələrdə kar-kor kimi təhsil alırlar.
2. Erkən görmə itkisi nəticəsində kar olanlar. Onlarda həyata karlar kimi hazırlanırlar.
3. Sonradan görmə itkisi nəticəsində kar olanlar. İşarə dili məktəblərində işarə dili müəllimləri tərəfindən dərslər alırlar. Həmin insanları görmə qabiliyyətinin itirilməsindən sonra sensor təmasların yenidən qurulması, toxunma, toxunma-vizual rejimə yönləndirməyə ehtiyac var.
4. Bu tip insanlar kor olurlar və onlarda eşitmə itkisi də mövcuddur.^[19]
5. Post-verbal eşitmə itkisi ilə ilk növbədə kor olanlar. Həmin insanlar əvvəlcə tiflo məktəblərində oxuyurlar. Daha sonra isə onlarda yenidən strukturlaşma və yönləndirmə baş verir.
6. Əvvəlcədən və ya sonradan görmə və eşitmə itkisi. Onlar görmə-eşitmə dövrünün müddəti nəzərə alınmaqla kar-korlar kimi təlim görürlər.
7. İlk dərəcədə zəif eşidənlər.
8. İlk dərəcədə zəif görənlər.^[20]

Surdokor insanların ölkələr üzrə təsnifatı

ABŞ

1. Doğuşdan və ya erkən uşaqlıqdan kar-kor olanlar.
2. Sonradan kor və karlar, belə insanlarda ilkin zamanlarda da görmə və eşitmə zəif olur.
3. Sonradan kor, kar, lallar.
4. Sonradan kar olan kor insanlar.^[21][22]

Rusiya

Anadangəlmə və ya erkən karlığı olan uşaqlar

Belə uşaqların əsas problemləri sosial təhsil və təlimdir.^[23] Doğuşdan və ya erkən uşaqlıqdan tamamilə və ya praktiki olaraq kar-korlarda zehni inkişaf yalnız xüsusi təşkil olunmuş şəraitdə mümkündür. Əsas əlaqə üsulları toxunmaqdır. Bu zaman uşağın əşyaları hiss etməsini təmin etmək lazımdır. Sovet alimləri Sokolyanski və Meşçeryakovun fikrincə, kar-kor uşaqlarda oriyentasiya-axtarış refleksi mövcud deyildir.^[24] Uşağın yuxuda, yeməkdə və s. təbii ehtiyaclarının humanistləşdirilməsi, obyektivləşdirilməsi üsulundan istifadə olunmalıdır. Uşağa ehtiyaclarını ödəmək üçün əşya və alətlərdən istifadə etmək öyrədilməlidir.

• 1 mərhələ – uşaqlarda özünə qulluq bacarıqlarının inkişafı.
• 2 mərhələ - uşağın müstəqil insan olmaq üçün (ünsiyyət vasitələri) ehtiyaclarının ödənilməsi. Sokolyansky və Meshcheryakov kar-korların təhsilinin əsas şərtini hərəkətlərdə və obyektlərdə fəallığın və müstəqilliyin inkişafı, həmçinin ünsiyyət vasitələrinin inkişafı hesab edirdilər. Bu mərhələdə kommunikativ funksiya subyekt funksiyasından fərqlənir. Ən sadə jestləri mənimsəmək, jestlər vasitəsilə kar-kor insanlar ünsiyyət vasitələrini və obyektlərin funksiyalarını başa düşürlər.^[25]
• 3 mərhələ – jestlər daktilologiya ilə əvəz olunur.

