Tyananmen meydanı etirazları (1989)

Tyananmen meydanı hadisələri
Əsas münaqişə: Çin demokatiya hərəkatları, 1989-cu il inqilabları və Soyuq müharibə
Tyananmen meydanı may ayı, 1988
Tarix	15 aprel - 4 iyun 1989
Yeri	Pekin və başqa 400 şəhər Əsas insident: Tyananmen meydanı 39°54′12″ şm. e. 116°23′30″ ş. u.^HGYO
Səbəbi	• Hu Yobanın ölümü  • İqtisadi islahatlar  • İnflyasiya  • Siyasi korrupsiya  • Nepotizm  • Demokratiya dalğası
Nəticəsi	• Hökumət başçısı Li Pen tərəfindən Pekinin müəyyən ərazilərində hərbi vəziyyət elan olundu.  • Çin Xalq Azadlıq Ordusuna qarşı barikada quran sivil şəxslər ordu tərəfindən güllələndi.  • Meydan daxilində və meydandan kənar yerlərdə minlərlə insan öldürüldü.  • Hərbi vəziyyətə qarşı bütün Çin ərazisində etiraz dalğaları başladı.  • Etirazın liderləri və demokrat fəallar sürgün və ya həbs edildi.  • Zorakı cinayətlərlə ittiham olunan iğtişaşçılar növbəti aylarda edam edildi.  • Çjao Szıyan ÇKP MK-nın baş katibi vəzifəsindən azad edildi.  • Əvvəllər Şanxay partiya katibi olan Tsyan Tsemin Den Syaopin tərəfindən baş katibliyi və ali liderliyə gətirildi.  • Qərb dövlətləri Çin Xalq Respublikasına iqtisadi sanksiyalar və silah ambarqoları tətbiq etdi.  • Sarı quş əməliyyatı başladı.  • Bazar islahatları təxirə salındı.  • Mediya üzərində nəzarət artırıldı.  • İfadə azadlığı məhdudlaşdırıldı.  • Siyasi islahatlar dayandırıldı.
Münaqişə tərəfləri
Çin Kommunist Partiyası  • Çin Höküməti  • Dövlət Şurası  • Çin Xalq Azadlıq Ordusu  • Çin Xalq Silahlı Polisi  • Pekin Tələbə Muxtar Federasiyası  • Pekin İşçi MUxtar Federasiyası  • Universitet tələbələri  • Fabrik işçiləri  • Pekin sakinləri  • Demokrat aktivistlər  • Reformistlər  • Çin Respublikasına sadiq olanlar[1]
Komandan(lar)
Əsas liderlər: Den Syaopin (MHK sədri) Li Pen (Hökumət başçısı) Chen Yun (MMK sədri) Yan Şankun (Prezident) Li Syannyan (keçmiş prezident) Tsyao Şi (İTMK Katibi) Yao İlin (Vitse-premyer) Li Simin (Pekin Partiya Komitəsi Katibi) Çen Situn (Pekin meri) Çi Haotyan (Çin Xalq Azadlıq Ordusu Baş Qərargah rəisi) Lyu Huatsin (MHK-nın baş katibinin müavini) Mötədillər: Çjao Szıyan (Baş Katib) Hu Qili (Katiblik üzvü) Van Li (Konqres sədri) Bao Ton (Çjao Szıyanın kadrı) Yan Minqfu (Birləşmiş İş Şöbə Cəbhəsi başçısı) Si Çjunsyun (Konqresin vitse-sədri) Şyu Tsintsiyan (82-ci qrup ordusunun komandiri) Tələbə başçıları: Vanq Dan Uer Kaysi Çai Lin Şen Ton Lyu Qan Fon Tsonqdı Li Lu Vanq Youtsai Ziyalılar: Lyu Syaobo Vanq Cyuntao Dai Qin Hou Dıtsye Tsuy Tszyan Çanq Poli Çen Minqyuan
Ümumi itkilər
10.454
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tyananmen meydanı etirazları və ya Tyananmen meydanı hadisəsi – Çində 4 iyun hadisəsi (çin. 六四事件; pinyin. liùsì shìjiàn - hərfi mənası 6-4 hadisəsi) olaraq da bilinən, Pekinin Tyananmen meydanında tələbələr tərəfindən 1989-cu ildə həyata keçirilən nümayiş. Pekin etirazlarından ilhamlanan bu xalq hərəkatı bəzən '89 Demokratiya Hərəkatı (çin. 八九民运; pinyin. Bājiǔ mínyùn) kimi də adlandırılır. Etirazlar 15 apreldə başladı və hərbi vəziyyətin elan olunduğu və Çin Xalq Azadlıq Ordusunun Pekinin mərkəzinə göndərildiyi 4 iyunda məcburi şəkildə yatırıldı. Qanlı hadisəyə verilən başqa bir ad Tyananmen meydanı qırğını (çin.天安门大屠杀; pinyin. Tiān'ānmén dà túshā) odlu silahlarla təchiz edilən və tanklardan istifadə edən qoşunların nümayişçilərə və Tyananmen meydanına ordunun daxil olmasına qarşı çıxanlara atəş açması ilə bağlıdır. Ölüm rəqəmi ilə bağlı təxminlər bir neçə yüz nəfərdən bir neçə min nəfərə qədər dəyişir. Ölənlərdən başqa, minlərlə insan yaralanmışdı.^{[2][3][4][5][6][7]}

Mao sonrası Çində ölkənin gələcəyi haqqında siyasi elita və insanlar arasındakı narahatlıqlara cavab olaraq başladılan sürətli iqtisadi inkişaf və sosial dəyişikliklər dövründə islahatçı, kommunist partiyasının baş katibi Hu Yaobanqın 1989-cu ilin aprelindəki ölümü etirazları sürətləndirmişdi. 1980-cı il islahatları yeni formalaşan bazar iqtisadiyyatının yaranmasına səbəb olmuşdu. Belə iqtisadiyyat bəzi insanların xeyrinə olsa da, başqaları üçün ciddi şəkildə zərər dezavantaj yaratmışdı və təkpartiyalı siyasi sistemin legitimliyi meydan oxumaya məruz qalmışdı. Dövrün ümumi şikayətlərinə inflyasiya, korrupsia və yeni iqtisadiyyat üçün zəif hazırlıq^[8] və siyasi iştirakçılıqdakı məhdudiyyətlər daxil idi. Tələbələr əksər hallarda qeyri-təşkilatı hərəkət etsələr və hədəfləri fərqlənsə də, proses, demokratiya, mətbuat və ifadə azadlığına görə böyük hesabatlılıq və konstitusionallıq tələb edirdilər.^[9][10] Etirazların ən pik vaxtında meydanda təxminən bir milyon insan toplaşmışdı.^[11]

