İsrail çərkəzləri

İsrail çərkəzləri
Sayları və yaşadığı ərazilər
Cəmi: 4000[1][2]– 5000[3]
Kfar-Kama, Reyhaniyə
Dili Qafqaz dilləri (Adıq dili, Kabarda-çərkəz dili), Müasir ivrit dili, Ərəb dilinin Suriya-Fələstin dialekti, İngilis dili
Dini islam (sünnilər)
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İsrail çərkəzləri (adıq Израилым ис Адыгэхэр; ivr. ‏הצ'רקסים בישראל‏‎) — etnik çərkəz olan israillilərdir. Onlar XIX əsrdə Qafqaz müharibəsi zamanı Rusiya imperiyası tərəfindən həyata keçirilən Çərkəz soyqırımı nəticəsində formalaşmış çərkəz diasporunun bir qoludur. Çərkəzlər əslən çərkəz dillərində danışan və Şimali Qafqazdakı tarixi Çərkəz bölgəsindən olan Abxaz-adıq dilləri ailəsinə aid etnik qrupdurlar.[4] İsraildəki çərkəzlərin əksəriyyəti müsəlmandırlar.

İsrail çərkəzləri əsasən İslam dininin sünni qoluna sadiqdirlər; onların sayı təxminən 4000-5000 nəfər olmaqla, İsrailin iki şəhərində: Kfar-Kama (Кфар Кама) və Reyhaniyədə (Рихьаные) yaşayırlar. Onlar 1870-ci illərdə Osmanlı imperatorluğu tərəfindən Qalileyaya yerləşdirilən iki çərkəz diaspor qrupunun nəslindəndirlər.

Çərkəzlər İsraildəki (Druzlarla yanaşı) iki milli azlıq qruplarından biridirlər ki, onlarda İsrail Silahlı Qüvvələrində (İSQ) məcburi hərbi xidmətə cəlb olunurlar. İSQ-i çərkəz və druz icmalarından yalnız kişilərin hərbi xidmətə çağırılmasını məqbul qəbul edir; bu siyasət İsrailin yəhudi əksəriyyətinə tətbiq edilən siyasətdən fərqlidir,çünki, İsraildə kişilərlə bərabər qadınlar da hərbi xidmətə çağırılır.[5][6]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Osmanlı imperiyası dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Reyhaniyə, İsrail
Kfar-Kama, İsrail

Çərkəzlər 1000 ilə yaxın xristian olsalar da, XVI əsrdən XIX əsrə qədər Krım tatarları və Osmanlı türklərinin təsiri ilə islamlaşdırılıb. Çərkəzlər Şimali-Qərbi Qafqazdakı torpaqlarından qovulduqdan sonra Yaxın Şərqə gəliblər. XIX əsrin ortalarından axırlarına qədər Qafqaz müharibəsi zamanı Şimali Qafqazı ələ keçirən Rusiya imperiyasına qarşı vuruşan çərkəzlər Çar Rusiyası tərəfindən Qafqazdan qovuldular.[7] Çərkəzləri təcrübəli döyüşçülər kimi görən Osmanlı imperiyası onları öz ərazilərinə qəbul edərək, Qalileya da daxil olmaqla, az məskunlaşan ərazilərə yerləşdirdi.[8]

Çərkəzlər 1878-ci ildə Reyhaniyə (Səfəddən doqquz mil şimalda) və 1876-cı ildə Kfar-Kamaya (Tiberiyadan 13 mil cənub-qərb) sürgün edildilər.[9][5] İkinci dəfə, bu dəfə Balkanlardan, Rusiya tərəfindən deportasiya edildikdən sonra, Osmanlı hakimiyyətləri çərkəzləri zaman-zaman Osmanlı hakimiyyətinə, eləcə də ərəb millətçiliyinin hər hansı bir işarəsinə qarşı müqavimət göstərən bədəvilərə və druzlara qarşı sipər kimi Levant bölgələrində məskunlaşdırdılar, eyni zamanda səbəb ola biləcək beynəlxalq problemlərə görə çərkəzləri Maronitlər arasında yerləşdirməkdən çəkindilər.[10][11]

