Əfqanıstanda xristianlıq

Xristianlar tarixən Əfqanıstanda kiçik icmadan ibarət olublar. Beynəlxalq Xristian Konserninə görə Əfqanıstandakı xristianların ümumi sayının hazırda 15.000 ilə 20.000 arasında olduğu təxmin edilir. Əfqan xristianlarının demək olar ki, hamısı islamı qəbul etmişlər. Pyu Araşdırma Mərkəzi 2010-cu ildə Əfqanıstanda 40.000 əfqan xristianın yaşadığını təxmin edir.[1] Əfqanıstan İslam Respublikası bir çox mühacir (baxmayaraq ki, 2014-cü ildən 2021-ci ilə qədər ölkənin birinci xanımı olan Rula Qani Livandan olan maronit xristiandır) istisna olmaqla, heç bir Əfqanıstan vətəndaşını xristian kimi tanımırdı.[2][3] Əfqan vətəndaşlarına xristianlığı qəbul etməyə qanuni icazə verilmir; qeyri-müsəlmanların müjdə verməsini qadağan edən açıq qanunlar olmasa da, bir çox səlahiyyətlilər və Əfqanıstan cəmiyyətinin əksər üzvləri bunun tətbiqini islama zidd hesab edirlər.[4][5] Əfqanıstanda qanuni olaraq tanınan yalnız bir xristian kilsə binası var, bu da İtaliya səfirliyində 1930-cu illərdən etibarən fəaliyyət göstərən Katolik kilsəsidir.[6]

Cari vəziyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Cari siyasət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əfqanıstan Konstitusiyası islam qanunlarının hüquqi çərçivəsi daxilində olduğu və islam dinini təhdid etmədiyi halda islamdan başqa dinlərin etiqadına icazə verir. Ancaq inancını xristianlığa dəyişən müsəlmanlar ictimai və rəsmi təzyiqlərə məruz qalırlar ki,[7][8] bu da əmlaklarının müsadirəsi, həbs və ya ölümlə nəticələnə bilər.[5][9] Bir neçə əfqan xristianı konstitusiya hüquqlarına zidd olan sərt şəriət tərəfdarlarının təsiri nəticəsində öz inanclarını tətbiq etdikləri üçün həbs edilib. Belə hallar nadir olsa da, onların azadlığa çıxması üçün işlərin beynəlxalq ictimailəşdirilməli olunduğu qeyd edilib.[10]

Qəndəhardakı Rumıniya bazasında Şərq Pravoslav Kilsəsi kimi xarici hərbi bazalarda xristian dini obyektləri də var.[11][12][13]

Əfqanıstanda fəaliyyət göstərən bəzi xristian xeyriyyə təşkilatları da var. Amerikalı yazıçı və radio aparıcısı Brant Hansen Əfqanıstanda "CURE" ilə xeyriyyə işi görüb.

Xristian nəşrləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İctimai məhdudiyyətlərə baxmayaraq, bir çox mənbələr Əfqanıstanda yaşayan əfqan xristianların gizli yeraltı icmasının olduğunu iddia edirlər.[5][9] ABŞ Dövlət Departamenti bu qrupun sayının 500 ilə 8.000 nəfər arasında olduğunu bildirib.[5] Bununla belə, Əfqanıstandakı əfqan xristian icmasının sayı ilə bağlı təxminlər etibarlı deyil.[5] Əfqanıstanın düşmən hüquqi mühitinə görə əfqan xristianlar gizli şəkildə şəxsi evlərdə inanclarını həyata keçirirlər.[5][7] Tam Bibliya onlayn olaraq dəri dilində,[14] Əhdi-cədid isə puştu dilində mövcuddur.[15]

Xristianlığı qəbul edənlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hindistan,[16] ABŞ,[17][18] Böyük Britaniya,[19] Kanada,[20] Avstriya,[21] Finlandiya[22] və Almaniyadakı xristian icmaları da daxil olmaqla Əfqanıstandan kənarda yaşayan bir sıra əfqan xristianlar (həm dinini qəbul edənlər, həm də onların nəsilləri) var.[23][24]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həvari Foma və erkən xristianlıq

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ənənəyə görə, Hind-Parfiya kralı Qondofar Hindistanın cənubuna və bəlkə də Malayziyaya və ya Çinə qədər davam edən Həvari Foma tərəfindən prozelitləşdirildi.

