Yaddaş (psixologiya)

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Yaddaş (dəqiqləşdirmə).

Yaddaş və ya hafizə — informasiyanın toplanması, saxlanması və yenilənməsi üçün beynin funksiyalarından və fəaliyyət növlərindən biri. Bu orqanizmin ətraf mühitə operativ reaksiyası və perspektiv planlaşdırılması üçün lazımdır^[1].

Psixologiyada yaddaş — insanın məlumatları qəbul etməsi, saxlaması və sonradan geri çağırması prosesini öyrənən bir sahədir. Yaddaş insanın gündəlik həyatında mühüm rol oynayır, çünki onun vasitəsilə öyrənmə baş verir və keçmiş təcrübələr əsasında gələcəkdə qərarlar qəbul olunur^[2].

Yaddaşın növləri

1. Sensor yaddaş (ing. Sensory Memory) — bu yaddaş növü qısamüddətlidir və hisslərin qavradığı məlumatları çox qısa bir müddət ərzində saxlayır. Məsələn, bir görüntü gözünüzün qabağında bir neçə saniyə qalsa da, yaddaş tez itir.
2. Qısamüddətli yaddaş (ing. Short-term Memory) — bu yaddaş növü qısamüddətlidir və məlumatları təxminən 20-30 saniyə ərzində saxlayır. Əgər bu məlumat təkrar olunmazsa, unudula bilər. Məsələn, telefon nömrəsini bir dəfə eşidəndə onu qısa müddət yadda saxlayırsınız^[3].
3. Uzunmüddətli yaddaş (ing. Long-term Memory) — uzun müddət saxlanılan məlumatların saxlandığı yaddaş növüdür. Bu yaddaş növündə məlumatlar uzun illər, hətta ömür boyu saxlanıla bilər. Uzunmüddətli yaddaşda məlumatlar məzmunlarına və əhəmiyyətlərinə görə saxlanılır.

Yaddaşın tipləri

Deklarativ yaddaş (ing. Declarative Memory) — faktlar və hadisələr haqqında məlumatları saxlayır. Deklarativ yaddaş iki hissəyə bölünür^[4]:

• Semantik yaddaş — ümumi biliklər, faktlar, anlayışlar.
• Epizodik yaddaş — şəxsi təcrübələr və hadisələr.

Prosedural yaddaş (ing. Procedural Memory) — bacarıqlar və vərdişlərlə bağlı yaddaşdır. Məsələn, velosiped sürməyi və ya piano çalmağı xatırlamaq prosedural yaddaşa aiddir^[5][6][7].

Yaddaşın pozulmaları

Yaddaş problemləri və ya pozulmaları psixologiyada böyük bir tədqiqat sahəsidir. Məsələn^[8]:

• Amneziya — yaddaşın tam və ya qismən itirilməsi.
• Demensiya — yaddaşın və idrak funksiyalarının tədricən zəifləməsi, adətən yaşlı insanlarda baş verir.

Yaddaşın yaxşılaşdırılması üçün psixologiyada müxtəlif texnikalar var, məsələn, təkrar, assosiasiya, vizual obrazlardan istifadə, meditasiya və diqqətin artırılması kimi üsullar yaddaşı gücləndirə bilər^[9].

İstinadlar

1. Staniloiu A, Markowitsch HJ. "The remains of the day in dissociative amnesia". Brain Sciences. MDPI AG. 2 (2). April 2012: 101–29. doi:10.3390/brainsci2020101. PMC 4061789. PMID 24962768.
2. Sherwood L. Human Physiology: From Cells to Systems. Cengage Learning. 1 January 2015. 157–162. ISBN 978-1-305-44551-2.
3. Eysenck M. Attention and Arousal : Cognition and Performance. Berlin, Heidelberg: Springer Berlin Heidelberg. 2012. ISBN 978-3-642-68390-9. OCLC 858929786.
4. Bauer PJ, Larkina M. "The onset of childhood amnesia in childhood: a prospective investigation of the course and determinants of forgetting of early-life events". Memory. Informa UK Limited. 22 (8). 2013-11-18: 907–24. doi:10.1080/09658211.2013.854806. PMC 4025992. PMID 24236647.
5. Staniloiu A, Markowitsch HJ. "Towards solving the riddle of forgetting in functional amnesia: recent advances and current opinions". Frontiers in Psychology. Frontiers Media SA. 3. 2012-11-01: 403. doi:10.3389/fpsyg.2012.00403. PMC 3485580. PMID 23125838.
6. Smith CN. "Retrograde memory for public events in mild cognitive impairment and its relationship to anterograde memory and neuroanatomy". Neuropsychology. American Psychological Association (APA). 28 (6). November 2014: 959–72. doi:10.1037/neu0000117. PMC 4227913. PMID 25068664.
7. Ortega-de San Luis C, Ryan TJ. "United states of amnesia: rescuing memory loss from diverse conditions". Disease Models & Mechanisms. The Company of Biologists. 11 (5). May 2018: dmm035055. doi:10.1242/dmm.035055. PMC 5992608. PMID 29784659.
8. Spiegel DR, Smith J, Wade RR, Cherukuru N, Ursani A, Dobruskina Y, Crist T, Busch RF, Dhanani RM, Dreyer N. "Transient global amnesia: current perspectives". Neuropsychiatric Disease and Treatment. Dove Medical Press Ltd. 13. 2017-10-24: 2691–2703. doi:10.2147/ndt.s130710. PMC 5661450. PMID 29123402.
9. Baddeley A. Working Memory, Thought, and Action. Oxford University Press. 2007-03-15. doi:10.1093/acprof:oso/9780198528012.001.0001. ISBN 978-0-19-852801-2.

Ədəbiyyat

• Eck A. "For More Effective Studying, Take Notes With Pen and Paper". Nova Next. PBS. June 3, 2014.
• Fernyhough C. Pieces of Light: How the New Science of Memory Illuminates Stories We Tell About Our Pasts. HarperCollins. 2013. ISBN 978-0-06-223789-7.
• Fields RD. "The Brain Learns in Unexpected Ways: Neuroscientists have discovered a set of unfamiliar cellular mechanisms for making fresh memories". Scientific American. 322 (3). March 2020: 74–79. PMC 8284127 . PMID 34276078 . Myelin, long considered inert insulation on axons, is now seen as making a contribution to learning by controlling the speed at which signals travel along neural wiring.
• Leyden A. "20 Study Hacks to Improve Your Memory". Exam Time. January 24, 2014.
• Ranganath C. Why We Remember: Unlocking Memory's Power to Hold on to What Matters. New York: Doubleday. 2024. ISBN 978-0-385-54863-2. OCLC 1420804022.