Əvvəlcə çərkəz köçkünləri bir çox çətinliklərlə üzləşdilər. Bədəvilər onları otlaqlarının “sələmçiləri” və bulaqlarının mənimsəyiciləri, habelə muxtariyyətlərini sarsıtmaq üçün oraya yerləşdirilən Osmanlı tərəfdarları kimi baxırdılar. Çərkəz mədəniyyəti bəzən ərəb adətləri ilə də toqquşurdu, yerli ərəblərin şənliklərdə bir-birinə qarışan çərkəz kişi və qadınların xalq rəqslərini dəhşətlə izləyirdilər.[11] O zamanlar bölgədə Osmanlı hakimiyyəti zəif idi, real hökumət və hüquq-mühafizə orqanları yox idi, Levant bölgəsinin müxtəlif ərazilərində çərkəzlərlə digər yerli qruplar, xüsusən də bədəvi və druz qrupları arasında nadir hallarda silahlı qarşıdurma baş verirdi.[12] Suriya, bəzən Osmanlı müdaxiləsi az və ya heç olmurdu. Adətlərindən bəziləri XX əsrin ortalarına kimi davam etdi. Çərkəzlərlə eyni vaxtda gələn Suriyanın çeçen icması 1880-ci ilə qədər xəstəlik, müharibə və dağıntılar nəticəsində demək olar ki, dağıldı.[13] Ancaq Şimali İsraildə çərkəzlər üstünlük təşkil etdilər və avropalı səyyahlar onların "qabaqcıl əkinçilik üsullarını" və heyvandarlıqdakı bacarıqlarını yüksək qiymətləndirdilər.[13]

Osmanlı imperatorluğu dövründə çərkəzlər öz milli kimliklərini qoruyub saxlaya bilmiş, hətta öz məhkəmələri də olmuş, müxtəlif səyyahlar daim həsrət çəkdikləri vətənlərini heç vaxt unutmadıqlarını qeyd etmişdilər.[14]

Britaniya mandatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fələstindəki çərkəzlər Yişuv və daha sonra İsraildəki yəhudi icması ilə yaxşı əlaqələr saxladılar, bu da qismən Qalileyada məskunlaşan Rusiyadan gələn bir çox İlk aliya mühacirləri ilə paylaşılan dil səbəbiylə idi.[5] Çərkəzlər və yəhudilər biri-birlərinin sürgün tarixlərinə hörmət bəsləyirdilər.[5] Britaniya mandatı dövründə yəhudilər və ərəblər arasında münaqişə başlayanda çərkəzlər çox vaxt ya neytral, ya da yəhudiyönlü mövqe tuturdular.[5]

Fələstinin 1922-ci il siyahıyaalınmasında 656 çərkəz dilində danışan (Cənub bölgəsində 3, Qüds-Yaffada 9 və Şimal bölgəsində 641), bələdiyyə ərazilərində 15 nəfər daxil olmaqla, siyahıya alınmışdır (Yerusəlimdə 3, Yaffada 3, Hayfada 5, Tiberiyada 1 və Beer-Şevada 3).[15]

İsrail dövləti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çərkəzlər 1948-ci il Ərəb-İsrail müharibəsində bitərəf qalmağa üstünlük verdilər. İcma liderlərinin tələbi ilə 1958-ci ildən bəri bütün kişi çərkəzlər yetkinlik yaşına çatdıqda İsrail Silahlı Qüvvələrində məcburi hərbi xidmətə cəlb olunurlar, amma bu qanun qadınlara aid edilmir.[16] Bu baxımdan, onlar İsrail yəhudiləri və İsrail Dövlətində yaşayan İsrail druzilərinə bərabərdirlər (bu, Qolan təpələrində yaşayan Druz əhalisinin əksəriyyətini istisna edir). İsraildəki çərkəz icması arasında orduya cəlb olunanların faizi xüsusilə yüksəkdir. Bir çox çərkəz də İsrail Milli Polisində, İsrail Sərhəd Polisində və İsrail Həbsxana Xidmətində xidmət edir.

1976-cı ildə Çərkəz icması İsrail hökumətinin Ərəb İşləri Departamentindən ayrı olaraq öz təhsil sistemini saxlamaq hüququ qazandı. Nəticə etibarı ilə, cəmiyyət özünün təhsil sistemini ayrıca olaraq idarə edir ki, bu da onun mədəniyyətinin gənc nəsillərə ötürülməsini təmin edir.[17] 2011-ci ildə Knesset çərkəz və druz kəndlərində təhsilin, turizmin və infrastrukturun inkişafına 680 milyon ABŞ dolları ayrılması haqqında qanun layihəsini qəbul etdi.[18][5]

İsraildə ənənəvi geyimli çərkəz gəncləri

Demoqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsrailli çərkəzlər, hər ailədə 3,73 uşaq olan milli nisbətlə müqayisədə, hər ailədə orta hesabla iki uşaq olmaqla,[19] kiçik ailələrin təcrübəsini mənimsəmişlər.[19]