"Həvarilərin işləri"nə (Həvarilərin işləri 2:9) görə, Bibliyada etnik yəhudilər və Partfya İmperiyasından (qərbi Əfqanıstanı əhatə edən[25][26][27]) yəhudiliyə keçənlər Əllinci gün bayramında iştirak edirdilər. Yevsrvinin qeydlərinə görə, həvarilər Foma və Bartalmay Parfiyaya təyin edilmişdilər.[28]

Fomanın apokrif İncilində və digər qədim sənədlərdə olan əfsanə, Müqəddəs Fomanın müasir Əfqanıstanın şimalını əhatə edən torpaqlarda yerləşən Orta Asiyanın qədim bölgəsi olan Baktriyada təlim yaydığını göstərir.[29] III əsrin əvvəllərində Fomanın işləri[28] kimi tanınan süryani əsəri həvarinin xidmətini biri şimalda, digəri cənubda olan iki padşahla əlaqələndirir. "Həvarilərin işləri" kitabına görə, Foma əvvəlcə bu missiyanı qəbul etmək istəmirdi, lakin Tanrı gecə görüntüsündə ona göründü və onu Hindistan taciri Abban (və ya Habban) ilə Hindistanın şimal-qərbindəki doğma yerinə getməyə etməyə çağırdı. Orada Foma Hind-Partiya (Cənubi Əfqanıstan, Pakistan və Şimali Hindistan) kralı Qondofara xidmət etdi. Həvarinin xidməti padşah və qardaşı da daxil olmaqla, bütün səltənətdə bir sıra dönüşümlərlə nəticələndi.[28]

Təxminən 196-cı ildə Bardesan bütün Medeya, Parfiya və Baktriyadakı[30] xristianlardan bəhs etdiyi kitabını yazdı və Tertulliana görə (təxminən 160-230), 220-ci ilə qədər Fars İmperatorluğu daxilində bir sıra yepiskopluqlar mövcud idi.[31] İkinci Fars İmperiyasında (226), Hindistanın şimal-qərbində, Əfqanıstanda və Bəlucistanda Şərq Kilsəsinin yepiskopları var idi, eyni zamanda missionerlik fəaliyyəti ilə məşğul olan din adamları və ruhanilər də fəaliyyət göstərirdilər.[28]

Şərq Kilsəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

409-cu ildə Şərq Kilsəsi (bəzən Nestorian Kilsəsi də adlanır) 224-579-cu illərdə indiki Əfqanıstanı idarə edən İran Sasani İmperiyasının kralı I Yezdəgirddən[32] (399-409-cu illərdə hökmranlıq edib) dövlət tərəfindən tanındı.

424-cü ildə Zəranc və Qəndəhar[33] da daxil olmaqla Əfqanıstanın cənubunu əhatə edən Sistan yepiskopu Afrid Dadyeşu Sinodunda iştirak etdi.[34] Bu sinod Şərq Kilsəsinin ən mühüm şuralarından biri idi və onların nizam-intizam və ya teoloji problemlərinin heç bir başqa gücə, xüsusən də Roma İmperiyasının heç bir kilsə şurasına müraciət etməyəcəyini müəyyən edirdi.[35]

424-cü il həm də Heratda yepiskopluğun yaradılması qeyd edildi. 6-cı əsrdə Herat Şərq Apostol Kilsəsinin Metropolitan Taxt-tacının,[36][37] 9-cu əsrdən isə həm də Süryani Pravoslav Metropolitan Taxt-tacı idi.[37] Heratdakı xristian icmasının əhəmiyyəti ondan görünür ki, bu günə qədər şəhərdən kənarda ərəb, dəri və puştu dillərində İncil mənasını verən İncil adlı bir rayon var.[38] Xristian icması ən azı 1310-cu ilə qədər Heratda mövcud idi.[39]

İslamı qəbul edən xristian olan Təkudar səfir təyin edilir. Əlaəddin Ataməlik Cüveyninin "Tarixi Cahangüşeyi Cüveyni" əsərindən.