Etirazlar artıqdca dövlət rəsmiləri həm barışdırıcı, həm də sərt müdaxilələrlə cavab verdilər, bu da partiya idarəçiliyində dərin bölünmələrə səbəb oldu.^[12] May ayına qədər tələbələrin başlatdığı aclıq aksiyası ölkənin hər yerindən nümayişçilərə olan dəstəyi artırdı və etirazlar 400 şəhərə yayıldı.^[13] Çin Kommunist Partiyası yüksək idarəçiliyindəki baş nazir Li Pen və partiya ağsaqqalları Li Syannyan və Van Çjen etirazçıları zor güclə basdırmaq üçün qətiyyətli addımlar atmağı tələb etdilər və nəhayət, ali lider Den Syaopin və prezident Yan Şankunu öz tərəflərinə çəkməyi bacardılar.^[14][15][16] May ayının 20-də dövlət şurası hərbi vəziyyət elan etdi və Pekinə 300 000-ə qədər qoşun topladı.^[13] Qoşunlar proses zamanı həm yoldan keçənləri, həm də nümayişçiləri öldürərək 4 iyun səhər saatlarında Pekin şəhərinin əsas yollarından mərkəz hissələrə doğru irəlilədilər. Hərbi əməliyyatlar ümumi şəkildə prezident Yan Şankunun qardaşı, general Yan Baybin tərəfindən aparılırdı.^[17]

Beynəlxalq cəmiyyət, insan hüquqları təşkilatları və siyasi analizçilər qırğına görə Çin hökumətini qınadı. Qərb ölkələri Çinə silah ambarqoları tətbiq etdi.^[18] Çin hökuməti etirazçılar və onların dəstəkçilərinin geniş şəkildə həbsinə başladı, ölkənin digər hissələrindəki etirazları basdırdı, xarici jurnalistləri ölkədən qovdu, yerli mətbuarda hadisələrin yayımlanmasına ciddi şəkildə nəzarət etdi, polisi və daxili mühafiə qüvvələrini gücləndirdi və etirazlara simpatiya göstərən rəsmiləri ya qovdu, ya rütbəsini azaltdı.^[19] Geniş çərçivədə, üsyanın basdırılması 1986-cı ildə başlamış siyasi islahatları sonlandırdı və sadəcə Den Syaopinin 1992-ci ildəki Cənub Səyahətindən sonra qismən davam etdirilən 1980-cı illər liberallaşma siyasətini dayandırdı.^[20][21][22] Suayrıcı hadisəsi kimi qəbul edilən etirazlara olan reaksiyalar Çində bugünkü günə qədər davam edən siyasi ifadəyə məhdudluq gətirdi.^[23] Etirazları xatırlamaq geniş şəkildə Kommunist Partiya idarəçiliyinin legitimliyini sorğulamaqla əlaqələndirilir və Çində ən çox senzura tətbiq edilən, həssas mövzu kimi qalmaqdadır.^[24][25]

Adlandırılması

Çinlilərin ənənəsinə görə, hər hansısa bir hadisə qeyd olunarkən onun qeydə alındığı ay və gün yazı və ya rəqəmlə bildirilir, ardınca hadisənin növü göstərilir. Bu səbəbdən Çində Tyananmen meydanındakı etirazlar 4 iyun insidenti (çin. 六四事件; pinyin. liùsì shìjiàn) olaraq adlandırılır. Bu numenklatura keçmişdə eyni meydanda baş vermiş digər iki böyük etiraz dalğasının da ənəvi adıyla uyğunluq təşkil edir: 1919-cu ildəki 4 may hərəkatı və 1976-cı ildəki 5 aprel hərəkatı. 4 iyun Çin Xalq Azadlıq Ordusunun Tyananmen meydanını etirazçılardan təmizlədiyini günə istinad etsə də, əsas əməliyyatlar iyunun 3-ü axşam saatlarında başlamışdı. 4 iyun hərəkatı (çin. 六四运动; pinyin. liù-sì yùndòng) və '89 Demokratiya Hərəkatı (çin. 八九民运; pinyin. bā-jiǔ mínyùn) kimi adlardan hadisəni tam şəkildə təsvir etmək üçün istifadə edilir.

Çin Kommunist Partiyası 1989-cu ildən bəri hadisələrə saysız-hesabsız ad vermiş və bu adlar vaxt keçdikcə neytral terminologiyaya uyğunlaşdırılmışdır.^[26] Hadisələrin üstü açıldıqca "əks inqilabi qiyam", daha sonra sadələşdirilərək sadəcə "qiyam", ardınca isə "siyasi fırtına" olaraq adlandırılmışdır. Nəhayət, rəhbərlik daha neytral olan və bugünkü günə qədər istifadə edilən "1989-cu ilin yay və payız aylarındakı siyasi qarışıqlıq" ifadəsi qəbul edilmişdir.^[26][27]

Materik Çinindən kənarda və Materik Çinin daxilində siyasi basqıya məruz qalmış çevrələr tərəfindən bu hadisələr ümumi olaraq "4 iyun qırğını" (çin. 六四屠殺; pinyin. liù-sì túshā) və "4 iyun basqısı" (çin. 六四鎮壓; pinyin. liù-sì zhènyā) olaraq adlandırılır. Çindəki internet senzurası səbəbindən yuxarıda verilmiş adlar axtarış motorları və ictimai forumlar üçün həddən artıq həssas qəbul edilir. Buna görədə internetdə bu hadisələri izah etmək üçün müxtəlif adlar ortaya atılmışdır: 35 may, VIIV (6 və 4 Roma rəqəmləri ilə), 8-in kvadratı (8*8=64) və 8964 (iiag məntiqi ilə kodlaşdırılıb).^[28]

İngilis dilində tez-tez "Tiananmen Square Massacre" (Tyananmen meydanı qırğını), "Tiananmen Square Protests" (Tyananmen meydanı etirazları) və "Tiananmen Square Crackdown" (Tyananmen meydanı basqısı) ifadələri silsilə hadisələri təsvir etmək üçün istifadə edilir. Ancaq, Pekindəki qırğınların heç də hamısı Tyananmendə baş verməyib, meydanın kənarındakı Çanqan prospektinin başlanğıcından sonuna qədərki yolda və xüsusilə də, Musidi ərazisi yaxınlığında da zorakılıq yaşanıb.^[29] Bu ifadə, sanki, nümayişlərin sadəcə Pekində baş tutduğu kimi məna versə də, əslində bu cür etirazlar bütün Çin ərazisində qeydə alınmışdı.^[15]

Arxa planı

Boluan Fanjenq və iqtisadi islahatlar

Mədəni inqilab rəhbər Mao Zedonqun 1976-cı ildə ölməsi və Dördlər Bandasının həbsi ilə sonlandı. Mao Zedonqun başlatdığı və yaydığı inqilab ölkənin müxtəlif iqtisadi və sosial mühitinə çox böyük ziyan vurmuşdu. Ölkə iqtisadi istehsalın zəifləməsi, hətta dayanma səviyyəsinə çatması səbəbindən yoxsulluq bataqlığına sürüklənmişdi. Siyasi ideologiya adi insanların, o cümlədən Kommunist Partiyanın tərkibində işləyənlərin həyatında birinci dərəcəli yerdə idi.

1977 sentyabrında Den Syaopin Mədəni inqilabın səhvlərini düzəltmək üçün Boluan Fanjenq ("xaos vəziyyətindən çıxmaq") ideyasını təklif etdi.1978-ci ilin dekabrında, 11-ci Mərkəzi Komitənin 3-cü Plenumunda Den Çinin de fakto liderinə çevrildi. O, Çin iqtisadiyyatında islahatlar (Çin iqtisadi islahatları) aparmaq üçün daha ətraflı proqram ilə çıxış etdi. Bir neçə il içərisində ölkənin ideoloji saflıq fokusu maddi varlıq əldə etmək cəhdi ilə əvəzləndi.