Sözlərin mənalarını tam düzəltmək üçün məlum jestlərdən və daktil nitqdən istifadə olunur. Daha sonralar isə jestlərə müraciət olunmur. Kar-kor adamlar sözlərin struktur tərkibini daktilola vasitəsilə öyrənəndən sonra başqa şriftlərlə (Brayl şrifti, palma) tanış olurlar. Onlar Brayl hərflərinə uyğun gələn daktil işarə səslərindən də istifadə edirlər. Kar-kor şəxslər obyektləri təmsil edən təbii hərəkətləri daktil işarələrinə və Brayl hərfləri şəklində şərti simvollara çevirirlər. Obyektlərin ümumiliyini təsvir edən şifahi dilə yiyələnmək vacibdir. Obyektlər əsasında ilkin təəssurat hisslərə əsaslanır. Daha sonrakı təəssuratlar isə görmə və eşitmə ilə əlaqəlidir.^[26]

Uşaqlıq və yeniyetməlikdə kar, kor və lallıq

Problemin həlli görmə və eşitmə itkisindən əvvəl əldə edilən vərdişlərin inkişafının davam etdirilməsidir. Tam təcriddə zehni parçalanma və deqradasiya baş verir. Psixikada böyük dəyişikliklər dedikdə sensor bacarıqların və həyatın yenidən qurulması nəzərdə tutulur. Kar-korluq nə qədər gec baş verərsə, ondan əvvəl əldə edilən fikirlər bir o qədər güclü olur.^[27]

Uşaqlıq və yeniyetməlik surdokorluğu arasındakı fərqlər:

Uşaqlarda:

1. Bədəndə hissiyyat dəyişiklikləri daha asan baş verir.
2. Nitq ünsiyyətini bərpa etmək ehtimalı kiçik olsa da, bu mümkündür.^[28]

Yeniyetmələrdə:

1. Toxunmaq üçün sensor sisteminin yenidən qurulması çox çətindir.
2. Emosional-iradi sahədə ciddi dəyişikliklər baş verir.
3. Nitqin inkişafı əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır. Nitqin heç inkişaf etmədiyi hallara da rast gəlinir.

Kar və kor yeniyetmə çox vaxt özünü uzun müddət görmə və eşitmə qabiliyyətinə malik hesab edir və reallıqdan uzaqlaşan düşüncələrə görə şok vəziyyəti yarana bilər. Yeniyetmələr üçün toxunmağa keçmək çətindir. Uşağı şokdan çıxarmaq və ona təsvirin sensor əsasını canlandırmağı öyrətmək lazımdır. Məktəbəqədər uşaqlar üçün bu period daha asandır. Hər iki halda şifahi ünsiyyətin bərpası mümkündür. Əvvəllər əldə edilmiş və şifahi nitqlə əlaqəli fikir və anlayışlara müraciət etmək lazım gəlir.^[29]

Anadangəlmə (erkən) karlıq və sonradan görmə itkisi olan uşaqlar

Belə uşaqlarda inkişaf tədbirləri aparmaq çətindir. Çünki karlar həyatdan təcrid olunmuş formada olurlar. Onlar eyni işarə dilli insanlarla ünsiyyət qururlar və bu zaman onlarda görmə itkisi ikiqat izolyasiyaya səbəb olur. Sonradan görmə itkisi toxunma-vizual əlaqəyə keçid problemlərinə, ünsiyyət və dil problemlərinə səbəb olur. İnsanın yaşının çox olması onun inkişafına bir o qədər pis təsir göstərir. Kor insanın fəaliyyəti bərpa etmək mümkündür.^[21]

Qarşılaşılan çətinliklər:

• Görən və eşidən insanlarla ünsiyyət qura bilməmələri.
• Ətraf mühitlə əlaqəni tez bir zamanda bərpa edə bilməmələri.
• Kar insanların görüb-eşitmə məlumatlarını çətin əldə etmələri.
• Böhran vəziyyətinin zehni inkişafın pozulmasına gətirib çıxarması.