Şərq Apostol Kilsəsi Əfqanıstanın Herat (424-1310), Fərah (544-1057),[39] Zərənc (544), Buşanc (585), Badğis (585) Qəndəhar və Bəlx daxil olmaqla doqquz şəhərində yepiskopluqlar yaradıldı.[36][39] Amudəryanın şimal sahilində, Əfqanıstan sərhədinə çox yaxın, Künduz yaxınlığında, Tacikistanın Pənc şəhərindən qısa bir məsafədə 6-7-ci əsrlərə aid nestorian monastırının xarabalıqları var. Kompleks 1967-ci ildə sovet arxeoloqları tərəfindən aşkar edilmişdir. Monastr qaya içində oyulmuş onlarla kiçik otaqdan ibarətdir.[40]

Sultan Əhməd kimi də tanınan Əhməd Təkudar (1282-1284-cü illərdə hökmranlıq etmişdir) Türkiyənin şərqindən Pakistana qədər uzanan və Əfqanıstanın böyük hissəsini əhatə edən Monqol İmperatorluğunun Elxanilər Dövlətinin sultanı olub. Təkudar nestorian xristianı olaraq Nikolas Təkudar xan adı ilə anadan olub; lakin sonradan Təkudar islamı qəbul etdi və adını Əhməd Təkudar olaraq dəyişdi. Təkudar 1282-ci ildə taxta çıxanda Elxanilər İmperiyasını sultanlığa çevirdi. Təkudar canfəşanlıqla yeni imanını təbliğ etdi və yüksək səviyyəli vəzifələrə də bunu tətbiq etdi. Elxanilər İmperiyası nəticədə 1295-ci ildə islamı dövlət dini kimi qəbul etdi. Şərq Kilsəsi Teymurun (1336-1405) hakimiyyəti dövründə Əfqanıstan və İranda demək olar ki, tamamilə məhv edildi.[41]

Erkən yezuit tədqiqatçıları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1581 və 1582-ci illərdə yezuit və ispan montesseratı və portuqal Bento de Qoiş islam imperatoru Əkbər tərəfindən dostcasına qarşılandı, lakin ölkədə yezuitlərin daimi mövcudluğu yox idi.[42][43]

Erməni Apostol Kilsəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hələ 1667-ci ildə Kabildə yaşayan erməni tacirləri var idi və onlar Moğalda (indiki Hindistan) yezuitlərlə əlaqə saxlayırdılar.[44] Bu erməni tacirlərinin xristian olub-olmadığı bəlli deyil, lakin onların mövcudluğu 17-ci əsrdə Kabildə erməni icmasının olduğunu göstərir. Kabil Yeni Culfa, İsfahan (indiki İran)[44] Erməni Apostol Kilsəsinin Fars-Hind Yeparxiyasının kilsə yurisdiksiyası altında idi və o, icmaya erməni kahinləri göndərirdi; lakin 1830-cu ildən sonra heç bir erməni keşişi gəlmədi.[45]

1755-ci ildə Lahordakı yezuit missioneri Yozef Tifentaler yazır ki, Sultan Əhməd Şah Bahadur bir neçə erməni silah ustasını Lahordan Kabilə aparıb.[45] Anqlikan missioneri Cozef Vulf 1832-ci ildə Kabildə ermənilərə fars dilində təlim verdi; onun hesabındaa icmanın sayı təxminən 23 nəfər idi.[45][46] 1839-cu ildə Lord Kin Kabilə yürüş edəndə kaplen, keşiş Q. Piqott erməni kilsəsində uşaqlardan ikisini vəftiz etdi.[44] 1842-ci ildə general Uilyam Nottun komandasının keşişi C. N. Ellen daha üç nəfəri vəftiz etdi.[44][47]