Den islahat tədbirlərinə gözətçilik etsinlər deyə öz müttəfiqlərini hökumət və partiyada ən yuxarı vəzifələrə yüksəltdi. Çjao Szıyan sentyabrında 1980-da hökumət başçısı (premyer), Hu Yaoban 1982-ci ildə Kommunist Partiyası Baş Katibi oldu.

İslahatlar və açılımlar qarşısındakı çətinliklər

Denin islahatları iqtisadiyyatda dövlətin rolunu azaltmağa yönəlmişdi və zamanla kənd təsərrüfatında və sənayedə özəl istehsala icazə verdi. 1981-ci ilə qədər, təxminən, kənd fermalarının 73%-i dekollektivləşdirilmiş və dövlət əsaslı təşəbbüslərin 80%-nə öz mənfəətlərini əldə saxlağama icazə verilmişdi. Bir neçə il içində istehsal artmış və yoxsulluq davamlı şəkildə azalmağa başlamışdı.

İslahatlar ümumi olaraq cəmiyyət tərəfindən müsbət qəbul edilsə də, elit partiya bürokratiyasındakı korrupsiya və nepotizm daxil olmaqla, dəyişikliklərin gətirdiyi sosial problemlər narahatçılığı artırırdı.^[30] 1950-ci illərdən bəri mövcud olan dövlət tərəfindən təyin edilən qiymətləmə sistemi sabit qiymətləri uzun müddət aşağı səviyyədə saxlamışdı. İlkin islahatlar iki tərəfli sistem yaratmışdı: bəzi qiymətlər sabitləşdirilsə də, digərləri azad bazarda təyin oluna bilirdi. Xronik çatışmazlıqları olan bazarda qiymət enib-qalxmaları güclü əlaqələri olan insanlara malı aşağı qiymətdən alıb, bazar qiymətindən satmağa imkan verirdi. İqtisadi menecment səlahiyyətləri olan partiya bürokratlarının belə arbitrajlarda yüksək məbləğlərlə iştirak edirdilər.^[31] Cəmiyyətdə korrupsiya üzrə olan narazıçılıqlar pik həddinə çatmışdı və bir çoxları, xüsusilə də intellektuallar yalnız demokratik islahatların və hüquq üstünlüyünün ölkə xəstəliklərini sağalda biləcəyinə inanmağa başladılar.^[32]

1988-ci ilin yayında Beydayhedən geri çəkildikdən sonra Den rəhbərliyindəki partiya mərkəzi bazar əsaslı qiymətləmə sisteminə keçidi tətbiq etməyə qərar verdi.^[33] Qiymət nəzarətləri barədə rahatlaşma xəbəri bütün Çində nağd pulların çəkilməsini, alış və ehtiyatların artırılmasına səbəb oldu.^[33] Hökumət bir növ özünü itirdi və iki həftədən qısa müddətdə qiymət islahatlarını ləğv etdi, ancaq əsas təsirlər çox daha uzun davam etmişdi. İnflyasiya uçmuşdu: rəsmi indekslərin hesabatına görə 1987-1988-ci illər arasındakı Pekində İstehlakçı Qiymət İndeksi 30%-ə qədər artmışdı, bu da maaşlı işçilər arasında artıq əsas qida məhsullarını ala bilməyəcəkləri fikrini formalaşdırmışdı.^[34] Üstəlik, yenii bazar iqtisadiyyatında mənfəətsiz dövlət müəssisələrinə məsrəfləri kəsmək üçün təzyiq edilirdi. Bu, "dəmir düyü qabı"na arxalanan əhalinin böyük hissəsini təhdid etdi. "Dəmir düyü qabı" çinli işçilər üçün iş təhlükəsizliyi, tibbi yardım və subsidiyalaşdırılmış ev mənasına gəlirdi.^[34]

Sosial hüquqlardan məhrum etmə və legitimlik böhranı

1978-ci ildə islahatçı liderlər intellektualların reformlar vasitəsilə ölkənin inkişafında aparıcı rol oynayacağını düşündü, ancaq bu, planlaşdırıldığı kimiolmadı. Yeni universitetlərin açılması və qeydiyyatın artmasına baxmayaraq, dövlət yönümlü təhsil sistemi kənd təssərrüfatı, yüngül sənaye, xidmət və xarici investisiya sahəsində artan tələbi qarşılayacaq səviyyədə məzun yetişdirə bilmədi. İş bazarı, xüsusilə humanitar və sosial elmlərdən məzun tələbələr üçün məhdud idi. Üstəlik, özəl şirkətlər artıq dövlət tərəfindən onlara qoyulan tələbə qəbul etmə kvotasına da ehtiyac duymurdular. Bir çox yüksək maaşlı iş qohumbazlıq və dostbazlıq əsasında təklif edilirdi. Dövlət təyinatlı yaxşı işlərə yüksəlmək öz sahələri üzrə təcrübəsi çox az olan rəsmilərə səlahiyyət verən , yüksək effektsizliyi olan bürokratiyaya nəzarət etmək mənasına gəlirdi. İş bazarındakı qanqaraldıcı vəziyyəti və xaricə getmə imkanlarının məhdudluğunu görən ziyalılar və tələbələr siyasi məsələlərlə maraqlanmağa başladılar. Demokratiya salonu (çin. 民主沙龙; pinyin. Mínzhǔ Shālóng) və Çəmənlik salonu (çin. 草坪沙龙; pinyin. Cǎodì Shālóng) kimi kiçik tələbə qrupları Pekin universitet kampusunda peyda olmağa başladılar. Bu təşkilatlar tələbələri siyasətə qarışmağa təşviq edirdi.

Eyni vaxtda, partiya kapitalist praktikanı qəbul etdiyi üçün partiyanın sosialist ideologiyası legitimlik böhranı ilə üzləşmişdi. Özəl təşəbbüs diqqətsiz requlyasiyalardan istifadə edərək, öz gəliri artıran və bunu azgəlirli insanlar qarşısında nümayiş etdirən alverçilərin artmasına səbəb olmuşdu. Xalq narazıçılığı ədalətsiz sərvət bölüşdürülməsinə görə daha da artırdı. Acgözlük uğur qazanmaq üçün lazım olan əsas faktora çevrilmişdi. İctimaiyətdə ölkənin gələcəyi ilə bağlı böyük ümidsizlik var idi. İnsanlar dəyişiklik istəsə də, "doğru yolu" təyin etmək səlahiyyəti yalnız seçilməmiş hökumətin əlində qalmağa davam edirdi.

Ətraflı və geniş yayılmış islahatlar bazarlaşma mərhələsində iqtisadi müftəliflik və islahatlarla birlikdə gələn ideologiya üzərində nəzarət yaratdı. Bu da, mərkəzi rəhbərlik içərisində dərin uçuruma səbəb olmuşdu. İslahatçılar ("sağ" Hu Yobanq tərəfindən idarə olunurdu) xalq narazıçılığının qarşılığı kimi siyasi liberallaşma və ideya saflığı tərəfdarı idi və növbəti islahatlar üçün təzyiq edirdilər. Mühafizəkarlar ("sol" Çen Yun tərəfindən idarə olunurdu) islahatların həddini aşdığını deyir və sosial sabitliyi təmin etmək və partiyanın sosialist ideologiyasına qayıtmaq üçün ciddi dövlət nəzarətini bərpa etməyi təkli edirdi. Belə vacib siyasi qərarları tətbiq etmək üçün hər iki tərəfin də ali lider Den Syaopinin dəstəyinə ehtiyacı var idi.

