Vəliəhd Şahzadə Sado

Vəliəhd Şahzadə Sado
kor. 이선
Doğum tarixi	21 yanvar 1735(1735-01-21)
Vəfat tarixi	12 iyul 1762(1762-07-12) (27 yaşında)
Uşaqları	Çoson Kralı Conqco
Fəaliyyəti	xəttat
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Vəliəhd Şahzadə Sado (Hangeul: 사도세자, Hanja: 思悼 世子) 13 fevral 1735-ci ildə dünyaya gəlmişdir. Ona doğuşdan verilən ad Yi Son (Hangeul: 이선, Hanja: 李愃) olmuşdur. Yi Son Çosonun 21-ci kralı Yonqconun ikinci oğlu olmuşdur. Onun bioloji anası Kraliyyət Cariyəsi  Yonq olmuşdur. Sadonun böyük qardaşı Vəliəhd Şahzadə Hyocanq erkən vəfat etmişdir. Buna görə də ondan sonra doğulan oğlan uşağı Çoson Krallığının növbəti vəliəhdi olacaqdı. Vəliəhd Şahzadə Sado hələ taxta çıxa bilmədən 27 yaşında düyü sandığına həbs edilərək edam edilmişdir.

Bioqrafiya

Uşaqlığı

Kral Yonqconun sevimli oğlu Vəliəhd Şahzadə Hyocanqın ölümündən sonra Çoson Krallığı uzun müddət vəliəhdsiz qalmışdı. Kraliçə Çonqsonq övladsız idi, lakin Sonhui xanımın bir neçə qızı dünyaya gəlmişdi (1696–1764). 1735-ci ilin fevral ayında Sonhui xanımın bir oğlu dünyaya gəldi. Uzun müddət vəliəhdsiz qalan Çoson krallığında yeni şahzadənin doğulması ilə xoşbəxtlik yayıldı. Vəliəhd Şahzadə Sadonun doğulmasından 100 gün sonra onu xədimlər, saray qulluqçuları və mürəbbiyələr ilə birlikdə "Vəliəhd Şahzadə Sarayı"na köçürdülər. O vaxtdan etibarən Vəliəhd Şahzadə Sado valideynlərindən uzaq, özünə xoş olan bir həyat yaşamağa başladı.^[1]

Kral Yonqco asanlıqla əsəbiləşirdi və bu hirsi adətən oğlu Sadoya olurdu. Çünki Vəliəhd Şahzadə Sado həmişə atasının yanında səhv etməməyə çalışsa da, adətən səhvlər edir, atasının istədiyi kimi davrana bilmirdi. Anası Sonhui xanım isə tez-tez oğlunu ziyarət edir, ona şəfqət göstərmək əvəzinə tez-tez danlayırdı. Sado isə atasından olduğu qədər anasından da qorxurdu və həmişə valideynlərinə qarşı ehtiyatla davranırdı.^[2]

1743-cü ildə Kral və Kraliçə Sadonun gələcək həyat yoldaşını seçdilər. Bu Honq ailəsindən Hyeqyonq xanım idi. O, məşhur alim Honq Ponq Hanın 8 yaşlı qızı idi. Hyeqyonq xanım Şahzadə nəslindən gəlsə də, Honq ailəsinin yoxsul bir qoluna mənsub idi. İki uşaq 1744-cü il aprelin 27-də evləndilər, lakin 1745-ci ildə Sado çox ağır xəstələndi. O vaxt onun 10 yaşı var idi. Bu xəstəlikdən sonra Sadonun davranışlarında pozuntular hiss olunmağa başlandı. 1746-cı ildə Sado və həyat yoldaşı anası Sonhui xanıma yaxın başqa bir saraya köçdülər. Burada Vəliəhd Şahzadə Sado dərslərini məsuliyyətlə oxudu və qılınc oynatma, ox atma kimi döyüş sənətlərini mükəmməl öyrəndi.^[3]