Erməni kilsəsində etnik əfqanın vəftiz olunduğu bildirilən yeganə hadisənin kilsənin damından soxularaq orada saxlanılan qiymətli gümüş qabları oğurlamaq istəyərkən yıxılan soyğunçu olduğu bildirilir. O, tutulduğunda mərhəmət üçün yalvardı və sonra vəftiz olunmağı xahiş etdi.[45] Bala-Hissar yaxınlığındakı erməni kilsəsinin binası İkinci ingilis-əfqan müharibəsi zamanı ingilis qoşunları tərəfindən dağıdılıb; icma itkilərinə görə Britaniya Xarici İşlər və Birlik İdarəsindən təzminat aldı, lakin kilsə heç vaxt yenidən tikilmədi.

Hələ 1870-ci ildə Britaniya hesabatlarında Kabildə 18 erməni xristianın qaldığı göstərilirdi.[45] 1896-cı ildə Əfqanıstan əmiri Əbdürrəhman xan hətta Hindistanın Kəlkətə şəhərindəki erməni icmasına məktub göndərərək onlardan on-on iki ailəni Kabilə gəlməsini xahiş etmişdi ki, sayı azalmaqda davam edən öz həmvətənlərinin "tənhalığını aradan qaldırsınlar".[45] Lakin ilkin cavaba baxmayaraq, sonda Kəlkətə ermənilərinin heç biri bu təklifi qəbul etmədi.[45] Növbəti il ​​Osmanlı sultanı II Əbdülhəmidin Əfqan hökmdarına ermənilərin sədaqətini şübhə altına alan məktubundan sonra erməni icmasının son üzvləri də qovuldu.[45]

Kabil erməniləri Pişəvərə sığındılar. Qeyd etmək lazımdır ki, bu qaçqınlar özləri ilə dini kitabları və qədim əlyazmalarını apardılar. 11 fevral 1907-ci il tarixli ingilis (Kəlkətə) qəzetində bu məsələ ilə bağlı məqalədə deyilirdi: "Mərhum Əmir Əbdülrəhmanın dövründə bu insanlar on ailəyə qədər azaldılar. Onlar naməlum səbəblərdən Pişəvəriyə sürgün edildi və onlarla birlikdə çox qədim olduğu deyilən əlyazmalar kolleksiyasının bir qisimi də məhv edildi. Həqiqətən də onlar o qədər qədimdirlər ki, onlara sahib olan ailələrdən heç biri onları oxuya bilmir. Hər halda indi Pişəvərdə olduğu deyilən əlyazmaların ekspertlər tərəfindən yoxlanılması nəticəsində nəticə çıxarılmalıdır. Ailələrin özləri Kabildə ilk məskunlaşmanın tarixindən xəbərsizdirlər, lakin onun ən qədim dövrlərə aid olması istisna olunmur."[48] Erməni arxiyepiskopu Sahak Ayvadyan bu nəşrdən sonra bu ermənilərə keşiş ziyarəti, eləcə də kitab və əlyazmalarla tanış olmaq üçün Pişəvərə getdi. Kəlkətəyə qayıdarkən o, qaçqınlardan əldə etdiyi bəzi kitabları Erməni Kilsəsi Kitabxanasına hədiyyə etdi.

20-ci əsrdən sonra

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu gün Əfqanıstanda qanuni olaraq tanınan yeganə kilsə İtaliya səfirliyindədir. İtaliya 1919-cu ildə Əfqanıstanın müstəqilliyini tanıyan ilk ölkə oldu və Əfqanıstan hökuməti İtaliyaya necə təşəkkür edə biləcəyini soruşdu. Roma o vaxt Əfqanıstanın paytaxtında yaşayan beynəlxalq texniklər tərəfindən tələb edilən katolik kilsəsi tikmək hüququnu istədi. İtaliyaya səfirliyi daxilində ibadətgah tikmək hüququ verən bənd 1921-ci il İtaliya-Əfqanıstan müqaviləsinə daxil edildi və həmin il barnavitlər pastoral fəaliyyət göstərməyə başladılar.[49] Faktiki pastoral iş 1933-cü ildə beynəlxalq texniklərin xahiş etdiyi kilsə tikildiyi zaman başladı.[50] 1950-ci illərdə sadə sement kilsə tamamlandı.[51]

Prezident Eyzenhauer Əfqanıstanın Kabil şəhərinə etdiyi səfəri üçün kortej. ABŞ Prezidenti Duayt Eyzenhauer 1959-cu ildə Əfqanıstana səfər etdi.