1986-cı ildə tələbə nümayişləri

1986-cı ilin ortalarında astrofizik professor Fan Liçji Prinston Universitesindəki vəzifəsindən qayıtmış və Çin universitetlərinə şəxsi tur təşkil edərək, burada azadlıq, insan hüquqları və hakimiyyət bölgüsü mövzusunda danışmışdır. Fan Çinin kasıblığını və inkişafdan qalmağını və Mədəni inqilab fəlakətini Çinin avtoritar siyasi sistemi və sərt idarə iqtisadiyyatının nəticəsi olaraq görən elit intellektual cəmiyyət içərisindəki gizli axının bir parçası idi. Çinin mövcud problemlərinin tək cavabını siyasi reformda görən baxış tələbələr arasında geniş şəkildə yayılmış, çünki Fanın nitqləri səsyazısı halında bütün ölkədə yayılmışdı. Buna qarşılıq olaraq, Den Syaopin Fanın kor-koranə Qərb həyat tərzi, kapitalizm və çoxpartiyalı sistemə qibtə edir, Çinin sosialist ideologiyası, ənənəvi dəyərləri və partiya rəhbərliyini isə baltalamağa çalışdığını deyirdi.

1986-cı ilin dekabrında Fandan və dünyadakı digər "xalq-iqtidar" cərəyanlarından ilhamlanan tələbə nümayişləri islahatın ləng gedişatına qarşı yeni mərhələyə qədəm qoydu. Problemlər geniş miqyasda yayılmışdı və iqtisadi liberallaşma, demokratiya və hüquq üstünlüyü tələbləri səslənirdi. Etirazçılar ilk başda Fanın yaşadığı Hefeydə cəmləşsə də, onlar tezliklə Şanxaya, Pekinə və digər böyük şəhərlərə yayıldılar. Bu, While the protests were initially contained in Hefei, where Fang lived, they quickly spread to Shanghai, Beijing, and other major cities. Bu, tələbələri Mədəni inqilaba oxşar qarışıqlıq yaratmaqda günahlandıran mərkəzi rəhbərlik üçün həyəcan siqnalı oldu.

Baş katib Hu Yoban "yüngül" mövqe göstərməsi və etirazlara səhv yanaşmasına, beləliklə də sosial sabitliyi zədələməkdə ittiham edildi. O, mühafizəkarlar tərəfindən günahlandırıldı və 16 yanvar 1987-ci ildə baş katib vəzifəsindən istefa etməyə məcbur edildi. Partiya Hu, siyasi liberallaşma və Qərbədən ilhamlanılan bütün ideyaları ümumi şəkildə hədəf alaraq, "antiburjuaziya liberallaşma kampaniyası"na başladı. Kampaniya tələbə etirazlarını dayandırdı və siyasi aktivliyi məhdudlaşdırdı, ancaq Hu intellektuallar, tələbələr və Kommunist Partiyasının proqresivləri arasındakı məşhurluğunu qorudu.

Siyasi islahatlar

Əsas məqalə: Çin Xalq Respublikasının tarixi#Siyasi islahatlar

Den Syaopin Çinin ali lideri idi.

1980-ci ilin 18 avqustunda Den Syaopin Pekində, Çin Kommunist Partiyasının Politbürosundakı tam tərkibli görüşdə Çində siyasi islahatları başladan "Partiya və dövlət idarəçilik sisteminin islahatı haqqında" (" (çin.)") nitq söylədi.^[35][36][37] O, büroktratiya, gücün mərkəzləşdirilməsi və patriyarxatlığı tənqid edərək Çin konstitusiyasının sistemli reviziyasını tələb etdi və Çindəki hakimi mövqelər üçün dövr limitləri təklif edərək, "demokratik mərkəzləşmə" və "kollektiv idarəçiliyi" müdafiə etdi.^[35][36][37] 1982-ci ilin dekabrında dördüncü və hal-hazırkı Çin konstitusiyası olan "1982 Konstitusiyası" V Ümumçin Xalq Nümayəndələri Məclisində qəbul edildi.^[38][39]

1986-cı ilin birinci yarısında Den təkrar-təkrar siyasi reformların dirçəldilməsini tələb etdi, çünki iqtisadi islahatlar korrupsiya və iqtisadi bərabərsizliyin artdığı orijinal siyasi sistem tərəfindən əngəllənirdi.^[40][41]