Saray qaydaları çox sərt idi. Belə qaydalardan biri də Vəliəhd Şahzadə Sado və həyat yoldaşının həftədə bir neçə dəfə səhər erkən saatlarda Kral, Kraliçə və Sonhui xanıma baş çəkməsi idi. Belə görüşlərdə Sado, adətən, sərt davransa da, böyük bacılarına hörmətlə yanaşırdı. Xüsusilə də, Şəhzadə Hvayopa qarşı dərin bir bağ hiss edirdi.^[1]

1747-ci ildə Sado və həyat yoldaşı Çuphui donq sarayına köçdü. Bu saray bir az uzaqda yerləşirdi. Artıq Vəliəhd öz anasını və bacılarını çox nadir hallarda görə bilirdi. Buna görə də o, əyləncə məclisləri təşkil edir və içkiyə qurşanırdı.^[4]

1749-cu ildə Vəliəhd Şahzadə Sado 14 yaşında olarkən, artıq onun tam bir ailə həyatı yaşaması əmr edildi. Növbəti il, Sadonun ilk övladı Şəhzadə Uiso dünyaya gəldi, lakin uşaq 2 yaşında olarkən dünyasını dəyişdi, lakin tezliklə Hyeqyonq xanımın 2-ci oğlu, Şəhzadə Conqco dünyaya gəldi. Həmin il ölkədə olduğu kimi sarayda da qızılca epidemiyası yayılmağa başladı. Vəliəhd Şahzadə Sado və oğlu Şəhzadə Conqco xəstəlikdən qorunmaq üçün başqa bir saraya köçürüldülər. Həmin vaxt körpə üç həftəlik idi, lakin Vəliəhd Şahzadə Sado xəstəlikdən yaxa qurtara bilmədi və oğlunun xəstələndiyini eşidən Sonhui xanım onu ziyarətə gəldi. Xoşbəxtlikdən, Sadonun simptomları ciddi deyildi, sadəcə qızdırması var idi. Tezliklə Vəliəhd sağaldı, lakin onun həyat yoldaşı Hyeqyonq xanım bu müddət ərzində çox çətinlik çəkdi və ruhi cəhətdən yoruldu. Vəliəhdin ailəsi, körpə də daxil olmaqla xəstəliyə yoluxsalar da, tezliklə sağaldılar, lakin Sadonun ən sevimli bacısı Hvayop bu xəstəlikdən vəfat etdi.^[3]

Xəstəliyi

Vəliəhd Şahzadə Sado 10 yaşında keçirdiyi xəstəlikdən sonra əqli narahatlıqdan əziyyət çəkirdi və davranışlarında qeyri-normallıq var idi. Artıq o, kabus və qarabasmalardan da əziyyət çəkməyə başlamışdı. Onun iddiasına görə o, ildırım tanrısını görürdü. Buna görə də səmadan və göy gurultusu kimi səslərdən qorxurdu. Əgər qışda göy gurultusu eşidilsəydi və ya tufan qopsaydı, Vəliəhd çox narahat olur, qeyri-normal davranışlar göstərirdi. Buna görə də Kral ilə arasında anlaşılmazlıqlar yaşanırdı. O, 1752–1753-cü illərdə bu əqli narahatlıqlardan əziyyət çəkmiş, vəziyyəti getdikcə ağırlaşmışdı. O, qısa rəsmi görüşlər zamanı özünü normal apara bilmirdi.^[4]

