Yötunlar

Yötunlar
q.skan. Jötunn
Fasolt və Fafnerin Freyyanı oğurlaması. "Qızıl Reyn". Artur Rekem. 1910-cu il.
Mifologiya	Skandinav mifologiyası
Yer	Yötunheym və Utqard
Cinsi	kişi və qadın
Fəaliyyəti	şeytani əməllər etmək
Əlaqəli personajlar	Odin, Freyya, İdunn, Loki Tor
Digər mədəniyyətlərdə	trollar, divlər, titanlar, Təpəgöz
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yötun (q.skan. Jötunn; cəmdə: Jötnar; mənası – "qarınqulu")^[1] — german-skandinav mifologiyasında Hrimturslar ailəsindən İmirin nəticələri olan divlər (turlar). Bu varlıqlar özləri qeyri-dəqiq bir şəkildə təsvir olunublar vtrolə adətən onlara rislər, turlar və trollar kimi müxtəlif terminlərlə xitab olunur.

Yötunlar Yötunheymdə yaşayırlar. Onlar gücləri və böyüklüklərinə görə fərqlənirlər. Yötunlar insanlar və Asarın düşmənləridirlər. Yötunlar dünyanın ilk sakini olub, dünyada insan və tanrılardan əvvəl yaşamış qədim divlərdir. Onlar Yerin şimal və şərq hissələrindəki soyuq qayalı bir diyarda (Yötunheym və Utqard) yaşayırlar. Onlar elemental şeytani təbii qüvvələrin nümayəndələri, Asarın düşmənidirlər. Onların ən böyük məqsədi Freyya və İdunnu, eləcə də onların sehrli atributları olan Torun çəkicini oğurlamaqdır. Yötunlar Odin rəhbərliyindəki Asar tərəfindən məğlub edilirlər.

Qədim skandinav əfsanələrinə ("Böyük Edda", "Kiçik Edda", "Lokinin deyişməsi", "Vaftrudnir nitqi", "Möd poeziyası" və s.) görə, Yötunlar son dərəcədə bədxasiyyət və ağılsız olsalar da onlardan bəziləri (Vaftrudnir, Mimir, Egir) qədim biliyin keşikçiləri idi. Buna baxmayaraq, onların əksəriyyətində qədimi və ya sadəcəsinə biçimsiz əlamətləri var idi. Bu da Yötunlarin vəhşi təbiətini simvolikləşdirirdi.

Skandinaviyanın qədim sakinləri qasırğa, qar uçqunu və başqa təbii fəlakətlərin səbəbkarının Yötunlar olduğuna inanırdılar. Skandinaviyalılar növbəti əsrlərdə xristianlığı qəbul etdikdən sonra Yötunlar trolllar ilə eyniləşdirildi.

Etimologiya

Qədim skandinav dilindəki "jötunn" və qədim ingilis dilindəki "eoten" sözü pragerman dilindəki "*etunaz" sözündən törəmişdir. Rusiya filoloqu Vladimir Orel qeyd edir ki, "*etunaz" sözü ilə yenə bir pragerman sözü olan "*etanan" arasındakı semantik əlaqələr bu iki ismin arasında əlaqənin olması ehtimalını artırır. Pragerman dilindəki "*etanan" sözü qədim skandinav dilindəki "etall" (azərb. Sərf edici/Uducu/Yeyici‎), qədim ingilis dilindəki "etol" (azərb. Acgöz/Qarınqulu‎) və qədim yuxarı alman dilindəki "filu-ezzal" (acgöz) sözlərindən istifadə edərək yenidən qurulmuşdur.^[2] Qədim skandinav dilindəki "risi" və qədim yuxarı alman dilindəki "riso" sözləri pragerman dilindəki kişi cinsindən olan "*wrisjon" ismindən törəmişdir. Orel qədim sakson dilindəki "wrisi-līke" (azərb. Nəhəng‎) sifətinin bu sözlər ilə əlaqəli olduğunu düşünür.^[3]

Qədim skandinav dilindəki "þurs", qədim ingilis dilindəki "ðyrs" və qədim yuxarı alman dilindəki "duris" (hamısı – azərb. Şeytan/İblis‎) sözləri pragerman dilindəki kişi cinsində olan "*þur(i)saz" ismindən, "*þur(i)saz" sözü pragerman dilindəki "*þurēnan", "*þurēnan" isə etimoloji baxımdan sanskrit dilindəki "turá-" (azərb. Güclü/Qüvvətli/Zəngin‎) sözü ilə əlaqəlidir.^[4]

Attestasiya

Yötunlarin adı qədim skandinav yazılarında tez-tez qeyd olunmuşdur. Məsəlüçün, "Hündlın mahnısı" şeirinin "Völvanın qısaca peyğambərliyi" adlı bəndində müxtəlif mifik varlıqların mənşəyi yazılmışdır:^[5][6]

Völvalar Vidolfrdan, qabaqgörənlər Vilmeydrdan, cadugərlər Svartöfdidən və bütün Yötunlar İmirdən törəyib.

Mənbə

İstinadlar

1. Vessen, Elias. "Våra ord : deras uttal och ursprung". runeberg.org (isveç). Nordisk familjebok. 1979. December 21, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 30, 2019.
2. Orel, 2003. səh. 86
3. Orel, 2003. səh. 472
4. Orel, 2003. səh. 429–430
5. Bellous, 1923. səh. 229
6. Torp, 1866. səh. 111

Ədəbiyyat

• Dodds, Cerami. The Poetic Edda (ingilis). Coach House Books. 2014. ISBN 978 1 55245 2967.
• Bellous, Henri Adams. The Poetic Edda (ingilis). Nyu-York: Princeton University Press. 1936.
• Orel, Vladimir. A Handbook of Germanic Etymology (ingilis). Brill. 2003. ISBN 9004128751.
• Torp, Bencamin. Edda Sæmundar Hinns Frôða: The Edda of Sæmund the Learned (ingilis) (Part I). London: Trübner & Co. 1866.
• Meletinski, Y. M. Ётуны // Мифы народов мира (1: А-К). Moskva: Советская энциклопедия. 1987. səh. 437.
• Petruxin, V. Y. Мифы древней Скандинавии (rus). Moskva: AST. 2002. səh. 464. ISBN 5-17-008799-3, 5-271-02563-2.

Xarici keçidlər

• Vikianbarda Yötunlar ilə əlaqəli mediafayllar var.
• Jättar — "Nordisk familjebok" saytında. (isveç.)