Onlar həm Adıq, həm də İvrit dillərində danışırlar, bir çoxları da həm ərəb və ingilis dillərində danışır, eyni zamanda öz unikal irs və mədəniyyətinlərini də inkişaf etdirirlər.[20]

Çərkəz şəxsiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
İsraildə çərkəz dilində küçə lövhəsi
Ənənəvi Çərkəz yeməkləri (Haliva və Mataz)

Çərkəzlər İsrailə sadiq olsalar da, İsrail ordusunda xidmət etsələr də, dillərini və mədəniyyətlərini qoruyaraq İsraildə rahat yaşamağa davam etsələr də,[5][21] bir çox dövlətlərə yayılmış öz köklərinə sadiqliklərini qoruyub saxlayıblar.[5] Bəziləri üçün “bütün çərkəzləri bir yerə toplamaq, istər muxtariyyət olsun, istər Rusiyanın tərkibində respublika olsun, istərsə də müstəqil dövlət olmaq” arzusu hələ də davam edir. Çərkəz millətçiliyinin qlobal hərəkatından təsirlənərək, bəzi İsrail çərkəzləri Şimali Qafqazdakı mövcud siyasi vəziyyətə baxmayaraq, Rusiyaya qayıtdılar, bu da İsraildə qalmağı üstün tutan İsrail çərkəzlərini çox narahat etdi.[22] Mühacirət edən bəzi çərkəzlər vətənlərindəki aşağı həyat standartından məyus olub geri qayıtdılar, bəziləri isə orada yaşamağa davam etdi.[22]

Sosial-iqtisadi mövqe

[redaktə | mənbəni redaktə et]

2012-ci ildə, İsraildəki çərkəzlərin gənc nəslinin 80%-nin ali təhsilli olduğu bildirilir.[5] Ümumilikdə, İsraildə ali təhsilli yetkin vətəndaşların faizi ümumi faizin 49%-i təşkil edir.[23]

2007-ci ildə İsraildəki Çərkəz və Druz səlahiyyətliləri çərkəzlərin artan turizm sənayesinə investisiya etmək üçün birgə bazar təşəbbüsünü başlatdılar ki, bu da druz kəndlərinə, kənar insanlara öz mədəniyyətlərini yaşatmaq şansı verir.[5]

Son zamanlarda çərkəzlərin islami kimliyinə yenidən diqqət yetirilməsinə baxmayaraq, həm “siyasi, həm də ideoloji cəhətdən” onlar İsrail cəmiyyətinə daha yaxın hesab olunurlar. Bunun İsrail cəmiyyətinin bəzi təbəqələrindən gələn islamofobiyadan qaynaqlandığı düşünülür.[5] Elyanore Merzanın sözlərinə görə: “İsrail çərkəzlərinə fələstinlilərdən tamamilə fərqli münasibət göstərilsə də, onlar hələ də... çox vaxt ayrı-seçkiliyin qurbanı olurlar”.[24] Şlomo Hasson yazır ki, bir tərəfdən bərabərlik elementləri, digər tərəfdən isə kənarlaşdırma, bərabərsizlik və uzun sürən ayrı-seçkilik var”. Bir tərəfdən də İsraildəki çərkəzlər öz vətəndaş hüquqlarından istifadə edirlər. “Onların səs vermək və dövlət orqanlarına seçilmək hüququ var”. Bununla belə, digər tərəfdən “yəhudilər və azlıqlar arasında bərabərsizliyin" olduğunu da vurğulayır. Bu qeyri-bərabərlik təhsilə, yerli özünüidarəetmə orqanlarına, işsizlik və işə düzəlmə, xüsusən də dövlət qulluğuna ayrılan vəsaitlərdəki ayrı-seçkilikdə hiss olunur”.[25] 2009-cu ildə çərkəz və druz fəalları hökuməti mübahisəli torpaq ayırmalarını ləğv etməyə və çərkəz icmasına ayrılan maliyyəni artırmağa çağırıblar. Bu fəalların fikrincə, “Çərkəzlər “altmış illik sədaqətlərinə” baxmayaraq, ərəb və ya haredi-yəhudi icmalarından daha az alırlar.[26] Baş nazir Benyamin Netanyahu etirazlara cavab olaraq 2009-cu ildə baş verən qlobal maliyyə böhranını əsas gətirərək Çərkəz və Druz icmalarını "səbirli" olmağa çağırıb.[26] 2011-ci ildə çərkəz və druz icmaları fəallarının etirazlarına cavab olaraq, İsrail Knesseti təhsil, məşğulluq, mənzil və turizmin inkişafına kömək etmək üçün 680 milyon ABŞ dolları ayrılmasını təsdiqlədi.[5][18] Qanun layihəsi Likud, Şas və İsrail Beyteynu (Evimiz İsrail) partiyalarının dəstəyi ilə qəbul edildi.[18]

