Yerusəlimin mühasirəsi (636–637)

Yerusəlimin mühasirəsi
Bizans-ərəb müharibələri
Müsəlmanların Suriya və Levanta yürüşünün xəritəsi. Sentyabr 636–dekabr 637-ci illər.
Tarix	noyabr 636 – aprel 637
Yeri	Yerusəlim
Nəticəsi	Raşidi qələbəsi
Ərazi dəyişikliyi	Raşidi xilafət Yerusəlim şəhərini ələ keçirir
Münaqişə tərəfləri
Raşidi xilafət Bizans imperiyası
Komandan(lar)
Ömər Əbu Übeydə ibn Cərrah Xalid ibn Vəlid Yezid ibn Abi Süfyan Əmr ibn As Şurahbil ibn Hasənə Miqdad ibn Əmr Übadə ibn Samit Patriarx Sofroni
Tərəflərin qüvvəsi
~20 min[1] naməlum

Yerusəlimin mühasirəsi — Yerusəlim (Qüds) şəhərində, Bizans imperiyası ilə Raşidi xilafət arasında, 636–637/38-ci illərdə baş tutmuş hərbi münaqişə. Münaqişə Əbu Übeydə ibn Cərrah öndərliyindəki Raşidi ordusunun 636-cı ilin noyabr ayında Yerusəlim şəhərini mühasirəyə alması ilə başlamışdır. Altı ay davam edən müharisənin nəticəsində patriarx Sofroni sadəcə xəlifəyə boyun əyməsi şərti ilə təslim olur. 637 və ya 638-ci ildə xəlifə Ömər şəhərin tabeçiliyini qəbul etmək üçün Yerusəlimə gedir. Beləliklə, patriarx məhz xəlifənin özünə təslim olur.

Müsəlmanların şəhəri ələ keçirməsi ərəblərin Fələstinə nəzarətini gücləndirmişdir, hansı ki, 1099-cu ildə başlamış Birinci Səlib yürüşünə qədər təhlükə altına düşmür.

Zəmin

Yerusəlim Bizans imperiyasının Palestina Prima vilayətində yerləşən əhəmiyyətli bir şəhər. Müsəlmanların şəhəri fəth etməsindən 23 il əvvəl – 614-cü ildə Yerusəlim Fərruxan Şəhrvaraz öndərliyindəki Sasani ordusu tərəfindən ələ keçirilmişdir. Farslar şəhəri yağmalamış, şəhərin təqribən 90 minlik xristian əhalisini qılıncdan keçirmişdir.^[2] Yağmaların bir parçası olaraq, Müqəddəs məqbərə kilsəsi məhv edilmiş, dirildən xaç qarət edilmiş və müharibə qəniməti kimi Ktesifon şəhərinə aparılmışdır. Xaç daha sonra imperator İrakli tərəfindən farslara qarşı 628-ci ildəki qələbəsindən sonra Yerusəlimə geri qaytarılmışdır. Öz yurdlarında xristian hakimlərin təzyiqinə uğrayan yəhudilər ilk növbədə farslara dəstək vermişdir.^[3]

Məhəmmədin 632-ci ildə vəfat etməsindən sonra İslam Dövlətinin rəhbərliyi xəlifə Əbu Bəkrə keçmişdir. Lakin o, üsyançı ərəb qəbilələri ilə mübarizə aparmalı olmuşdur. Uğurlu hərbi əməliyyatlar nəticəsində Ərəbistana nəzarətini gücləndirən Əbu Bəkr iki cəbhə açmışdır. Ərəblər şərqdən o vaxtları Sasanilər imperiyasının bir vilayəti olan İraqa, qərbdən isə Bizans imperiyasına hücum etmişdir.^[4]

