İnsanın inkişafı

Yumurtanın spermatozoid ilə mayalanması
İnsan embrionu (8-9 həftəlik)

İnsanın inkişafı — insan orqanizminin inkişafı və yetkinləşməsi prosesində onun strukturunda (morfologiyasında) və fəaliyyətində baş verən dəyişikliklər[1]. Digər orqanizmlərdə olduğu kimi, bura embrion (döl) inkişafı - mayalanmadan doğuşa qədər və post-embrional inkişaf daxildir[2][3][4] . Bəzən insan inkişafı çərçivəsində yalnız postembrional inkişaf nəzərdə tutulur [5] .

İnsanın inkişafı qeyri-bərabər şəkildə baş verir, o, tədricən kəmiyyət dəyişikliklərinin və keyfiyyət sıçrayışlarının uzun dövrlərini əhatə edir. İnkişaf prosesində morfoloji və funksional dəyişikliklər bir-birinə bağlıdır: yeni funksiyaların formalaşmasının əsasında müxtəlif orqanların strukturunda yaranan ağırlaşmalar dayanır. Fərqli bədən sistemləri eyni vaxtda olmayan və fərqli sürətlə inkişaf edir (heteroxroniya). [1]

İnkişaf dövrləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tibbi baxımdan yaş dövrləşdirilməsi orqanizmin yaşa uyğun anatomik və fizioloji xüsusiyyətlərinə əsaslanır. Uşaqlığın dövrləşdirilməsi üçün uşağa qulluq və tərbiyənin xüsusiyyətləri ilə əlaqəli ətraf mühit şəraitinə uyğunlaşma dərəcəsi nəzərə alınır. Aşağıdakı şərti bioloji yaş dövrləri ayırd edilir[6] :

Uşaqlarda yaş dövrləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Çağalıq dövrü (neonatal dövr) — ilk 4 həftə
  • Südəmərlik dövrü: 4 həftədən 1 yaşa qədər. Bu zaman uşağın bədəni aktiv şəkildə inkişaf edir, ölçüsü 1,5-2 dəfə artır və eyni zamanda bədən çəkisi də artır. Bu zaman uşaq qida maddələrinin əsas hissəsini ana südündən alır. Qida maddələrindən əlavə, ana südü uşağa passiv toxunulmazlığı təmin edən bəzi antihissəcikləri ehtiva edir. Altı aylıq olanda körpənin süd dişləri çıxmağa başlayır (bu proses 33 aya qədər davam edə bilər). Uşağın skeletində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir. Belə ki, uşaq 2-3 aylıq yaşlarında başını yuxarı tutmağa başlayanda uşaqlıq boynu əyriliyi (lordoz), 6-7 aylığında isə döş qəfəsinin əyriliyi (kifoz) əmələ gəlir.[7]
  • Erkən uşaqlıq: 1-3 yaş. Bu dövrdə uşaqlarda intensiv inkişaf, xüsusilə dil və təfəkkür inkişaf edir, onlarda yerimək, oynamaq həvəsi yaranır. İki yaşında uşağın onurğası böyük insanlardakı kimi forma alır.
  • Məktəbəqədər yaş: 3 yaş - 6-7 yaş. 5-6 yaşlarında ilk daimi dişlər çıxır.
  • Aşağı məktəb yaşı: 6-7 - 10/12 yaş. Uşağın zehni qabiliyyətləri aktiv şəkildə inkişaf edir.
  • Yeniyetməlik dövrü: Bu yaşda cinsi yetkinlik baş verir. Cinsi hormonların təsiri altında cinsi xüsusiyyətlər formalaşır.
    • qızlarda: 10 — 17-18 yaş
    • oğlanlar: 12 — 17-18 yaş

Yetkin insanlarda yaş dövrləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Gənclik dövrü. Bu yaşda orqanizmin böyüməsi və inkişafı əsasən tamamlanır, bütün orqan sistemləri demək olar ki, yetkinləşir. Bu zaman psixoloji və mədəni yetkinləşmə prosesləri güclənir. Reproduktiv funksiya adətən 18-20 yaşda yetişir.
    • oğlanlarda: 17-21 yaş
    • qızlarda: 16-20 yaş
  • Yetkinlik yaşı (1-ci dövr)
    • kişilər: 21-35 yaş
    • qadınlar: 20-35 yaş
  • Yetkinlik yaşı (2-ci dövr)
    • kişilər: 35-60 yaş
    • qadınlar: 35-55 yaş
  • Yaşlılıq: 55/60-75 yaş
  • Qocalıq: 75-90 yaş
  • Uzunömürlülər - 90 yaş və daha çox

Embrion inkişafı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Spermatozoid yumurtanın membranına uğurla daxil olarsa, mayalanma baş verir: sperma və yumurtanın genetik materialı birləşərək ziqot adlanan tək birhüceyrəli orqanizm meydana gətirir. İnsan embriogenezi belə başlayır[8] . İnsanın intrauterin inkişafının embrion mərhələsi 7-8 gün davam edir: mayalanma anından embrionun uşaqlıq divarına implantasiyasına qədər və ziqotun bölünməsi ilə müşayiət olunur [9] .

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Дробинская, 2016
  2. ↑ İnsanın inkişafı // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
  3. ↑ İnsanın inkişafı // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
  4. ↑ İnsanın inkişafı // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
  5. ↑ James M. Tanner. "Human development". Encyclopedia Britannica (ingilis). 2019-08-01. 2020-06-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-08.
  6. ↑ Возраст // Малая медицинская энциклопедия. 1. под ред. В.И. Покровского. 1991. 358–359.
  7. ↑ "Когда ребенок начинает держать голову. Нормы развития и возможные отклонения" (rus). MilkBaby. 2019-04-16. 2020-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-20.
  8. ↑ Sherk, Stephanie Dionne. "Gale Encyclopedia of Children's Health, 2006" (ingilis). healthline.com. 2013-12-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-09.
  9. ↑ "germinal stage". Mosby's Medical Dictionary, 8th edition. (ingilis). Elsevier. 2021-04-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-09.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • А. Дробинская. Гл.2 Закономерности роста и развития детского организма // Анатомия и физиология человека. — 2-е. — М.: Юрайт, 2016.
  • Н.А. Красноперова. Общие закономерности роста и развития человека // Возрастная анатомия и физиология. — М.: ВЛАДОС, 2012.
  • В.Н. Осипова. Возрастная физиология и психофизиология. — М.: МГИУ, 2010.
  • Юрий Савченков, Ольга Солдатова, Сергей Шилов. Возрастная физиология (физиологические особенности детей и подростков). — ВЛАДОС, 2013.