1990-1994-cü illərdə Ata Cüzeppe Moretti Əfqanıstanda yeganə katolik keşişi kimi xidmət etdi,[52] lakin 1994-cü ildə vətəndaş müharibəsi zamanı İtaliya səfirliyinə hücum zamanı qəlpə yarası aldıqdan sonra oranı tərk etmək məcburiyyətində qaldı və İtaliyaya qayıtmalı oldu.[53] 1994-cü ildən sonra İsanın Kiçik Bacıları Əfqanıstanda qalmağa icazə verilən yeganə katolik dini işçilər idi, çünki onlar 1955-ci ildən orada idilər və işləri xalq tərəfindən alqışlanırdı.[54] 1992-ci ildə Prezident Məhəmməd Nəcibulla hökumətinin rəsmisi yeni kilsə kompleksi planlaşdırmaq üçün Morettini ziyarət etdi, lakin Nəcibullah qısa müddət sonra münaqişə zamanı üsyançılar tərəfindən devrildiyindən heç nə alınmadı.[55]

1959-cu ildə ABŞ Prezidenti Duayt Eyzenhauer Əfqanıstana səfər etdi. Vaşinqton İslam Mərkəzi oradakı müsəlman diplomatlar üçün Vaşinqtonda inşa edilmişdi və Prezident Eyzenhauer Əfqanıstandakı diplomatik korpus və qürbət icmasının istifadəsi üçün qarşılıqlı əsasda Kabildə protestant kilsəsi tikmək üçün Kral Zahir şahdan icazə istədi. Kilsənin tikintisinə dünyanın hər yerindən xristianlar öz töhfələrini vermişlər. Əfqan alebastr mərmərindən oyulmuş məhək daşında onun ithafında deyilir: ""Bizi sevən və Öz qanı ilə bizi günahlarımızdan azad edən" Allahın izzətinə bu bina "bütün millətlər üçün dua evi" kimi həsr edilmişdir. H. M. Zahir şahın hakimiyyəti dövründə, 17 may 1970-ci il, 'İsa Məsihin Özü guşə daşıdır."[56][57] Lakin kilsə binası 1973-cü il iyunun 17-də[57] Məhəmməd Davud Xanın monarxiyaya qarşı etdiyi respublika çevrilişi zamanı dağıdıldı. O vaxtdan bəri protestant xristianlar üçün heç bir ibadət yeri tikilməyib.

1990-cı illərin ortalarında Taliban hakimiyyətə gəldikdən sonra xristianlar təqib edildi.[58] 2001-ci ildə Talibanın süqutundan sonra ABŞ-nin mövcudluğu artdıqca xristianlığı qəbul edənlərin sayı artdı. Xristianlığı qəbul edənlərin əksəriyyəti şəhərlərdə yaşayırdı, ona görə də Taliban təhlükəsi minimal idi. Lakin 2005-ci ildə bir çox xristian dinini qəbul edənlər kimliklərinin ictimaiyyətə açıqlanacağından qorxaraq Əfqanıstandan (əsasən Hindistana) qaçmağa başladılar.[59] 2015-ci ildə aparılan bir araşdırma, ölkədə yaşayan müsəlman mənşəli 3.300-ə yaxın şəxsin Məsihə inandığını təxmin etdi.[60]