1989-cu il etirazlarının başlanması

Hu Yaobanqın ölümü

Dönüm nöqtəsi: 26 aprel məqaləsi

27 aprel nümayişləri

Etirazların eskalasiyası

Diaqloq üçün hazırlıq

Aclıq aksiyasının başlanması

Mixail Qorbaçovun səfəri

Toplaşmaların artması

Etirazçıların izlənilməsi

Pekindən kənarda

Hərbi əməliyyat

Hərbi vəziyyət

1-3 iyun

3-4 iyun

Çanqan prospekti

Etirazçıların ÇXAO qoşunlarına hücumu

Meydanın təmizlənməsi

5 iyun və Tank Adam

Pekindən kənarda etirazlar

Hökumətin elanı

Ölü sayı

Rəsmi rəqəmlər

Digər təxminlər

Ölənlərin müəyyənləşdirilməsi

Tyananmen meydanında ölənlər

Birbaşa nəticəsi

Həbslər, cəzalar və evakuasiyalar

İdarəçilikdə dəyişikliklər

Mətbuatda yazılanlar

Rəsmi narrativ

Çin mətbuatı

Xarici mətbuat

Beynəlxalq reaksiya

Uzun dönəmdə təsiri

Siyasət

İqtisadiyyat

Honkonq

Çinin beynəlxalq imici

Avropa Birliyi və ABŞ silah ambarqosu

Müasir problemlər

Çində senzura

Hökumətdən yenidən dəyərləndirmə tələbi

Peşmançılığını bildirən Çin liderləri

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı hesabatı

İstinadlar

1. Bernstein, 1989a
2. How Many Died, 1990
3. Sino-American relations, 1991. səh. 445
4. Brook, 1998. səh. 154
5. Kristof: Reassessing Casualties
6. Richelson, Evans, 1999
7. Calls for Justice, 2004
8. Brook, 1998. səh. 216
9. Lim, 2014a. səh. 34–35
10. Nathan, 2001
11. D. Zhao, 2001. səh. 171
12. Saich, 1990. səh. 172
13. Thomas, 2006
14. The Tiananmen Papers, edited by Andrew J. Nathan and Perry Link, compiled by Zhang Liang, pp. 468-477, Abacus, 2002
15. Miles, 2009
16. Declassified British cable
17. Gen. Yang Baibing Dies at 93; Led Tiananmen Crackdown Arxivləşdirilib 2022-04-01 at the Wayback Machine, The New York Times, January 17, 2013
18. Dube, 2014
19. Miles, 1997. səh. 28
20. "Deng Xiaoping's Southern Tour" (PDF). Berkshire Publishing Group LLC. 2009. May 17, 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
21. Ma, Damien. "After 20 Years of 'Peaceful Evolution,' China Faces Another Historic Moment". The Atlantic (ingilis). 2012-01-23. August 16, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-01.
22. "The inside story of the propaganda fightback for Deng's reforms". South China Morning Post (ingilis). 2018-11-14. February 26, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-01.
23. Bodeen, Christopher. "Prosperity, repression mark China 30 years after Tiananmen". AP News. June 3, 2019. June 3, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 3, 2019.
24. Nathan, 2009
25. Goodman, 1994. səh. 112
26. Vogel, 2011. səh. 634
27. Day China trampled2009
28. Bus driver in '8964' massacre memento suspended for 3 months Arxiv surəti 22 iyun 2019 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib iyun 22, 2019, at the Wayback Machine, June 13, 2016, Chantal Yuen, Hong Kong Free Press.
29. Baum, 1996. səh. 283
30. Naughton, 2007. səh. 91
31. D. Zhao, 2001. səh. 120
32. D. Zhao, 2001, Chapter 5: On the Eve of the 1989 Movement
33. D. Zhao, 2001. səh. 127
34. Vogel, 2011. səh. 600–01
35. Deng, Xiaoping. "ON THE REFORM OF THE SYSTEM OF PARTY AND STATE LEADERSHIP". en.people.cn. March 2, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-29.
36. Ng-Quinn, Michael. "Deng Xiaoping's Political Reform and Political Order". Asian Survey. 22 (12). 1982: 1187–1205. doi:10.2307/2644047. ISSN 0004-4687. JSTOR 2644047.
37. Whyte, Martin King. "Deng Xiaoping: The Social Reformer". The China Quarterly. 135 (135). 1993: 515–535. doi:10.1017/S0305741000013898. ISSN 0305-7410. JSTOR 654100.
38. Finch, George. "Modern Chinese Constitutionalism: Reflections of Economic Change". Willamette Journal of International Law and Dispute Resolution. 15 (1). 2007: 75–110. ISSN 1521-0235. JSTOR 26211714.
39. Shigong, Jiang. "Chinese-Style Constitutionalism: On Backer's Chinese Party-State Constitutionalism". Modern China. 40 (2). 2014: 133–167. doi:10.1177/0097700413511313. ISSN 0097-7004. JSTOR 24575589.
40. Wu, Wei. 邓小平为什么重提政治体制改革？. New York Times (çin). 2014-03-18. October 21, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-03.
41. Bao, Tong. 鲍彤纪念六四，兼谈邓小平与中国的腐败. New York Times (çin). 2015-06-04. October 23, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-03.