Digər məlumatlar

Rusiya Federasiyasında kar-kor insanlara dəstək Soedinenie xeyriyyə fondu tərəfindən həyata keçirilir.^[30]

Rusiyada kar-kor və görmə eşitmə qabiliyyətinə malik aktyorların iştirakı ilə “Toxunula bilənlər” inklüziv teatr layihəsi hazırlanmışdır.^[31][32] İsraildə eşitmə və görmə qüsurlu insanlar üçün eyni adlı tədris və istirahət mərkəzində fəaliyyət göstərən “Nalaqaat” Aktyorlar Ansamblı təşkil olunmuşdur.^[33] Bu qrup Usher sindromlu 11 tam və ya qismən kor aktyordan ibarətdir. Kar-Kor İnsanlara Texniki Yardım Mərkəzi olan Tsiferka kimi mərkəzlərdə fəaliyyət göstərirlər.^[34]

İstinadlar

1. "Causes of Color Vision Deficiency | National Eye Institute". www.nei.nih.gov. 2023-11-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-08.
2. Reference, Genetics Home. "Color vision deficiency". Genetics Home Reference (ingilis). 2020-01-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-06.
3. "Facts About Color Blindness". NEI. 2015-02. 2016-07-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-29.
4. Gordon N. Colour blindness // Public Health . 112. № 2. — 1998. mart. — 81—4. doi:10.1038/sj.ph.1900446. PMID 9581449.
5. Marmor M. F., Lanthony P. The dilemma of color deficiency and art. . 45 (journal) (ingilis). № 5. — 2001. mart. — 407—415. doi:10.1016/S0039-6257(00)00192-2. PMID 11274694.
6. Marmor M. F. Vision, eye disease, and art: 2015 Keeler Lecture // Eye . 30. № 2. — 2016. fevral. — 287—303. doi:10.1038/eye.2015.197. PMID 26563659.
7. Frank Joseph Goes. The Eye in History. JP Medical Ltd. 2013. 36. ISBN 978-93-5090-274-5.
8. Д. Хьюбел. Глаз, мозг, зрение (под ред. А. Л. Бызова). М.: Мир. 1990. 172.
9. "Colour blindness may have hidden advantages : Nature News". 2010-01-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-01-20.
10. "Biology News: Colour blindness may have hidden advantages". 2007-09-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-01-20.
11. "Дальтонизм" (rus). 2013-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021=11-02.
12. "Molecular Expressions Microscopy Primer: Physics of Light and Color — Human Vision and Color Perception". 2007-08-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-12-28.
13. "Информационный проект МойМио". 2016-08-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-16.
14. "Мышечные дистрофии. Миодистрофия Дюшенна". 2016-10-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-16.
15. "МойМио. Стадии болезни. Взрослая стадия". 2016-08-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-16.
16. "МДД на medlineplus.gov". 2017-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-16.
17. Татьяна Фон Ройсс. "«Эксондис 51»: лекарство против мышечной дистрофии Дюшенна". Mosmedpreparaty.ru (rus). 2016-09-20. 2020-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-19.
18. Татьяна Фон Ройсс. "«Виондис 53»: новое лекарство для терапии мышечной дистрофии Дюшенна". Mosmedpreparaty.ru (rus). Мосмедпрепараты. 2019-12-13. 2020-03-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-18.
19. Татьяна Фон Ройсс. "«Вилтепсо»: новое лекарство против мышечной дистрофии Дюшенна". Mosmedpreparaty.ru (rus). Мосмедпрепараты. 2020-08-14. 2020-10-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-18.
20. Takimoto T., Takada H., Ishimura M., Kirino M., Hata K., Ohara O., Morio T., Hara T. Wiskott–Aldrich syndrome in a girl caused by heterozygous WASP mutation and extremely skewed X-chromosome inactivation: a novel association with maternal uniparental isodisomy 6. // Неонатология . 107 (journal) (ingilis). № 3. — 2015. — 24 yanvar. — 185—190. doi:10.1159/000370059. PMID 25633059.