Vəliəhd Şahzadə Sado həmişə saraydan çıxmaq, kəndə getmək istəyirdi, lakin atası heç vaxt buna icazə vermirdi. Kral və oğlu Vəliəhdin münasibətləri daim gərgin idi. Vəliəhd Şahzadə Sado həmişə atasının istədiyi kimi davranmağa çalışır, lakin tez-tez səhvlər edir və atasının qəzəbinə düçar olurdu. Bu münasibətlər gün keçdikcə daha da gərginləşməyə başlayırdı. Ata-oğul münasibətlərinin gərginləşməsində saray əyanlarının da rolu böyük olmuşdur. Onlardan bəziləri Vəliəhdin taxta çıxmasının qarşısını almaq üçün siyasi səbəblərlə Kral və Vəliəhdin münasibətlərini gərginləşdirirdilər. Bəzi saray əyanları Vəliəhdin etmədiyi hərəkətləri Krala yanlış məlumat şəklində ötürür, nəticədə onu qəzəbləndirirdilər.^[1]

1753-cü ildə Kral Yonqco saray xanımlarından biri ilə münasibətdə oldu. Nəticədə saray xanımı hamilə qaldı. Atasının bu davranışından sonra Vəliəhd Sado da onun kimi davrandı və öz saray xanımlarından olan Yanqiye ilə münasibətdə oldu. Yanqiyenin hamilə qaldığını bilən Sado atasının qəzəbindən qorxdu və Yanqiyeni uşağı tələf etməyə məcbur etdi, lakin bu uşaq dünyaya gəldi, onun ardınca bir oğul övladı da oldu. Kral Yonqconun isə saray xanımı Mun Sonqqukdan iki qızı dünyaya gəldi. Bunlar baş verərkən Mun Sonqquk Vəliəhd Sadonun hərəkətlərini Krala çatdırır və münasibətlərin pisləşməsinə səbəb olurdu.^[3]

1756-cı ildə Kral Yonqco oğlu Vəliəhd Şahzadə Sadonu ziyarət etdi və onun əqli cəhətdən pis vəziyyətdə olduğunu gördü, lakin o oğlunun vəziyyətini sərxoş olmağı ilə əlaqələndirdi. Kral oğlunu danladı, ona öyüd-nəsihətlər verərək Vəliəhdin sarayıni tərk etdi. Bu hadisədən sonra Vəliəhd Sadonun vəziyyəti daha da pisləşdi, o öz saray qulluqçularını döyməyə başladı. Bundan sonra saray alovlandı. Həyat yoldaşı Hyeqyonq xanım və kiçik oğlu Conqco çətinliklə saraydan ayrılmağı bacardılar. Bu şiddət gün keçdikcə daha da artırdı. Kraliçə və Ana Kraliçənin ölümlərindən sonra Vəliəhd Sado onlarla çox yaxın olduğuna görə ruhi böhranı dərinləşməyə davam edirdi^[4]. Saray xanımları və qulluqçuları onun əmrlərinə itaət etməyəndə və ya ən kiçik bir səhvə yol verdikdə Sado qəzəblənir, onları döyürdü. Hətta bir dəfə o, saray xədimlərindən birinin başını kəsərək əlində sarayı dolaşmış, həyat yoldaşı və digər xanımları buna baxmağa məcbur etmişdi. İnsan öldürmək artıq Vəliəhd üçün adi bir hala çevrilməyə başlamışdı^[5].

Hyeqyonq xanım 1754–1756-cı illərdə iki qız övladı dünyaya gətirmişdir. Bu illər ərzində o, həyat yoldaşı Vəliəhdin davranışlarına görə əziyyət çəkir, melanxolik ruh halında yaşayıdı. Özünə baxa bilmirdi. Hər nə qədər hiss etdirməsə və bu barədə çox danışmasa da, qeydlərə görə Vəliəhd Şahzadə Sado ona qarşı da kobud rəftar edir və fiziki şiddət göstərirdi. Bəzən Hyeqyonq xanım üzündə və bədənində olan yara izlərini gizlətmək üçün saray içərisində üzünü gizlədib gəzməli olurdu.^[1]