2001-ci ildən etibarən xristianlıq əleyhinə hadisələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • 5 avqust 2001-ci ildə "Shelter Now International" QHT-nin 24 işçisi hakim Taliban tərəfindən həbs edildi. Xeyriyyə təşkilatı qaçqınlar və yoxsullar üçün evlər tikdi.[61] 16-sı əfqan, 8-i isə qərbli idi. İşçilər 2001-ci ilin noyabrında xilasetmə missiyasından sonra nəhayət azad edildilər. Qərblilər Almaniya, Amerika və Avstraliyadan olan altı qadın və iki kişi idi. "Shelter Now"-ın əməkdaşları əfqan müsəlmanlarını xristianlığı qəbul etməyə çağırmaqda ittiham olunurdular.[61][62][63]
  • 2002-ci ildə Əfqanıstan "islam prinsiplərinə zidd olan və ya digər din və məzhəbləri təhqir edən mövzuların" nəşrinə qarşı sanksiyanı ehtiva edən yeni mətbuat qanunu qəbul etdi.
  • 2003-cü ildə Talibanın yüksək səviyyəli komandirlərindən olan molla Dadulla "yəhudilər və xristianlar, bütün əcnəbi səlibçilər" Əfqanıstandan qovulana qədər döyüşləri davam etdirəcəklərini söylədi.[64]
  • 2004-cü ilin yanvarında Əfqanıstan qeyri-müsəlman dini qrupların öz etiqadlarını həyata keçirmək azadlığını təmin edən və dövlətin BMT Nizamnaməsinə, beynəlxalq müqavilələrə, beynəlxalq konvensiyalara və İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannamənə əməl edəcəyini bəyan edən yeni konstitusiya qəbul etdi. Bununla belə, konstitusiya hər bir fərdin, xüsusən də ayrı-ayrı müsəlmanların, Əfqanıstan əhalisinin böyük əksəriyyətinin və ya azlıqda olan dini icmaların din və ya inanc azadlığı hüququnun açıq müdafiəsini əhatə etmir.
  • 2005-ci ildə Prezident Həmid Kərzai Papa II İohann Pavelin dəfn mərasimində iştirak edərək öz ehtiramını göstərdi.[65]
  • 2006-cı ilin fevralında əfqan xristian Əbdül Rəhman 2006-cı ilin fevralında həbs olundu və xristianlığı qəbul etdiyinə görə ölüm cəzası ilə hədələndi.[66][67][68] 26 mart 2006-cı ildə xarici hökumətlərin ağır təzyiqi altında məhkəmə "istintaq boşluqlarını" və onun "zehni cəhətdən balanssız" olduğuna dair şübhələri əsas gətirərək onun işini prokurorlara qaytardı.[69][70][71] O, martın 27-nə keçən gecə həbsdən ailəsinə buraxılıb.[72] Martın 29-da Əbdül Rəhman İtaliya hökumətinin ona sığınacaq təklif etməsindən sonra İtaliyaya gəlib.[73]
  • 19 iyul 2007-ci ildə 23 cənubi koreyalı missioner Qəzni vilayətindən keçərkən Taliban üzvləri tərəfindən girov götürüldü. Taliban və Cənubi Koreya hökuməti arasında razılaşma əldə olunana qədər iki girov kişi edam edildi. On altı qadın və yeddi kişidən ibarət qrup Semmul Presviterian Kilsəsinin aracılığı ilə avtobusla Qəndəhardan Kabilə aparıldı.[74] Əsir götürülən 23 girovdan ikisi, Semmul Kilsəsinin 42 yaşlı cənubi koreyalı keşişi Pe Hyonq-qyu və 29 yaşlı cənubi koreyalı Şim Son-min müvafiq olaraq iyulun 25-i və 30-da edam ediliblər. Daha sonra danışıqların irəliləməsi ilə iki qadın, Kim Qon-çja və Kim Ci-na avqustun 13-də, qalan 19 girov isə avqustun 29-da və 30-da azad edilib.[75]
  • 2008-ci ilin sentyabrında Əfqanıstan Parlamenti islam prinsiplərinə zidd olan əsər və materialları, digər din və məzhəbləri təhqir edən əsər və materialları, islamdan başqa dinlərin təbliğini qadağan edən yeni media qanunu qəbul edib.
  • 2008-ci ilin oktyabrında Britaniya və Cənubi Afrika vətəndaşı olan və SERVE Əfqanıstan"da yardım işçisi Qeyl Uilyams Kabilə işə gedərkən motosikletdə olan iki şəxs tərəfindən güllələndi. Talibanın sözçüsü Zabiulla Mücahid onun ölümünə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürdü və "Əfqanıstanda xristianlığı təbliğ edən təşkilatda işlədiyi üçün" öldürüldüyünü söylədi.[76]
  • 2009-cu ilin may ayında xristian qruplarının əfqanları islamdan xristianlığa keçirtmək məqsədi ilə puştu və dəri dillərində İncil nəşr etdirdiyi açıqladılar.[77][78][79][80][81][82] İncillər Baqram hava bazasındakı əsgərlərə göndərildi. Amerika hərbi səlahiyyətliləri bildirirlər ki, Müqəddəs Kitabın yayılması rəsmi siyasət deyildi və bir din xadimi əsgərlərin planlarından xəbərdar olanda İncillər müsadirə olundu və nəhayət, yandırıldı.