Coğrafi dispersiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İsrailin çərkəz icması demək olar ki, tamamilə Kfar-Kama (əhali təqribən 3000) və Reyhaniyə (əhali təxminən 1000) kəndlərində cəmləşib. Adət-ənənələrinin böyük hissəsini itirmiş digər Yaxın Şərq ölkələrindəki çərkəz icmalarından fərqli olaraq, İsrail çərkəzləri öz mədəniyyətlərini qoruyub saxlaya bilmişlər. Çərkəzlərin 90%-dən çoxu hərbi xidməti və təhsilini başa vurduqdan sonra kəndlərinə qayıdırlar. 4000 nəfərlik icmada nikah tərəfdaşı tapmaqda çətinlik çəkdikləri üçün, İsrail çərkəzləri əsasən nikahlardan çəkinirlər. Bəzi ərəblər Kfar-Kamaya köçsələr də, özlərinə aid heç bir mədəni təəssürat formalaşdıra bilmədilər, tez bir zamanda yerli cəmiyyətə inteqrasiya oldular. Burada nikahlar tabu kimi qəbul edilir. Reyhaniyə 1948-ci il müharibəsi zamanı daha çox sayda məcburi köçkün ərəb qaçqını qəbul etdi və nəticədə qeyri-çərkəzlərlə evlilikdən qaçınılsa da, belə nikahlar baş tutdu və məqbul sayıldı.[27][19]

Kfar-Kamadakı çərkəzlərin əksəriyyəti Şapsuqlar, Rehaniyadakılar isə əsasən Abadzexlərdir.[27]

İsraildəki çərkəz ailələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Abraq (adıq Абрэгь)
  • Aşmuz, Açmuz və ya Açmiz (adıq Ачъумыжъ)
  • Bat (adıq Бат)
  • Batvoş (adıq БэтIыуашъ)
  • Bqhana (adıq Бгъанэ)
  • Blanqaps (adıq БлэнгъэпсI)
  • Çoşa və ya Şoşa (adıq Чъушъхьэ)
  • Qorkoş (adıq ГъоркIожъ)
  • Hadiş (adıq Хьэдищ)
  • Hako və ya Haxo (adıq Хьэхъу)
  • Hazal (adıq Хъэзэл)
  • Kobla (adıq Коблэ)
  • Lauz (adıq ЛъыIужъ)
  • Libai və ya Labai (adıq ЛIыпый)
  • Naqo (adıq Наго)
  • Napso (adıq Нэпсэу)
  • Naş (adıq Наш)
  • Natxo or Natço (adıq Натхъо)
  • Qal (adıq Къалыкъу)
  • Qatiş (adıq Къэтыжъ)
  • Saqas və ya Şaqaş (adıq Шъэгьашъ)
  • Şamsi (adıq Чъуэмшъо)
  • Şoqan (adıq Шэугьэн)
  • Şaqa (adıq Шъуагьэ)
  • Tauço (adıq Тхьэухъо)
  • Zazi (adıq Зази)