Mənbə

• "Ageing rebels, bitter victims". The Economist. May 29, 2014. August 27, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 3, 2014.
• "All references to Tiananmen Square massacre closely censored for 20 years". Reports Without Borders. June 2, 2009. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Anderlini, Jamil. "Wen lays ground for Tiananmen healing". March 20, 2013. July 5, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 6, 2014.
• "China's Youth post-Tiananmen: Apathy a fact or front?". CNN. June 4, 2009. June 8, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 15, 2019.
• Baum, Richard. Burying Mao: Chinese Politics in the Age of Deng Xiaoping. Princeton University Press. 1996. ISBN 978-0-691-03637-3. July 10, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 1, 2019.
• Bernstein, Richard. "In Taiwan, Sympathies Lean Toward Home". The New York Times. June 4, 1989. November 4, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 4, 2018.
• Bernstein, Richard. "Beijing Orders Its Ambassadors Home for a Meeting". The New York Times. June 29, 1989. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Branigan, Tania. "Chinese detain Zhang Shijun, soldier who spoke out against Tiananmen Square massacre". The Guardian. March 20, 2009. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Bregolat, Eugenio. "TVE in Tiananmen". La Vanguardia (ispan). June 4, 2007. June 25, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 4, 2007.
• Bristow, Michael. "Journalists banned from Tiananmen". BBC News. June 4, 2009. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 16, 2019.
• Brook, Timothy. Quelling the People: The Military Suppression of the Beijing Democracy Movement. Stanford: Stanford University Press. 1998. ISBN 978-0-8047-3638-1.
• Buckley, Chris. "Chen Xitong, Beijing Mayor During Tiananmen Protests, Dies at 82". The New York Times. June 5, 2013. July 14, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 6, 2014.
• Cabestan, Jean-Pierre. How China Managed to De-Isolate Itself on the International Stage and Re-Engage the World after Tiananmen // Béja, Jean-Philippe (redaktor). The Impact of China's 1989 Tiananmen Massacre. Routledge. November 18, 2010. ISBN 978-1-136-90684-8. July 15, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Calhoun, Craig. "Revolution and repression in Tiananmen square" (PDF). Society. 26 (6). 1989: 21–38. doi:10.1007/BF02700237. May 17, 2018 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: October 26, 2018 – LSE Research Online vasitəsilə.
• Chai, Ling. A Heart for Freedom: The Remarkable Journey of a Young Dissident, Her Daring Escape, and Her Quest to Free China's Daughters. Tyndale House Publishers. 2011. ISBN 978-1414362465.
• Cheng, Eddie. Standoff at Tiananmen. Sensys Corp. 2009.
• Cheng, Eddie. "Document of 1989: 21 Most Wanted Student Leaders". Standoff at Tiananmen. June 13, 2012. April 13, 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
• Cheng, Chu-yüan; Zheng, Zhuyuan. Behind the Tiananmen Massacre: Social, Political, and Economic Ferment in China. Westview Press. 1990. ISBN 978-0-8133-1047-3. June 28, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• "China: The massacre of June 1989 and its aftermath". Amnesty International. March 31, 1990. January 16, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 16, 2019.
• "China tightens information controls for Tiananmen anniversary". The Age. Australia. Agence France-Presse. June 4, 2009. May 12, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 3, 2010.
• "China: 15 years after Tiananmen, calls for justice continue and the arrests go on". Amnesty International. January 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 30, 2009.
• Şablon:UN doc
• Coonan, Clifford. "Olympic hopeful who lost his legs in Tiananmen Square". The Independent. August 6, 2008. July 1, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 16, 2017.
• "The Day China trampled on freedom". The Age. Australia. May 30, 2009. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 29, 2019.
• "Declassified British cable" (PDF). January 5, 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: January 6, 2017.
• "Deng's June 9 Speech: 'We Faced a Rebellious Clique' and 'Dregs of Society'". The New York Times. June 30, 1989. November 13, 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 1, 2012.
• Deng, Xiaoping. 在接见首都戒严部队军以上干部时的讲话 (çin). Xinhua News Agency. June 9, 1989. August 27, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
• Dube, Clayton. "Talking Points, June 3–18". China.usc.edu. 2014. October 27, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 22, 2018.
• Fewsmith, Joseph. China Since Tiananmen: The Politics of Transition. Cambridge University Press. 2001. ISBN 978-0-521-00105-2. June 29, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Fisher, Max. "Most Chinese students have never heard of Tank Man". Vox. June 3, 2014. March 30, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 30, 2019.
• Foot, Rosemary. Rights beyond borders : the global community and the struggle over human rights in China. New York: Oxford University Press. 2000. ISBN 978-0198297765. OCLC 47008462.
• Gifford, Rob. China Road: A Journey into the Future of a Rising Power. Random House Publishing Group. 2007. ISBN 978-1-58836-634-4. July 18, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Goodman, David S. G. Deng Xiaoping and the Chinese Revolution: A Political Biography. Psychology Press. 1994. ISBN 978-0-415-11253-6. July 13, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Greenslade, Roy. "Foreign journalists in China harassed over Tiananmen Square anniversary". The Guardian. June 3, 2014. March 30, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 30, 2019.
• Han, Minzhu; Hua, Sheng. Cries for Democracy. Princeton: Princeton University Press. 1990.
• Harron, Celia. "Miao Deshun: China's last Tiananmen prisoner?". BBC News. June 3, 2014. April 16, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 16, 2019.
• Higgins, Charlotte. "Director hailed at Cannes faces five-year film ban in China". The Guardian. September 5, 2006. March 5, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 17, 2016.
• "How Many Really Died? Tiananmen Square Fatalities". Time. June 4, 1990. March 30, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Ignatius, Adi. Preface // Bao Pu; Renee Chiang; Adi Ignatius (redaktorlar ). Prisoner of the State: The Secret Journal of Premier Zhao Ziyang. Simon & Schuster. 2009. iv–xvi. ISBN 978-1-4391-4938-6.
• "Interview with Jan Wong". Frontline. PBS. April 11, 2006. June 8, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 9, 2009.
• "Interview with John Pomfret". Frontline. PBS. April 11, 2006. September 21, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 9, 2009.
• "Interview with Timothy Brook". Frontline. PBS. April 11, 2006. June 4, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 9, 2009.
• "It Is Necessary To Take A Clear-Cut Stand Against Disturbances". The Heavenly Gate. September 12, 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019. English translation of Renmin ribao (People's daily) editorial (printed April 26, 1989)
• Iyer, Pico. "Time 100: The Unknown Rebel". Time. April 13, 1998. April 3, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 26, 2019.
• "Japan concerned by call to lift China embargo – official". Forbes. November 27, 2008. November 28, 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 16, 2017.
• Kam, Vivian. "Hong Kong's Tiananmen Museum to close". CNN. July 11, 2016. January 11, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 11, 2017.
• Kelley, Lane; Shenkar, Oded, redaktorlar International Business in China. Psychology Press. 1993. ISBN 978-0-415-05345-7. June 28, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Kristof, Nicholas D. "Beijing Residents Block Army Move Near City Center: Tear Gas said to be Fired". The New York Times. June 3, 1989. ProQuest 115057724 – ProQuest Historical Newspapers The New York Times (1851–2007) vasitəsilə.
• Kristof, Nicholas D. "Units Said to Clash: Troops in Capital Seem to Assume Positions Against an Attack". The New York Times. June 6, 1989. səh. A1.
• Kristof, Nicholas D. "Moderates Appear on Beijing TV, Easing Fears of Wholesale Purge". The New York Times. June 14, 1989. səh. A1. April 13, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 16, 2019.
• Kristof, Nicholas D. "Beijing Ousts 2 American Correspondents". The New York Times. June 14, 1989.
• Kristof, Nicholas D. "A Reassessment of How Many Died in the Military Crackdown in Beijing". The New York Times. June 21, 1989. February 4, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 13, 2017.
• Kuang, Keng Kek Ser. "How China has censored words relating to the Tiananmen Square anniversary". Public Radio International (PRI). June 4, 2016. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Kurlantzick, Joshua. "The Dragon Still Has Teeth: How the West Winks at Chinese Repression". World Policy Journal. 20 (1). 2003: 49–58. doi:10.1215/07402775-2003-2011. JSTOR 40209847.
• Lee, Francis L.F. "Generational Differences in the Impact of Historical Events: The Tiananmen Square Incident in Contemporary Hong Kong Public Opinion". International Journal of Public Opinion Research. 24 (2). June 2012: 141–62. doi:10.1093/ijpor/edr042.
• "Less Than a Dozen June Fourth Protesters Still in Prison". The Dui Hua Foundation. May 31, 2012. March 30, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 30, 2019.
• Li, Peng. 李鵬六四日記真相. Hong Kong: Au Ya Publishing. 2010. ISBN 978-1-921815-00-3.
• Li, Peter; Li, Marjorie H.; Mark, Steven. Culture and Politics in China: An Anatomy of Tiananmen Square. Transaction Publishers. 2011. ISBN 978-1-4128-1199-6. September 4, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 7, 2015.
• Lilley, James. "Latin American Diplomat Eyewitness Account of June 3–4 Events on Tiananmen Square". WikiLeaks. July 12, 1989. March 7, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 2, 2016.
• Lim, Louisa. The People's Republic of Amnesia: Tiananmen Revisited. Oxford University Press. 2014. ISBN 978-0-19-934770-4. July 19, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 1, 2019.
• Lim, Louisa. "After 25 Years of Amnesia". NPR. April 15, 2014. September 27, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 22, 2018.
• Lin, Chong-Pin; Deng, Xiaoping. "Deng's 9 June Speech". World Affairs. 3. 152 (3). June 28, 1989: 154–58. JSTOR 20672226.
• Link, Perry. June Fourth: Memory and ethics // Béja, Jean-Philippe (redaktor). The Impact of China's 1989 Tiananmen Massacre. Routledge. 2010. ISBN 978-1-136-90684-8. July 15, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Liu, Alan P.L. "Aspects of Beijing's Crisis Management: The Tiananmen Square Demonstration". Asian Survey. 5. 30 (5). May 1990: 505–21. doi:10.1525/as.1990.30.5.01p0385c. JSTOR 2644842.
• Liu, Melinda. "Article: Still on the wing; inside Operation Yellowbird, the daring plot to help dissidents escape". Newsweek. 127 cild no. 14. April 1, 1996. October 1, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 7, 2019 – www.questia.com vasitəsilə.
• Lusher, Adam. "At least 10,000 people died in Tiananmen Square massacre, secret British cable from the time alleged". the Independent. December 24, 2017. June 4, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 24, 2017.
• MacFarquhar, Roderick. The Politics of China: Sixty Years of The People's Republic of China. Cambridge University Press. 2011. ISBN 978-1-139-49822-7. June 28, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• MacKinnon, Rebecca. "Chinese human rights official says the crackdown 'completely correct'". CNN. June 2, 1999. March 29, 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 5, 2007.