  • 2010-cu ilin martında 1970-ci ildə tikilmiş protestant kilsəsinin yerləşdiyi icarəyə götürülmüş əmlakın qalan binaları dağıdıldı. Binalar qeyri-rəsmi olaraq beynəlxalq xristian icması tərəfindən görüş yeri kimi istifadə edilmişdir. 1970-ci ildə qızılla ödənilən əmlakın 99 illik icarəsi əfqan məhkəmələri tərəfindən yerinə yetirilmədi.
  • 2010-cu ilin iyun ayında Əfqanıstanın kiçik televiziya kanalı olan Nurin TV, dəri dilində xristian dualarını oxuyan və vəftiz olunan kişilərin görüntülərini nümayiş etdirdi. Televiziya həmin şəxslərin xristianlığı qəbul etmiş əfqanlar olduğunu bildirib. İki humanitar təşkilat, Norveç Kilsə Yardımı və ABŞ-nin Ümumdünya Kilsə Xidməti, bu hesabatda əfqan müsəlmanlarını xristianlığı qəbul etdikləri irəli sürüldükdən sonra fəaliyyətini dayandırdı. Daha sonra Nurin TV iki agentliyə qarşı heç bir sübut olmadığını və onların adlarındakı "kilsə" sözünə görə adlandırıldığını təsdiqləyib.[83] Hesabat Kabildə və Məzari-Şərifdə xristianlıq əleyhinə etirazlara səbəb olub. Parlamentdə aşağı palatanın deputatı Əbdül Səttar Xavasi xristianlığı qəbul edən müsəlmanların edam edilməsinə çağırıb və qərbdəki Herat əyalətindən olan millət vəkili Qazi Nazir Əhməd xristianlığı qəbul etmiş müsəlmanı öldürməyin "cinayət olmadığını" deyib.[84] Videoda nümayiş olunan 25 xristian arasında həbs edilən kişilərdən biri daha sonra xristianlığı qəbul etdiyinə görə ölümə məhkum edilmiş Əfqan Qızıl Xaç işçisi Səid Musa olub.[85][86]
  • 5 avqust 2010-cu ildə Beynəlxalq Yardım Missiyasının Nuristan Düşərgəsi komandasının on üzvü Əfqanıstanın Bədəxşan vilayətinin Kuran va Muncan rayonunda öldürülüb. Komanda Nuristandan Kabilə qayıdarkən hücuma məruz qalıb.[87][88] Komandanın bir üzvü xilas edildi, komandanın qalan hissəsi isə öldürüldü. Ölənlər altı amerikalı, iki əfqan, bir britaniyalı və bir almandır.[89] Həm Hizbul-İslami, həm də Taliban əvvəlcə hücuma görə məsuliyyəti öz üzərinə götürərək,[88] həkimləri prozelitizm və casusluqda ittiham etdilər.[90][91][92] Bu iddialar daha sonra Nuristan və Bədəxşandakı Taliban liderləri tərəfindən təkzib edildi və ölənlərin vicdanlı yardım işçiləri olduğunu təsdiqlədiklərini bildirdilər, qətlləri qətl kimi pislədilər və həlak olanların ailələrinə başsağlığı verdilər.[93] Hücum Əfqanıstan müharibəsində yardım işçilərinə qarşı edilən ən dəhşətli hal idi.[94][95][96][97][98] Qətllər xristianlara bağlı qrupların bəzi əfqanlar və hökumət əleyhdarlarının üzləşdiyi şübhələri və ölkədəki yardım işçilərinin üzləşdiyi daha geniş riskləri vurğuladı.[99]
  • 9 avqust 2010-cu ildə Herat vilayətinin qərbində iki əfqan və iki yardım işçisi xristianlığı təbliğ etdikləri üçün həbs edildi. İki QHT işçisi ölkədən deportasiya edildi, əfqan işçilər isə daha uzun müddət saxlanıldı. Uzun danışıqlardan sonra hökumət onları Kabildə azad etdi.
  • 2010-cu ilin noyabrında başqa bir şəxs, Şoaib Əsədulla Musəvi Əhdi-cədidi dostuna verməkdə ittiham olunduqdan sonra Məzari-Şərifdə həbs olundu, sonra onu təslim etdi.[100] 14 aprel 2011-ci ildə pasport alıb Əfqanıstanı tərk etdi.[101]
  • 2011-ci ilin fevralında Beynəlxalq Xristian Konserni xristianlığı qəbul etdiyi üçün doqquz ay həbsdə olan Səid Musanın azad edilməsini alqışladı.[102]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-02-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  2. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-12-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  3. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-04-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  4. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2017-03-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 "Arxivlənmiş surət". 2022-06-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  6. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-06-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  7. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2018-10-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  8. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  9. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2012-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  10. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-08-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  11. ↑ https://web.archive.org/web/20140522020427/http://www.antiochian.org/node/22949