Vəliəhd Sadonun eyni zamanda vestifobiyası var idi. Hyeqyonq xanımın qeydlərinə görə, Vəliəhd Sadonun geyinməsi üçün hər gün 20, 30 dəst paltar gətirirdilər. O, asanlıqla paltar geyinmir, bəzən platarları müxtəlif səbəblərə görə yandırırdı. Bu səbəblər adətən ruhlarla bağlı olurdu. Vəliəhd Sado paltar geyinərkən qulluqçuları təhqir edər və döyərdi. Hyeqyonq xanımın sözlərinə görə Vəliəhd heç bir hadisə baş vermədən paltar seçə bilsəydi, bu böyük bir uğur hesab olunurdu.^[6]

Yaz aylarından birində Kral Yonqco kral ailəsi məbədinə öz əcdadlarını ziyarətə gedirdi. O, oğlu Vəliəhd Şahzadə Sadonu da özü ilə aparmağa qərar verdi. Yaz olmasına baxmayaraq, yolda güclü yağış yağdı. Kral Yonqco bunu oğlu Sadonu özü ilə apardığı üçün cənnətin öz narazılığını bildirməsi kimi yozdu və Sadonu yarı yoldan geri qaytardı. Saraya geri qayıdan Sado çox məyus oldu və "bundan sonra yaşamağın mənası yoxdur" dedi. Bu hadisədə belə o, paltarlarını günahlandırdı və yanlış paltar seçdiyi üçün bunların baş verdiyini dedi.^[1]

1760-cı ildən başlayaraq Sadonun davranışlarında geri dönülməz dəyişikliklər başlandı. O, öz anasını və kiçik uşaqlarını təhqir edir, tez-tez saraya yaraşmayan içki məclisləri təşkil edirdi. Tezliklə bir az uzaqlaşmaq üçün Onyanq sarayına köçdü, lakin burada o daha da depressiv hiss edərək yenidən öz sarayına qayıtdı.^[2]

1762-ci ildə Sado tez-tez əsəbi və aqressiv ruh halında olurdu. Demək olar ki, hər gün saraydan müxtəlif alimlərin, tərcüməçilərin və qulluqçuların cəsədləri çıxırdı. Sado tez-tez bir ailəsi olduğunu unudurdu, lakin sakit olduğu vaxtlarda oğlu Conqco ilə qürur duyurdu^[3].

1762-ci ilin mayında Sonhui xanım öz oğlunu ziyarət etdi, onun vəziyyətindən təsirlənən ana oğlunun sarayını göz yaşlarıyla tərk etdi. Həmin ilin iyun ayında nazirlər və alimlər Kral Yonqcoya etiraz məktubları göndərməyə başladılar. Onlar Vəliəhd Şahzadə Sadonun taxtdan endirilməsini tələb edirdilər. Buna səbəb olaraq onlar saraya kənardan xanım gətirərək onunla cinsi münasibətdə olmağını göstərdilər^[1]. Bunu irəli sürən nazir tezliklə sorğuya çəkildi və edam edildi. Hətta bu ərəfədə Sadonun Kralın iqamətgahı olan böyük saraya əlində qılıncla daxil olduğuna adi şayiələr də yayıldı^[7].

Taxtdan endirilməsi və edamı

Vəliəhd Şahzadə Sadonun içərisinə həbs edilərək edam edildiyi düyü sandığının replikası

Vəliəhd Sadonun vəziyyəti çox ciddi olduğu üçün anası Sonhui xanım Kral Yonqconun yanına gedərək digər övladlarını və nəvələrini Sadodan qorumağı ondan xahiş etdi.^[8] Nəhayət iyulun 4-də Kral Yonqco Vəliəhd Şahzadə Sadonu taxtdan endirdi və onu öz otağına çağıraraq qılıncını yerə vuraraq bunu elan etdi.

