İstehlak kapitalizmi

İstehlak kapitalizmi (ing. Consumer capitalism) — kapitalist iqtisadiyyatların bir formasıdır və əsasən geniş miqyaslı istehlaka və istehlakçı mərkəzli iqtisadiyyata əsaslanır. Bu sistemdə iqtisadi inkişaf və artımın əsasını kütləvi istehsal və istehlak təşkil edir, yəni məhsulların və xidmətlərin davamlı şəkildə alınması və satılması iqtisadi fəaliyyətin mərkəzi elementidir.^[1]

İstehlak kapitalizmi XX əsrdə sənaye inqilabından sonra və xüsusilə II Dünya Müharibəsindən sonra daha da güclənmiş və bugünkü qlobal iqtisadi sistemin əsas dayağına çevrilmişdir.

İstehlak kapitalizminin əsas xüsusiyyətləri

Kütləvi istehlakın təşviqi

İstehlak kapitalizmində insanların daha çox mal və xidmət əldə etməsi iqtisadiyyatın davamlı böyüməsi üçün vacib hesab edilir. Bu, reklam, marketinq və müxtəlif brend strategiyaları vasitəsilə təşviq olunur. İnsanlar davamlı şəkildə yeni məhsullar almağa, köhnə məhsulları yeniləməyə və trendlərə uyğun hərəkət etməyə təşviq edilir.

İqtisadi artımın əsas elementi kimi istehlak

Kapitalist sistemlərdə iqtisadi artımın və rifahın artırılması üçün istehlak çox vacib rol oynayır. İstehlakçıların məhsul və xidmətlərə davamlı tələbatı, müəssisələrin daha çox istehsal etməsinə və nəticədə iqtisadiyyatın genişlənməsinə şərait yaradır.

Brend və simvolik istehlak

Brendləşmə istehlak kapitalizminin əhəmiyyətli elementidir. Şirkətlər məhsulları yalnız funksional keyfiyyətləri ilə deyil, həm də simvolik və sosial dəyərlərlə istehlakçılara satmağa çalışırlar. İstehlakçılar müəyyən brendlər vasitəsilə sosial statuslarını göstərir və şəxsi kimliklərini ifadə edirlər.

İstehsal və istehlak əlaqəsi

İstehlak kapitalizmi yalnız kütləvi istehlakla kifayətlənmir, həm də istehsalın davamlı şəkildə istehlakı təmin edəcək şəkildə qurulmasını tələb edir. Yenilənə bilən və ya müvəqqəti məhsulların (məsələn, texnologiyanın tez köhnəlməsi) yaradılması nəticəsində istehlakçılar yenidən məhsul almağa yönləndirilir.

Maddi dəyərlərin üstünlüyü

İstehlak kapitalizmi cəmiyyətin mərkəzində maddi dəyərlərin yerləşdirilməsinə səbəb olur. İnsanın uğuru və rifahı tez-tez əldə etdiyi maddi sərvətlərlə ölçülür. Bu, insanların maddi sərvətləri əldə etmək üçün daha çox iş görməsinə və iqtisadi aktivliyə cəlb olunmasına gətirib çıxarır.

Tələbatın süni yaradılması

İstehlak kapitalizmində bazar daim yeni tələbatlar yaratmağa çalışır. Bu, reklamlar vasitəsilə insanların ehtiyacları olmadığı məhsullara da tələbat yaratmaq üçün manipulyasiya edilməsini ehtiva edir. Yeni texnologiyalar, moda və trendlər bu tələbatın artırılmasında mühüm rol oynayır.

Kütləvi istehsal və təbii resursların istismarı

İstehlak kapitalizmi təbii resursların geniş miqyasda istismarına səbəb olur, çünki davamlı istehlak üçün böyük həcmdə istehsal lazımdır. Bu vəziyyət ekoloji problemlərin yaranmasına, resursların azalmasına və ətraf mühitin zədələnməsinə gətirib çıxara bilər.^[2]

İstehlak kapitalizminin tənqidi

İstehlak kapitalizmi bir çox tənqidlərə məruz qalır. Bunlar əsasən ekoloji problemlər, sosial bərabərsizlik, maddi dəyərlərin həddindən artıq vurğulanması və istehlakçıların manipulyasiyası ilə əlaqədardır. Tənqidçilər həmçinin insanların həqiqi rifahının maddi istehlakdan daha çox mənəvi və ictimai aspektlərdən asılı olduğunu vurğulayırlar.^[3]

Alternativ yanaşmalar

İstehlak kapitalizminə qarşı dayanıqlı iqtisadiyyat, minimalizm və etik istehlakçılıq kimi yanaşmalar inkişaf edir. Bu yanaşmalar daha balanslı və ekoloji cəhətdən dayanıqlı həyat tərzini və iqtisadi sistemi təşviq edir, insanların ehtiyaclarına əsaslanan, israfçılığı azaldan istehlak formalarını dəstəkləyir.^[4]

Bu səbəbdən istehlak kapitalizmi bir tərəfdən iqtisadi artım və texnoloji inkişafı dəstəkləyərkən, digər tərəfdən sosial və ekoloji problemləri ilə cəmiyyətlərin müzakirə obyektinə çevrilib.^[5]

İstinadlar

1. Speth, James G. The Bridge at the Edge of the World: Capitalism, the Environment, and Crossing from Crisis to Sustainability. Yale School of Forestry & Environmental Studies - Masters of Environmental Management.
2. Andy Scerri, Paul James. ‘Globalizing Consumption and the Deferral of a Politics of Consequence' (2012) (Globalizations). 2012-01-01.
3. Cesare Silla. The Rise of Consumer Capitalism in America, 1880 - 1930. Routledge. 2018-04-27. ISBN 978-1-315-39964-5.
4. William R. Leach. Land of Desire: Merchants, Power, and the Rise of a New American Culture. Knopf Doubleday Publishing Group. 2011-06-15. ISBN 978-0-307-76114-9.
5. "The Disaffected Individual in the Process of Psychic and Collective Disindividuation | Ars Industrialis". arsindustrialis.org (ingilis). 2024-02-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-23.