21. "A service of the U.S. National Library of Medicine: Genetics Home Reference". 2013-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-08-04.
22. WAS — Wiskott-Aldrich syndrome (eczema-thrombocytopenia) Arxiv surəti 1 fevral 2014 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2014-02-01 at the Wayback Machine, Resource of Asian Primary Immunodeficiency Diseases (RAPID)
23. Карл Левитин «Лучший путь к человеку. Репортаж из детского дома» Arxiv surəti 18 noyabr 2015 tarixindən Wayback Machine saytında
24. Ильенков, Эвальд Васильевич|Ильенков Э. В. «К разговору о Мещерякове» Arxiv surəti 14 oktyabr 2012 tarixindən Wayback Machine saytında
25. Jin, Y.; Mazza, C.; Christie, J.; Giliani, S.; Fiorini, M.; Mella, P.; Gandellini, F.; Stewart, D. et al. (2004). «Mutations of the Wiskott-Aldrich Syndrome Protein (WASP): hotspots, effect on transcription, and translation and phenotype/genotype correlation». Blood 104 (13): 4010. doi: 10.1182/blood-2003-05-1592 . PMID 15284122 Arxiv surəti 18 noyabr 2016 tarixindən Wayback Machine saytında .
26. "Синдром Вискотта — Олдрича, International Patient Organisation for Primary Immunodeficiencies" (PDF). 2014-02-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2013-08-03.
27. "Синдром Вискотта — Олдрича — первичный комбинированный иммунодефицит". 2019-05-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-09.
28. "Donald A Dibbern Jr, MD; Chief Editor: Michael A Kaliner, MD. Wiskott-Aldrich Syndrome. Medscape". 2013-07-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-08-21.
29. Derry, J. M. J., Ochs, H. D., Francke, U. Isolation of a novel gene mutated in Wiskott-Aldrich syndrome. Cell 78: 635—644, 1994. Note: Erratum: Cell 79: following 922, 1994. doi: 10.1016/0092-8674(94)90528-2 . PMID 8069912 Arxiv surəti 18 noyabr 2016 tarixindən Wayback Machine saytında.
30. "Синдром Вискотта — Олдрича" (pdf) (rus). orpha.net. 2013. 2017-01-07 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2017-01-07.
31. Galy, A.; Roncarolo, M. G.; Thrasher, A. J. (2008). «Development of lentiviral gene therapy for Wiskott Aldrich syndrome» . Expert Opinion on Biological Therapy 8 (2): 181—190. doi: 10.1517/14712598.8.2.181 . PMC 2789278. PMID 18194074 Arxiv surəti 22 may 2018 tarixindən Wayback Machine saytında
32. Frecha, C; M G Toscano , C Costa , M J Saez-Lara , F L Cosset , E Verhoeyen & F Martin (2008). «Improved lentiviral vectors for Wiskott-Aldrich syndrome gene therapy mimic endogenous expression profiles throughout haematopoiesis». Gene Therapy 15 (12): 930-41. doi: 10.1038/gt.2008.20 Arxiv surəti 26 iyul 2008 tarixindən Wayback Machine saytında. PMID 18323794 Arxiv surəti 23 iyul 2018 tarixindən Wayback Machine saytında
33. Boztug, K.; Schmidt, M.; Schwarzer, A.; Banerjee, P. P.; Díez, I. S. A.; Dewey, R. A.; Böhm, M.; Nowrouzi, A. et al. (2010). «Stem-Cell Gene Therapy for the Wiskott-Aldrich Syndrome» . New England Journal of Medicine 363 (20): 1918—1927. doi: 10.1056/NEJMoa1003548. PMC 3064520 Arxiv surəti 4 iyun 2016 tarixindən Wayback Machine saytında. PMID 21067383 Arxiv surəti 23 iyul 2018 tarixindən Wayback Machine saytında
34. "Theater". Nalagaat Center (ingilis). 2014-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-02-01.

Ədəbiyyat

• Певзнер М. С., Бертынь Г. П., Мареева Р. А. Комплексное изучение детей со сложными сенсорными дефектами // Дефектология.
• Певзнер М. С., Бертынь Г. П., Мареева Р. А. Этиологическая и клиническая дифференциация слепоглухоты.
• Мещеряков, Александр Иванович|Мещеряков А. И. Слепоглухонемые дети

Keçidlər

• Раздел «Слепоглухота» на сайте журнала «Скепсис»
• Сайт общества социальной поддержки слепоглухих «Эльвира»