Sadonun edamı məsələsi üzərində çox düşünən Kral Yonqco onu digər edam formaları kimi qətlə yetirə bilməzdi. Çünki Kral ailəsinə mənsub olan birinin bədəninə hər hanısa bir xələl gətirmək qadağan idi. Üstəlik, Sadonun cinayətkar kimi edam edilməsi onun həyat yoldaşı və uşaqlarının da taxtdan endirilməsi və saraydan qovulmasına səbəb olacaqdı.^[9] Buna görə də Kral Yonqco Sadonu düyü ilə dolu kiçik bir sandığın içinə həbs etmək qərarına gəldi.

1762-ci ilin iyul ayının 4-də Sado sarayın həyətinə qoyulmuş düyü sandığının içərisinə girdi. O, sandığa girərkən yalvarır, atasının onu bağışlamasını istəyirdi, lakin onun fəryadına qulaq asan olmadı. Sado sandığa həbs olundu, sandığın ağzı isə qalın kəndirlərlə bağlandı.^[10] Günlərlə Sadonun ah-nalələri və çığırışları sandıqdan eşidildi, lakin kiminsə ona yaxınlaşmaq icazəsi yox idi.^[11] Beləliklə 8 gündən sonra iyulun 12-də Vəliəhd Sado düyü sandığı içərisində susuzluqdan və istidən dünyasını dəyişmiş şəkildə tapıldı^[12]. Bu hadisə tarixə "İmho hadisəsi" kimi keçdi.^[1]

Onun qulluqçuları, saray xanımları və xədimləri də ölümə məhkum edildilər. Həyat yoldaşı Hyeqyonq xanım isə saraydan ayrılaraq öz ailəsinin evinə qayıtdı. 3 il ərzində o, öz övladlarından uzaq qaldı.

Sadonun ölümündən sonra Kral Yonqco onun vəliəhdlik ünvanını geri verdi və onun adına məbəd hazırladı. "Sado" adının mənası "dərin hüznlə yad edilən" mənasına gəlir. Sado Yanqjudakı Bebonqsanda dəfn olundu, lakin Kral Yonqco sarayda onun adının çəkilməsini qadağan etdi^[13].

Sadodan sonra vəliəhdlik taxtına onun sevimli oğlu Conqco çıxdı, lakin o, Sadonun oğlu olaraq deyil, ölən əmisi Hyocanqın övladı kimi vəliəhd seçildi. Buna baxmayaraq, Conqco taxta çıxıb kral olarkən ilk dediyi söz "Mən Sadonun oğluyam" olmuşdur.^[14]

19-cu əsrdə Vəliəhd sadonun əslində xəstə olmadığı barədə şayiələr yayıldı, lakin Hyeqyonq xanımın xatirə qeydləri bütün bunları təkzib etdi.^[15] Lakin Sadonun xəstəliyi ilə yanaşı saray əyanlarının ata ilə oğulun arasını pozma cəhdləri, şayiələr yaymaları da bir həqiqətdir.

Ailəsi

• · Atası – Çoson Kralı Yonqco (조선 영조) (31 oktyabr 1694 – 22 aprel 1776)
• · Babası – Çoson Kralı Sukconq (조선 숙종) (7 oktyabr 1661 – 12 iyul 1720)
• · Bioloji nənəsi – Kral Cariyəsi Suk, Heju Çoe ailəsindən (숙빈 최씨) (17 dekabr 1670 – 9 aprel 1718)
• · Ögey nənəsi – Kraliçə İnvon, Kyonqcu Kim ailəsindən (인원왕후 김씨) (3 noyabr 1687 – 13 may 1757)
• · Bioloji anası – Kral Cariyəsi Yonq, Conui Yi ailəsindən (영빈 이씨) (15 avqust 1696 – 23 avqust 1764)
• · Ana babası – Yi Yu Bon (이유번)
• · Ana nənəsi – Kim xanım, Hanyanq Kim ailəsindən (한양 김씨)
• · Ögey anası – Kraliçə Conqsonq, Dequ So ailəsindən (정성왕후 서씨) (12 yanvar 1693 – 3 aprel 1757)