Əbu Bəkr 634-cü ildə vəfat etmiş, onu isə Ömər əvəz etmişdir. Ömər də öz növbəsində yürüşlər həyata keçirirdi.^[5] 636-cı ilin mayın imperator İrakli itirilmiş torpaqları yenidən ələ keçirmək üçün böyükhəcmli bir ekspedisiya başladır, ancaq onun ordusu 636-cı ilin avqust ayında baş tutmuş Yərmuq döyüşündə həlledici şəkildə məğlub edilir. Nəticə etibarilə, Suriyadakı Raşidi ordusunun ali baş komandanı Əbu Übeydə 636-cı ilin oktyabr ayının əvvəllərində gələcək planları müzakirə etmək üçün bir müharibə qurultayı keçirmişdir. Növbəti hədəfin Yerusəlim və ya sahil şəhəri Kesariya olması müzakirə edilirdi. Əbu Übeydə müsəlmanlara qarşı müqavimət göstərmiş bu şəhərlərin ikisinin də əhəmiyyətli olduğunu düşünürdü. Məsələ haqqında qərar verə bilməyən Əbu Übeydə xəlifə Ömərə təlimat almaq üçün məktub yazmışdır. Cavabında, xəlifə onlara Yerusəlimi ələ keçirmək əmri vermişdir. Əbu Übeydə tez bir zamanda Cabiyədən Yerusəlimə doğru irəliləmişdir. Ordunun önündə Xalid ibn Vəlid və onun hərəkətli keşikçi dəstəsi var idi. Müsəlmanlar noyabr ayının əvvəllərində Yerusəlim şəhərinə çatmış, Bizans qarnizonu isə dərhal müdafiə vasitələri ilə gücləndirilmiş şəhərə çəkilmişdir.^[1]

Mühasirə

I İrakli Yerusəlimi farslardan aldıqdan sonra şəhər çoxlu müdafiə vasitələri ilə gücləndirilmişdi.^[6] Bizans ordusu Yərmuq döyüşündə məğlub edildikdən sonra Yerusəlim patriarxı Sofroni şəhərin müdafiə vasitələrini bərpa etmək qərarı alır.^[7] Müsəlmanlara bu vaxta qədər şəhəri heç vaxt mühasirəyə almamışdı. Buna baxmayaraq, saratin qüvvələr 634-cü ildən sonra şəhərə olan bütün yolları təhlükə altına salmışdı. Şəhər əhatə edilməmiş olsa da, müsəlmanlar İordan çayının şərqindəki Pella və Busra şəhərlərini ələ keçirdikdən sonra mühasirəyə alınmış vəziyyətdə idi. Yərmuq döyüşündən sonra şəhərin Suriyanın qalanı ilə əlaqəsi tamamilə kəsilmişdi. Şəhərdə qaçılmaz görünən bor mühasirəyə hazırlıqlara başlanmışdı.^[6] Müsəlman ordusu İyerixon şəhəri çatanda Sofroni bütün dirildən xaç da daxil olmaqla bütün dini əmanətləri toplayır və gizlincə sahildən Konstantinopol şəhərinə göndərir.^[7] Müsəlman qoşunları 636-cı ilin noyabr ayında şəhəri mühasirəyə alır. Müsəlmanlar şəhərə sürəkli hücumlar etmək^[a] əvəzinə bizanslıların ərzaqları bitənə qədər və onlar qan axıdılmadan təslim olmağa razı olana qədər mühasirəni davam etdirməyə qərar verirlər.^[8]

Baxmayaraq ki, mühasirənin detalları tarixi mənbələrlə qeyd olunmayıb,^[b] görünür ki, qan axıdılmadan nəticələnib.^[9] Bizans qarnizonu pis vəziyyətə düşmüş İraklidən yardım ala bilmirdilər. Dörd ay davam edən mühasirədən sonra Sofroni xəlifənin Yerusəlimə gəlib müqavilə imzalaması, təslimiyyəti məhz özünün qəbul etməsi şərti ilə şəhəri təslim etməyə və cizyə ödəməyə razı olur.^[10] Mənbələrdə yazılır ki, müsəlmanlar Sofroninin şərtlərindən xəbər olanda, sərkərdələrdən biri olan Şurahbil ibn Hasənə xəlifənin Mədinədən Fələstinə gəlməsini gözləmək əvəzinə, müqaviləni imzalamağa xəlifə qismində görünüş cəhətdən Ömərə bənzəyən Xalid ibn Vəlid göndərilsin. Müsəlmanlar buna cəhd etsələr də, bu hiylə uğursuz alınır. Ehtimal olunur ki, Xalid Suriyada çox məşhur idi, ya da şəhərdə Mədinəyə ziyarət etmiş və Ömər ilə Xalidi ayrı-ayrılıqda görmüş xristian ərəblər yaşayırdı. Bundan sonra Yerusəlim patriarxı danışıqlara getməkdən imtina edir. Xalid tapşırığının uğursuz olduğunu bildirəndə Əbu Übeydə Ömərə məktub yazaraq vəziyyəti başa salır və onu Yerusəlimə çağırır ki, təslimiyyəti qəbul etsin.^[11]

Təslimiyyət

Müqəddəs məqbərə kilsəsinin indiki dövrdə olan binası. Yerusəlimli Sofroni xəlifə Öməri burada namaz qılmağa dəvət etmişdir.