Tanınmış şəxsləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Bibras Natço (1988-ci il təvəllüdlü), 19 avqust 2019-cu ildən Serbiyanın "Partizan" futbol klubunda yarımmüdafiəçi kimi çıxış edən və 25 mart 2023-cü ildə beynəlxalq futboldan ayrılana qədər İsrail milli komandasının kapitanı olan İsrail əsilli çərkəz futbolçudur.
  • İzak Naş (1989-cu il təvəllüdlü), İsrail Premyer Liqasında oynayan İsrail-Çərkəz futbolçusudur.
  • Nili Natkho (1982-2004), Makkabi Raanana və Elitzur Ramla basketbol klublarında oynamış İsrail-Çərkəz basketbolçusudur.
  • Yanal Aşmouz (1996-cı il təvəllüdlü) İsrail-Çərkəz UFC döyüşçüsüdür. Təşkilatın tarixində dördüncü İsrail qırıcısıdır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Besleney, Zeynel Abidin. The Circassian Diaspora in Turkey: A Political History. Routledge. 2014. səh. 96. ISBN 978-1-317-91004-6. 2023-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-01.
  2. ↑ Torstrick, Rebecca L. Culture and Customs of Israel. Greenwood Publishing Group. 2004. səh. 46. ISBN 978-0-313-32091-0. 2023-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-01.
  3. ↑ Louër, Laurence. To be an Arab in Israel. New York City, NY: Columbia University Press. 2007. səh. 20. ISBN 978-0-231-14068-3. 2023-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-01.
  4. ↑ James Minahan. One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. Westport, Connecticut: Greenwood Press. 2010. səh. 12. ISBN 9780313309847.
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Oren Kessler. "Circassians Are Israel's Other Muslims". The Forward. 20 August 2012. 4 March 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 March 2018.
  6. ↑ "People: Minority Communities". Israeli Ministry of Foreign Affairs. 2013. April 15, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 6, 2020.
  7. ↑ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Rutgers University Press. 2013. back cover. ISBN 978-0-8135-6069-4.
  8. ↑ The Circassians in Israel Arxiv surəti 16 aprel 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2013-04-16 at the Wayback Machine
  9. ↑ "Circassians (in Rehaniya and Kfar Kama)". 2016-10-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-05.
  10. ↑ Kadir Natho. Circassian history. 2009. səh. 517. ISBN 9781465316998. 2023-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-05.
  11. ↑ 1 2 Richmond, 2013. səh. 113–114
  12. ↑ Richmond, 2013. səh. 113–114, 117–118
  13. ↑ 1 2 Richmond, 2013. səh. 114
  14. ↑ Richmond, 2013. səh. 118
  15. ↑ Palestine Census ( 1922).
  16. ↑ "www.circassianworld.com". 2013-04-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-02-09.
  17. ↑ "Circassians, Descendants of Russian Muslims, Fight for Identity in Israel". 2015-12-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-07.
  18. ↑ 1 2 3 Hagar Einav. "Cabinet approves NIS 680M for Druze, Circassian towns". Ynetnews. 13 February 2011. 12 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 March 2018.
  19. ↑ 1 2 3 Sedan, Gil; Westheimer, Ruth K. The Unknown Face of Islam: The Circassians in Israel. Brooklyn, NY: Lantern Books. 2015. ISBN 978-1-59056-502-5. 2023-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-11.
  20. ↑ "Circassians in Israel". 2015-02-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-11.
  21. ↑ Kadir Natho. Circassian history. 3 December 2009. 517–518. ISBN 9781465316998. 21 November 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 December 2023.
  22. ↑ 1 2 Richmond, 2013. səh. 159
  23. ↑ "Key Facts For Israel". Keepeek. 7 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 May 2016.
  24. ↑ Eleonore Merza, "The Israeli Circassians: non-Arab Arabs" Arxivləşdirilib 2023-05-27 at the Wayback Machine, translated by Judith Grumbach, Bulletin du Centre de recherche français à Jérusalem, 20 February 2013, accessed 19 February 2023. Merza, Eléonore. Ni Juifs ni Arabes en Israël. Dialectiques d’identification et négociations identitaires d’une minorité dans un espace en guerre. Le cas des Tcherkesses (Adyghéens) de Kfar Kama et de Reyhaniya (PhD thesis) (fransız). École des hautes études en sciences sociales (EHESS). 2012. səh. 28. 2020-04-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-13. All non-Jewish people are discriminated, and Circassians too, even if they have Israeli citizenship
  25. ↑ Shlomo Hasson. "Relations between Jews and Arabs in Israel" (PDF). Jeffrey Green tərəfindən tərcümə olunub. The Joseph and Alma Gildenhorn Institute for Israel Studies, University of Maryland. 2012. 3 September 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 19 February 2023.
  26. ↑ 1 2 Maayana Miskin. "Druze, Circassians Protest in North". Arutz Sheva. 7 February 2009. 4 March 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 March 2018.
  27. ↑ 1 2 Gilad, Moshe. "A Slightly Rarefied Circassian Day Trip". Haaretz. Tel Aviv. 5 July 2012. 4 April 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 May 2016. I assume it must be a complex and heavy costume, not exactly the latest wrinkle for the blistering Israeli summer. But a moment later, tracing a slender hourglass shape in the air, he explains that even his slim frame would not fit into a Circassian belt without some heavy dieting. 'Our traditional costume is made for a man with a hip measurement of 50 centimeters [about 20 inches]', he said. 'I couldn't wear it today. Circassian men is supposed to look different.'