Çin tatarları

Çin tatarları
Ümumi sayı
4.895
Yaşadığı ərazilər
Çin
Dili

Tatarca, uyğurca, çincə

Dini

İslam

Pekindəki Mərkəzi Millətlər Universiteti tərəfindən Etnik Mədəniyyət muzeyinin etnoqrafik sərgisində iştirak edən Tatar qadın paltarı

Çin tatarları — hal-hazırkı Çin Xalq Respublikası torpaqlarında yaşayan tatarlardır. ÇXR-in rəsmi olaraq tanıdığı 56 etnik qrupdan biridir. Çin tatarlarının 90 faizdən çoxu Sintzsyan Uyğur Muxtar Bölgəsində yaşamaqdadır.[1]

Çin tatarlarının ataları çoxluqla Volqa tatarlarındandır və XIX əsrdə Sintzsyana gəlib məskunlaşmış tacirlərdir, Bunlardan başqa, XIX və XX əsrin əvvəllərində Volqa boyundan Sintzsyana gəlib məskunlaşmış müəllimlər və imamlar da olmuşdur.

Çindəki tatarların çoxu Sünni müsəlmanlığın hənəfi məzhəbinə mənsubdur. Tatarcaya uyğunlaşdırılmış ərəb hərflərini istifadə edərək yazı yazırlar. Tatarlar bölgədə yaşayan qazaxlar və uyğurlarla yaxın təmasda olduqları üçün qazax və uyğur dillərinin Çin tatarlarının gündəlik həyatlarındakı təsiri get-gedə böyüməkdədir.

Xüsusilə, XIX və XX əsrin əvvəllərində tatarların Sintzsyandakı müasir türk təhsilinə etdikləri qatqı xeyli mötəbər hesab edilir. XX əsrin əvvəlində Sintzsyanda Çin tatarları tərəfindən cədidçi mədrəsələr quruldu. Məşhur uyğur alim və linqivist İbrahim Mutii təhsilini cədidçi tatarların işlətdiyi məktubda almışdır.[2]

Ramazan bayamı və Qurban bayramı kimi islami bayramları qeyd etməylə yanaşı, Çin tatarları hər il 20–25 iyun tarixləri arasında Sabantov bayramını da qeyd edirlər.

Terminologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Tatar" adı tarix boyunca çincə qaynaqlara bir çox fərqli şəkildə uyğunlaşdırılmışdır. Tanq sülaləsi (VIII əsr) dövründə tatar mənasına gələn "dadan" termini istifadə edildi.[3] Bu Çinin şimalındakı çöllərdə moğolca danışan xalqları ifadə etmək üçün istifadə edilirdi. Bunun sonrasında, hal-hazırkı Pinyin qarşılığı "dada" olan bir çoxdigər yazılış şəkli də ortaya çıxdı. Xüsusilə, Yuan sülaləsindən sonra tatarlar üçün ifadə olunan "dada" termini sabitləşmiş oldu. Çin Xalq Respublikası dövlətinin qurulmasından sonra hökumət Çində yaşayan tatarları "tataerzu" adı ilə 56 etnik qrupun biri olaraq tanıdı və termin günümüzə qədər istifadə edilməkdədir.

Əhalinin məskunlaşması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çindəki tatar əhalinin sayı 2008-ci il etibariylə 5.000 nəfərdən azdır. Çin tatarları başda Sintzsyan Uyğur Muxtar Bölgəsi olmaqla, əsasən şimal-qərb Çində yaşayırlar. Sintzsyandakı Sançi Hui Muxtar Bölgəsindəki Quçunqa bağlı Daquan Tatar kəndi bütün Çin miqyasında tatar millətinə həsr edilmiş tək kənddir.

2000-ci ildə edilmiş Çin Xalq Respublikasının V milli siyahəyaalınmasına görə əhali məskunlaşması belədir:

Sıra
 Bölgə
 Ümumi əhali
 tatarlar
 Ümumi tatar əhalisi
Əhalinin payı（%）
 Bölgədəki
Etnik azlıq
Əhalinin payı（%）
 Bölgə əhalisinin
payı（%）
Ümumi 1.245.110.826 4.895 100 0,00465 0,000393
G1 Cəmi 31 ştatda 1.242.612.226 4.890 99,90 0,00465 0,000394
G2 Şimal-qərb Çin 89.258.221 4.702 96,06 0,02693 0,005268
G3 Şimali Çin 145.896.933 53 1,08 0,00061 0,000036
G4 Cənubi Mərkəzi Çin 350.658.477 49 1,00 0,00017 0,000014
G5 Şərqi Çin 358.849.244 37 0,76 0,00148 0,000010
G6 Cənub-qərbi Çin 193.085.172 27 0,55 0,00007 0,000014
G7 Şimal-şərqi Çin 104.864.179 22 0,45 0,00020 0,000021
1 Sintszyan 18.459.511 4.501 91,95 0,04103 0,024383
2 Qansu 25.124.282 186 3,80 0,00846 0,000740
3 Pekin 13.569.194 29 0,590 0,00495 0,000214
4 Xunan 63.274.173 16 0,33 0,00025 0,000025
5 Tyantszin 9.848.731 12 0,25 0,00450 0,000122
6 Yünnan 42.360.089 12 0,25 0,00008 0,000028
7 Çinghay 4.822.963 12 0,25 0,00054 0,000249
8 Heilonqiyanq 36.237.576 11 0,22 0,00062 0,000030
9 Szyansu 73.043.577 10 0,20 0,00385 0,000014
10 Anhoy 58.999.948 10 0,20 0,00251 0,000017
11 Quanqdonq 85.225.007 10 0,20 0,00079 0,000012
12 Liaoninq 41.824.412 9 0,180 0,00013 0,000022
13 Şantun 89.971.789 9 0,18 0,00142 0,000010
14 Haynan 7.559.035 9 0,18 0,00069 0,000119
15 Henan 91.236.854 8 0,16 0,00070 0,000009
16 Sıçuan 82.348.296 7 0,14 0,00017 0,000009
17 Hebei 66.684.419 6 0,12 0,00021 0,000009
18 Daxili Monqolustan 23.323.347 6 0,12 0,00012 0,000026
19 Çuntsin 30.512.763 6 0,12 0,00030 0,000020
20 Şanxay 16.407.734 5 0,10 0,00481 0,000030
21 Quansi-Çjuan 43.854.538 4 0,08 0,00002 0,000009
22 Çjetszyan 45.930.651 3 0,06 0,00076 0,000007
23 Jilin 26.802.191 2 0,04 0,00008 0,000007
24 Hubey 59.508.870 2 0,04 0,00008 0,000003
25 Guizhou 35.247.695 2 0,04 0,00001 0,000006
26 Ninsya-Huey 5.486.393 2 0,04 0,00011 0,000036
27 Şensi 35.365.072 1 0,02 0,00057 0,000003
28 Şansi 32.471.242
29 Fucyen 34.097.947
30 Szyansi 40.397.598
31 Tibet 2.616.329
32 Hərbi xidmət təminatçıları 2.498.600 5 0,10 0,00448 0,000200

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Faruk Sümer. "Tatarlar". islamansiklopedisi.org.tr. 14 iyun 2020 tarixində arxivləşdirilib.
  2. ↑ Klimeš, Ondřej. Struggle by the Pen: The Uyghur Discourse of Nation and National Interest, c.1900-1949. 2015. səh. 80-81. ISBN 9004288090.
  3. ↑ Ulrich Theobald. "Dada, Tatars". chinaknowledge.de. 14 iyun 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 avqust 2012.