Yerusəlimin təslim olmasının dəqiq tarixi məlum deyil və mübahisə mövzusudur. Hadisəyə yaxın əsrlərdə əsrəyə gətirilmiş salnamələr kimi birinci dərəcəli mənbələr, məsələn, Edessalı Feofil (695–785) adətən 638-ci ili, bəziləri isə 636-cı ili, 636cı və ya 637-ci ili, ya da 637-ci ili göstərir. İkinci dərəcəli akademik mənbələr daha çox 638-ci ili üstün tutur.^{[12][13][14][15][16][17][18]} Britannika Ensiklopediyasında fərqli məqalələrdə hər iki tarix də qeyd edilmişdir.^[19][20]

Ömər 637-ci ilin aprel ayında Fələstinə çatır. Onun getdiyi ilk yer Cəbiyyə olur ki,^[21] o, mühafizə dəstəsi ilə gəzən Əbu Übeydə, Xalid və Yezid ilə burada görüşür. Əmr şəhəri mühasirəyə alan müsəlman ordusunun başçısı təyin edilir.^[22]

Ömərin Yerusəlim şəhərinə çatmasından bir az sonra Öməriyyə sazişi adında bir müqavilə imzalanır. Müqavilənin şərtlərinə görə, Yerusəlim müsəlmanlara təslim ediləcək, cizyə qarşılığında şəhərdə yaşayan xristianların mülki və dini azadlıqlarına təminat veriləcəkdi. Müqavilə müsəlmanlar adından xəlifə Ömər tərəfindən imzalanır, Xalid, Əmr, Əbdülrəhman ibn Əvf və Muaviyə isə buna şahidlik edir. Mənbələrə əsasən, Yerusəlim ya 637-ci, ya da ki 638-ci ildə xəlifəyə rəsmi şəkildə təslim edilir.^[23] 500 illik qəddar Roma-yunan hakimiyyətindən sonra ilk dəfə yəhudilərə Yerusəlim şəhərində yaşamağa icazə verilir.^[24][25]

Müsəlman salnaməçilərin əsərlərindəki annallarda qeydə alınmışdır ki, zöhr namazı zamanı Sofroni Öməri bərpa edilmiş Müqəddəs məqbərə kilsəsində ibadət etməyə dəvət edir. Ömər bu təklifi rədd edir. Çünki o qorxurdu ki, bu dəvəti qəbul etmək kilsənin xristianlara aidliyini təhlükə altına salar və müsəlmanların sazişin şərtlərini pozaraq kilsəni məscidə çevirməsi ilə nəticələnər.^[8] Xəlifə Yerusəlim şəhərində on gün qaldıqdan sonra Mədinəyə qayıdır.^[26]

Nəticə

691-ci ildə Əməvi xəlifəsi Əbdülməlik tərəfindən inşa edilən Qübbətüs-Səhra.

Xəlifənin təlimatlarına riayət edən Yezid Kesariya şəhərinə irəliləyir və liman şəhərini mühasirəyə alır. Əmr və Şurahbil Fələstinin işğalını tamamlamaq üçün yürüşlərə edir ki, onlar bu tapşırığı ilin sonuna qədər yerinə yetirir. Buna baxmayaraq, Kesariya şəhəri 640-cı ilə qədər fəth edilə bilinmir. Həmin il şəhər qarnizonu dövrün Suriya valisi I Muaviyəyə təslim olur. 17 minlik orduya başçılıq edən Əbu Übeydə və Xalid Yerusəlim şəhərini tərk edərək Suriyanın şimalını fəth etməyə gedir. Bu, 637-ci ilin axırlarında Antioxiyanın fəth edilməsi ilə sona çatır.^[27] Müsəlmanlar 639-cu ildə Misirə yürüş edir və oranı fəth edir.