• Martel, Ed. "'The Tank Man,' a 'Frontline' Documentary, Examines One Man's Act in Tiananmen Square". The New York Times. April 11, 2006. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 16, 2019.
• Mathews, Jay. "Chinese Army Moving Closer to Protesters: Finances, Leadership Split Student Ranks". The Washington Post. June 2, 1989. ProQuest 734005592 – ProQuest Historical Newspapers The Washington Post (1877–1994) vasitəsilə.
• Mathews, Jay. "The Myth of Tiananmen". Columbia Journalism Review. September–October 1998. December 23, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• "The Memory Of Tiananmen – The Tank Man". Frontline. PBS. June 28, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 16, 2017.
• Miles, James A. R. The Legacy of Tiananmen: China in Disarray. University of Michigan Press. 1997. ISBN 978-0-472-08451-7. July 9, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Miles, James. "Tiananmen killings: Were the media right?". BBC News. June 2, 2009. July 9, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 15, 2012.
• Mohan, Raja. "Places 20 years apart – Indian Express". The Indian Express. June 4, 2009. February 27, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 30, 2019.
• Mosher, Stacy. "Tiananmen's Most Wanted – Where Are They Now?". HRI China. May 26, 2004. April 13, 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
• Nathan, Andrew J. "The Tiananmen Papers". Foreign Affairs. January–February 2001. July 6, 2004 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 3, 2010.
• Nathan, Andrew. "On the Tiananmen Papers". Foreign Affairs. 80 (1). 2002: 2–48. doi:10.2307/20050041. JSTOR 20050041.
• Nathan, Andrew J. "The Consequences of Tiananmen". Reset Dialogues (Müsahibə). Interviewed by Maria Elena Viggiano. 3 June 2009. June 29, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 22, 2018.
• Naughton, Barry. The Chinese Economy: Transitions and Growth. MIT Press. 2007. ISBN 978-0-262-64064-0. June 29, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Naughton, Barry. Béja, Jean-Philippe (redaktor). The Impact of China's 1989 Tiananmen Massacre. Routledge. 2010. ISBN 978-1136906848.
• Oksenberg, Michel; Sullivan, Lawrence R.; Lambert, Marc, redaktorlar Beijing Spring, 1989: Confrontation and Conflict: The Basic Documents. Qiao Li. M.E. Sharpe. 1990. ISBN 978-0765640574. June 12, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 2, 2013.
• Olesen, Alexa. "Web-savvy & cynical: China's youth since Tiananmen". Associated Press. May 30, 2009. May 12, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 2, 2010.
• Pan, Philip P. Out of Mao's Shadow: The Struggle for the Soul of a New China. Simon and Schuster. 2008. ISBN 978-1-4165-3705-2. June 28, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Pei, Minxin. From Reform to Revolution. Harvard University Press. 1994. ISBN 978-0-674-32563-0. June 24, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Phillips, Tom. "Fresh details of 'savage' Tiananmen massacre emerge in embassy cables". The Daily Telegraph. January 27, 2015. June 20, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 22, 2018.
• Pye, Lucian W. "Tiananmen and Chinese Political Culture: The Escalation of Confrontation from Moralizing to Revenge". Asian Survey. 30 (4). 1990: 331–47. doi:10.2307/2644711. JSTOR 2644711.
• Richelson, Jeffrey T.; Evans, Michael L., redaktorlar "Tiananmen Square, 1989: The Declassified History — Document 9: Secretary of State's Morning Summary for June 3, 1989, China: Police Use Tear Gas on Crowds" (PDF). National Security Archive. June 1, 1999. August 25, 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: November 16, 2010.
• Richelson, Jeffrey T.; Evans, Michael L., redaktorlar "Tiananmen Square, 1989: The Declassified History — Document 13: Secretary of State's Morning Summary for June 4, 1989, China: Troops Open Fire" (PDF). National Security Archive. George Washington University. June 1, 1999. August 25, 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: August 4, 2008.
• Roberts, John A.G. A History of China. Macmillan International Higher Education. 2011. 300–. ISBN 978-0-230-34411-2. June 28, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 10, 2019.
• Roth, Richard. "Remembering Tiananmen Square". CBS News. February 11, 2009. October 23, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 25, 2012.
• Roth, Richard. "There Was No 'Tiananmen Square Massacre'". CBS News. June 4, 2009. March 27, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 29, 2019.
• Saich, Tony. The Chinese People's Movement: Perspectives on Spring 1989. M.E. Sharpe. 1990. ISBN 978-0-87332-745-9. August 19, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Saiget, Robert J. "China faces dark memory of Tiananmen". The Sydney Morning Herald. May 31, 2009. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Sarotte, M.E. "China's Fear of Contagion: Tiananmen Square and the Power of the European Example" (PDF). International Security. 37 (2). 2012: 156–82. doi:10.1162/ISEC_a_00101. hdl:1811/54988. JSTOR 23280417. October 1, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 22, 2019.
• Schoenberger, Karl. "8 Sentenced to Die in Beijing Fighting : Are Convicted of Beating Soldiers, Burning Vehicles". Los Angeles Times. June 18, 1989. February 27, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 21, 2020.
• Sino-American relations: One year after the massacre at Tiananmen Square. U.S. G.P.O. 1991. July 15, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Spence, Jonathan D. Testing the Limits // The Search for Modern China. New York: Norton. 1999. ISBN 978-0-393-97351-8. OCLC 39143093.
• Suettinger, Robert L. Beyond Tiananmen: The Politics of U.S.-China Relations 1989–2000. Brookings Institution Press. 2004. 58–. ISBN 978-0-8157-8208-7. June 26, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Thakur, Manab; Burton, Gene E; Srivastava, B N. International Management: Concepts and Cases. Tata McGraw-Hill Education. 1997. ISBN 978-0-07-463395-3. June 28, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• "The Gate of Heavenly Peace – Transcript". Long Bow Group in collaboration with ITVS. 1995. January 12, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 15, 2012.
• Thomas, Antony. The Tank Man (Video). PBS. 2006. June 20, 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 2, 2013.
• "Tiananmen Square Document 35: State Department Bureau of Intelligence and Research, "China: Aftermath of the Crisis," 1989". US-China Institute. July 27, 1989. March 30, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 30, 2019.
• Traywick, Catherine A. "Why China Refuses to Arrest its 'Most Wanted' Dissidents". Foreign Policy. November 25, 2013. April 13, 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
• Tsui, Anjali; Pang, Esther. "China's Tiananmen activists: Where are they now?". CNN. May 13, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 1, 2017.
• Vogel, Ezra F. Deng Xiaoping and the Transformation of China. Belknap Press of Harvard University Press. 2011. ISBN 978-0-674-05544-5.
• Walder, Andrew W.; Gong, Xiaoxia. "Workers in the Tiananmen Protests". www.tsquare.tv. 1993. December 1, 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 1, 2010.
• Wang, Hui. China's New Order: Society, Politics, and Economy in Transition. Harvard University Press. 2006. ISBN 978-0-674-02111-2. July 20, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Weber, Bruce. "Chen Ziming, Dissident in China, Is Dead at 62". The New York Times. October 25, 2014. December 22, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 29, 2017.
• Wines, Michael. "Far-Ranging Support for Google's China Move". The New York Times. January 14, 2010. February 4, 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 18, 2010.
• Wong, Jan. "Troops Brace for Attack in Beijing". The Globe and Mail. June 6, 1989. səh. A1.
• Wong, Andy. "Security tight on Tiananmen anniversary". MSNBC. June 3, 2009. March 27, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 27, 2019.
• Wright, Kate. "The Political Fortunes of Shanghai's World Economic Herald". The Australian Journal of Chinese Affairs. 23 (23). 1990: 121–32. doi:10.2307/2158797. JSTOR 2158797.
• Wu, Renhua. 六四事件中的戒严部队 [Military Units Enforcing Martial Law During the June 4 Incident] (çin). Hong Kong: 真相出版社. 2009. ISBN 978-0-9823203-8-9. October 17, 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 16, 2013.
• Wu, Renhua. 六四北京戒严部队的数量和番号 [Number of Beijing martial law units on June 4]. Boxun blog. Wu Renhua June 4 Anthology. April 23, 2010. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Wu, Renhua. 天安门广场清场命令的下达 [The release of Tiananmen Square clearance order]. Boxun blog. Wu Renhua June 4 Anthology. May 4, 2010. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Wu, Renhua. 戒严部队军警的死亡情况 [Casualties of military police in martial law forces]. Boxun blog. Wu Renhua June 4 Anthology. May 23, 2010. May 18, 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 7, 2013.
• Wu, Renhua. 戒严部队的挺进目标和路线 [The advance target and route of the martial law forces]. Boxun blog. Wu Renhua June 4 Anthology. June 5, 2010. March 4, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 3, 2013.
• Wu, Renhua. 89天安门事件大事记：6月3日 星期六 [1989 Tiananmen Square incident Highlights: Saturday, June 3]. Boxun blog. Wu Renhua June 4 Anthology. June 5, 2010. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Wu, Renhua. 六部口坦克追轧学生撤退队伍事件 [Incident at Liubukou When Tanks Ran Over Retreating Group of Students]. Boxun blog. Wu Renhua June 4 Anthology. June 12, 2010. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Wu, Renhua. 天安门事件的最后一幕 [Last act of the Tiananmen incident (page 1)]. Boxun blog. Wu Renhua June 4 Anthology. July 1, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Wu, Renhua. 天安门事件的最后一幕 [Last act of the Tiananmen incident (page 2)]. Boxun blog. Wu Renhua June 4 Anthology. May 3, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Wu, Renhua. 天安门事件的最后一幕 [Last act of the Tiananmen incident (page 3)]. Boxun blog. Wu Renhua June 4 Anthology. June 17, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Wu, Renhua. 天安门事件的最后一幕 [Last act of the Tiananmen incident (page 4)]. Boxun blog. Wu Renhua June 4 Anthology. May 3, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Wu, Renhua. 89天安门事件大事记：6月4日 星期日 [1989 Tiananmen Events: Sunday, June 4]. Boxun blog. Wu Renhua June 4 Anthology. June 4, 2011. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Wu, Wei. "Why China's Political Reforms Failed". The Diplomat. June 4, 2015. July 10, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 16, 2018.
• Wudunn, Sheryl. "China's Newspapers, After Crackdown by Beijing, Revert to a Single Voice". The New York Times. June 22, 1989. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• "Young clerk let Tiananmen ad slip past censors: paper". Reuters. June 6, 2007. May 16, 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 5, 2008.
• Zetter, Kim. "China Censors: The Tiananmen Square Anniversary Will Not Be Tweeted". Wired. June 2, 2009. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 30, 2019.
• Zhang, Liang. Nathan, Andrew; Link, Perry (redaktorlar ). The Tiananmen Papers: The Chinese Leadership's Decision to Use Force, in Their Own Words. Public Affairs. 2001. ISBN 978-1-58648-122-3.
• Zhao, Dingxin. The Power of Tiananmen: State-Society Relations and the 1989 Beijing Student Movement. University of Chicago Press. April 15, 2001. ISBN 978-0-226-98260-1. June 24, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Zhao, Ziyang. Bao Pu; Renee Chiang; Adi Ignatius (redaktorlar ). Prisoner of the State: The Secret Journal of Premier Zhao Ziyang. Simon & Schuster. 2009. ISBN 978-1-4391-4938-6.