Cariyələri və övladları

1. Kraliçə Honqyonq, Punqsan Honq ailəsindən (헌경왕후 홍씨) (6 avqust 1735 – 13 yanvar 1816)

1.1. Yi Conq, Vəliəhd Şahzadə Uiso (의소세자 이정) (27 sentyabr 1750 – 17 aprel 1752) ilk oğlu

1.2. Böyük Vəliəhd Yi San (왕세손 이산) (28 oktyabr 1752 – 18 avqust 1800) ikinci oğlu

1.3. Şahzadə Çonqyon (청연공주) (1754 – 9 iyun 1821) birinci qızı

1.4. Şahzadə Çonqson (청선공주) (1756 – 20 iyul 1802) ikinci qızı

2. Kraliyyət Cariyəsi Suk, Buan İm ailəsindən (숙빈 임씨) (? – 1773)

2.1. Yi İn, Şahzadə Inon (은언군 이인) (1 fevral 1754 – 30 iyun 1801) üçüncü oğlu

2.2. Yi Cin, Şahzadə Inşin (은신군 이진) (1755 – 1771) dördüncü oğlu

3. Kraliyyət Cariyəsi Kyonq, Park ailəsindən (경빈 박씨) (? – 1761)

3.1. Şahzadə Çonqqın (청근옹주) (1758 – 1835) üçüncü qızı

3.2. Yi Çan, Şahzadə Incon (은전군 이찬) (14 avqust 1759 – 16 avqust 1778) beşinci oğlu

4. Saray xanımı Yi (수칙 이씨)

5. Qa son (가선)

Filmlər və seriallar

• The Tragic Prince (1956)
• Mangbuseok (A Wife Turned to Stone) (1963)
• O, Heaven (1988)
• 500 Years of Joseon: The Memoirs of Lady Hyegyeong (1988)
• The Great King's Road (1998)
• Lee San, Wind of the Palace (2007)
• Eight Days, Assassination Attempts against King Jeongjo (2007)
• The Great King, Sejong (2008)
• Warrior Baek Dong Soo (2011)
• Secret Door (2014)
• The Throne (2015)
• The Red Sleeve (2021)·

İstinadlar

1. "Arxivlənmiş surət". 2023-03-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-19.
2. Tennant, R.: A History of Korea, Kegan Paul International, 1996
3. Hulbert, H. B.: History of Korea II, Routledge & Kegan Paul, 1962
4. The Memoirs of Lady Hyegyeong, tərcümə olunub — JaHyun Kim Haboush tərəfindən, səh. 274–278
5. The Memoirs of Lady Hyegyeong, tərcümə olunub — JaHyun Kim Haboush tərəfindən, səh. 282
6. The Memoirs of Lady Hyegyeong, tərcümə olunub — JaHyun Kim Haboush tərəfindən, səh. 289
7. The Memoirs of Lady Hyegyeong, tərcümə olunub — JaHyun Kim Haboush tərəfindən, səh. 316
8. The Memoirs of Lady Hyegyeong, tərcümə olunub — JaHyun Kim Haboush tərəfindən, səh. 318
9. The Memoirs of Lady Hyegyeong, tərcümə olunub — JaHyun Kim Haboush tərəfindən, səh. 2
10. The Memoirs of Lady Hyegyeong, tərcümə olunub — JaHyun Kim Haboush tərəfindən, səh. 324
11. The Memoirs of Lady Hyegyeong, tərcümə olunub — JaHyun Kim Haboush tərəfindən, səh. 320
12. The Memoirs of Lady Hyegyeong, tərcümə olunub — JaHyun Kim Haboush tərəfindən, səh. 325
13. The Memoirs of Lady Hyegyeong, tərcümə olunub — JaHyun Kim Haboush tərəfindən, səh. 327
14. "Arxivlənmiş surət". 2023-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-19.
15. The Memoirs of Lady Hyegyeong, tərcümə olunub — JaHyun Kim Haboush tərəfindən