Ömər Yerusəlim şəhərində qaldığı vaxtlarda Sofroni onu Məbəd dağı kimi şəhərin müxtəlif ziyarətgahlarına aparır. Məbədin yerləşdiyi ərazinin pis vəziyyətdə olduğunu görən Ömər əmr verir ki, xarabalıqlar təmizlənsin və ərazidə taxtadan məscid tikilsin.^[28] Belə bir tikilini qeyd edən ən erkən mənbə qalliyalı yepiskop Arkulfa aiddir. 679–682-ci illərdə Yerusəlim şəhərini ziyarət edən Arkulf taxta şalbanlar və lövhələrdən istifadə edərək əvvəlki xarabalıqların yerləşdiyi yerdə tikilmiş, 3 minə yaxın pərəstişkara ev sahibliyi edə biləcək primitiv bir ibadət evi haqqında məlumat verir.^[29]

Yerusəlim şəhəri ələ keçirildikdən təxminən yarım əsr sonra, 691-ci ildə Əməvi xilafəsi Əbdülməlik Məbəd dağının təməlinin üzə çıxan hissəsi üzərində Qübbətüs-Səhranın tikilməsi haqda əmr verir. XX əsr tarixşünası Əl-Müqəddəsi yazmışdır ki, Əbdülməlik məbədi şəhərin xristian kilsələrinin əzəmətinə rəqib olmaq üçün tikir. Niyyətindən asılı olmayaraq, məbədin valehedici parıltısı və böyüklüyü Yerusəlim şəhərinin erkən müsəlman inancına bağlanmasında böyük rolu olmuşdur.^[28]

Şəhərin görkəmliliyi regiondakı saratinlər bir-birləri ilə nəzarət uğrunda vuruşduğuna görə növbəti 400 il ərzində itir. Yerusəlim Birinci səlib yürüşü zamanı, 1099-cu ildə sələbçilər tərəfindən ələ keçirilənə qədər müsəlman nəzarətində qalır.

Hədislər

İslamın sünnilik məzhəbində inanılır ki, Məhəmməd müxtəlif islam mənbələrində^[30][31] qeyd olunan çoxlu sayda hədisdə Yerusəlim şəhərinin fəthi haqqında əvvəlcədən məlumat verir. Bu, "Səhih əl-Buxari" əsərinin "Cizyə və anbar kitabı"nda da qeyd edilmişdir:

Mən Təbuk yürüşü zamanı, o, dəri çadırında oturarkən peyğambərin yanına getdim. O, dedi ki, "Axirətin gəldiyini göstərən altı işarəni sayım: mənim ölümüm, Yerusəlimin fəthi, sənin də yoluxacağın vəba...[32]

Yerusəlimin mühasirəsi islamın ən erkən dövrlərində, Amvas vəbasının yayıldığı vaxtlarda Ömərin nəzarəti ilə Əbu Übeydə tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bu epidemiya Məhəmmədin bir çox görkəmli səhabəsinin ölümünə səbəb olduğundan müsəlman mənbələrində məşhurdur.

Qeydlər

1. Müəyyən mənbələr qeyd edir ki, mühasirədən sadəcə iki ay əvvəl baş tutmuş Yərmuq döyüşündə müsəlmanlardan 4 min nəfər həlak olmuşdur.
2. Müsəlman tarixşünaslar mühasirənin başlandığı tarix haqqında fərqli məlumatlar verirlər. Təbəri mühasirənin 636-cı ildə başladığını qeyd etsə də, Bəlazuri şəhərin təslimiyyət tarixini 638-ci il göstərir (Futuh II.XI və ya səh. 139; səh. 214). Ağa İ. Əkrəm düşünür ki, 636–637-ci illər mühasirənin davam etdiyi dövrə ən uyğun tarixdir.