Əlavə ədəbiyyat

• 北京避谈1989年天安门屠杀纪念日 (çin). Voice of America. June 4, 2018. June 12, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 8, 2018.
• 民主歌聲獻中華. April 21, 2014. April 21, 2014 tarixində arxivləşdirilib.
• "六四事件"清场黑镜头[55P]_历史_多维新闻网. culture.dwnews.com (çin). December 11, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• 美國機密檔案：六四屠殺10454人｜壹週刊 [Chinese official said 10,000 died in 1989] (çin). Nextplus.nextmedia.com. January 1, 1980. October 18, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 22, 2018.
• 镇压六四主将、党内斗争牺牲品杨白冰病逝 (çin). Voice of America. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• "After 6/4". SBS. July 3, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 8, 2016.
• "At least 10,000 killed in 1989 Tiananmen crackdown: British cable". AFP. December 23, 2017. December 23, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 23, 2017 – Yahoo! News vasitəsilə.
• "China makes 1989 Tiananmen payout". BBC News. April 30, 2006. May 15, 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 1, 2006.
• "French protests 'Tiananmen'". FIN24. March 28, 2006. March 5, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 29, 2007.
• "Journalists banned from Tiananmen". BBC News. June 4, 2009. February 1, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 2, 2010.
• "Kate Adie Returns to Tiananmen Square". BBC Two. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• "Listening to China's Dissidents". Bloomberg L.P. June 28, 2011 tarixində arxivləşdirilib.
• "Picture power: Tiananmen stand-off". BBC News. October 7, 2005. December 11, 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• "Secret recordings resurrect Chinese PM's criticism of Tiananmen crackdown". Radio France Internationale. September 28, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• "Talking Points, June 3–18, 2014". US-China Institute. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• "Testimony of Zhou Shuzhuang, mother of Duan Changlong". Human Rights in China (HRIC). January 31, 1999. March 30, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 30, 2019.
• "The Gate of Heavenly Peace". ITVN, The Ford Foundation, the Rockefeller Foundation. August 1, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 13, 2012.
• "The Tank Man Transcript". Frontline. PBS. October 10, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 16, 2017.
• "Tiananmen 1989: la fin des illusions démocratiques en Chine". rts.ch. June 11, 2009. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• "Tiananmen killings: Were the media right?". BBC News. June 2, 2009. March 31, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• "Tiananmen Square: Ageing rebels, bitter victims". The Economist. May 31, 2014. June 3, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 3, 2014, citing Louisa Lim.
• "Voices from Tiananmen". South China Morning Post. May 16, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 18, 2015.
• "Witnessing Tiananmen: Clearing the square". BBC News. June 4, 2004. June 25, 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 10, 2006.
• Berry, Michael. A History of Pain: Trauma in Modern Chinese Literature and Film. Columbia University Press. 2008. 303–. ISBN 978-0-231-51200-8. July 2, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 1, 2019.
• Cheng, Kris. "Declassified: Chinese official said at least 10,000 civilians died in 1989 Tiananmen massacre, documents show". Hong Kong Free Press. December 21, 2017. December 21, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 22, 2017.
• Gordon, Wendell. The United Nations at the Crossroads of Reform. M.E. Sharpe. 1994. ISBN 978-1-56324-400-1. July 18, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 31, 2019.
• Jacobs, Andrew. "Tiananmen's Most Wanted". Sinosphere, The New York Times. June 3, 2014. April 15, 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
• Mann, Jim. "Many 1989 U.S. Sanctions on China Eased or Ended". Los Angeles Times. June 30, 1991. February 27, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 16, 2018.
• Richelson, Jeffrey T.; Evans, Michael L., redaktorlar "Tiananmen Square, 1989: The Declassified History". National Security Archive. George Washington University. June 1, 1999. August 25, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 16, 2010.
• Wines, Michael; Jacobs, Andrew. "Deng Was Said to Have Approved Bloodshed at Tiananmen". The New York Times. June 4, 2010. July 1, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 13, 2017.
• Wong, Jan. Red China Blues: My Long March from Mao to Now. Doubleday. 1997. ISBN 978-0-385-48232-5. OCLC 37690446.

Xarici keçidlər

• "Assignment: China – Tiananmen Square – US-China Institute". china.usc.edu. Includes footage of the shutting down of CNN, and interviews with Al Pessin (VOA) and John Pomfret (AP), both of whom were expelled soon after the protests.