Mənbə

İstinadlar

1. Akram, 2004. səh. 431.
2. Greatrex, Lieu, 2002. səh. 198.
3. Haldon, 1997. səh. 46.
4. Nicolle, 1994. səh. 12–14.
5. Lewis, 2002. səh. 65.
6. Gil, 1997. səh. 51.
7. Runciman, 1987. səh. 17.
8. Gibbon, 1862, Volume 6, p. 321.
9. Akram, 2004. səh. 432.
10. Benvenisti, 1998. səh. 14.
11. Akram, 2004. səh. 433.
12. Gil, Moshe. A History of Palestine, 634-1099. Cambridge University Press. 1997. səh. 51. ISBN 9780521599849. İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2020.
13. Benvenisti, Meron. City of Stone: The Hidden History of Jerusalem. University of California Press. 1996. səh. 5. ISBN 9780520918689. İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2020.
14. Haldon, J. F. Byzantium in the Seventh Century: The Transformation of a Culture. Cambridge University Press. 1990. səh. 301. ISBN 9780521319171. İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2020.
15. Hoppe, Leslie J. The Holy City: Jerusalem in the Theology of the Old Testament. Liturgical Press. 2000. səh. 15. ISBN 9780814650813. İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2020.
16. Runciman, Steven. A History of the Crusades. 1 "The First Crusade and the Foundation of the Kingdom of Jerusalem". Cambridge University Press. 1987. səh. 3. ISBN 9780521347709. İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2020.
17. El-Awaisi, Abd al-Fattah. "Umar's Assurance of Safety to the People of Aeia (Jerusalem): A Critical Analytical Study of the Historical Sources". Journal of Islamic Jerusalem Studies (Summer 2000), 3:2, 47-89. November 25, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2020. The first Muslim conquest of Jerusalem in Muhrram 17 AH/February 638 CE...
18. Theophilus of Edessa. Theophilus of Edessa's Chronicle and the Circulation of Historical Knowledge in Late Antiquity and Early Islam. Liverpool University Press. 2011. səh. 114. ISBN 9781846316975. March 28, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2020. (638) The capture of Jerusalem and the visit of 'Umar - Footnote 254 discusses the different dates from old sources (638, 637, 636/37) and the different scholarly discussions.
19. Jerusalem: Roman rule // Encyclopaedia Britannica. Encyclopaedia Britannica Inc. September 22, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2020.
20. Sophronius (patriarch of Jerusalem) // Encyclopaedia Britannica. Encyclopaedia Britannica Inc. March 12, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2020.
21. Gil, 1997. səh. 52.
22. Akram, 2004. səh. 434.
23. Gil, 1997. səh. 54.
24. Gil, 1997. səh. 70–71
25. Zank, Michael. "Byzantian Jerusalem". Boston University. 4 January 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 February 2007.
26. al-Waqidi. Futuh al-Sham, Volume 1, p. 169.
27. Akram, 2004. səh. 438.
28. Hoppe, 2000. səh. 15.
29. Elad, 1999. səh. 33.
30. Sunan Ibn Majah 4042
31. Sahih al-Bukhari 3176
32. Sahih al-Bukhari Vol. 4, Book 53, Hadith 401

Mənbə

• Akram, Agha Ibrahim. The Sword of Allah: Khalid bin al-Waleed – His Life and Campaigns. Oxford, United Kingdom: Oxford University Press. 2004. ISBN 0-19-597714-9.
• Benvenisti, Meron. City of Stone: The Hidden History of Jerusalem. Berkeley and Los Angeles, California: University of California Press. 1998. ISBN 0-520-20768-8. 2019-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-06.
• Elad, Amikam. Medieval Jerusalem and Islamic Worship: Holy Places, Ceremonies, Pilgrimage. Leiden, The Netherlands and New York, New York: Brill Publishers. 1999 [1995]. ISBN 90-04-10010-5. 2019-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-06.
• Gibbon, Edward. The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, Volume 6. J. D. Morris Publishers. 1862.
• Gil, Moshe. A History of Palestine, 634–1099. Ethel Broido tərəfindən tərcümə olunub. Cambridge: Cambridge University Press. 1997 [1983]. ISBN 0-521-59984-9.
• Greatrex, Geoffrey; Lieu, Samuel N. C. The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (Part II, 363–630 AD). New York, New York and London, United Kingdom: Routledge (Taylor & Francis). 2002. ISBN 0-415-14687-9. 2020-04-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-06.
• Haldon, John F. Byzantium in the Seventh Century: The Transformation of a Culture. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press. 1997 [1990]. ISBN 978-0-521-31917-1.
• Hoppe, Leslie J. The Holy City: Jerusalem in the Theology of the Old Testament. Collegeville, Minnesota: The Liturgical Press. 2000. ISBN 0-8146-5081-3. 2019-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-06.
• Lewis, Bernard. The Arabs in History. Oxford, United Kingdom: Oxford University Press. 2002 [1993]. ISBN 0-19-280310-7. 2019-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-06.
• Nicolle, David. Yarmuk 636 A.D.: The Muslim Conquest of Syria. Oxford, United Kingdom: Osprey Publishing Limited. 1994. ISBN 1-85532-414-8. 2016-02-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-06.
• Runciman, Steven. A History of the Crusades - Volume 1: The First Crusade and the Foundation of the Kingdom of Jerusalem. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press. 1987 [1951]. ISBN 978-0-521-34770-9. 2021-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-09-06.

Xarici keçidlər

• Jerusalem and Umar ibn al-Khattab, Lost Islamic History