  12. ↑ https://web.archive.org/web/20140522020319/http://www.antiochian.org/node/22953
  13. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-01-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  14. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-09-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  15. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-06-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  16. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-06-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  17. ↑ https://web.archive.org/web/20180808060429/
  18. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  19. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2009-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  20. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-07-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  21. ↑ https://web.archive.org/web/20110713145403/http://www.khudawand.com/aboutus.htm
  22. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-02-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  23. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-06-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  24. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-09-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  25. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-01-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  26. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-09-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  27. ↑ https://web.archive.org/web/20201125224914/https://www.cemml.colostate.edu/cultural/09476/afgh02-07enl.html
  28. ↑ 1 2 3 4 "Arxivlənmiş surət". 2022-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  29. ↑ https://web.archive.org/web/20040927210206/http://members.aol.com/didymus5/ch19.html
  30. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2017-04-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  31. ↑ http://dickens/[ölü keçid]
  32. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-06-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  33. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-04-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  34. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  35. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2011-07-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  36. ↑ 1 2 https://web.archive.org/web/20110515040342/http://www.nestorian.org/location_of_nestorian_bishops.html
  37. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2008-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  38. ↑ https://web.archive.org/web/20060316034634/http://www.aims.org.af/maps/district/hirat/injil.pdf
  39. ↑ 1 2 3 https://web.archive.org/web/20000818173702/http://zenit.org/english/asia/stats2.html
  40. ↑ https://archive.today/20121209180410/www.jaas.org/edocs/v11n1/Nestorianism.pdf
  41. ↑ https://en.m.wikipedia.org/wiki/Apostolic_Church_of_the_East
  42. ↑ https://web.archive.org/web/20060514071130/http://www.companysj.com/sjusa/05-06-17.htm#afghanistan
  43. ↑ https://web.archive.org/web/20070929023252/http://info.jesuit.org.au/info/modules.php?name=News&file=article&sid=413
  44. ↑ 1 2 3 4 "Arxivlənmiş surət". 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  45. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 "Arxivlənmiş surət". 2022-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  46. ↑ https://archive.org/stream/travelsofwolff00wolfuoft/travelsofwolff00wolfuoft_djvu.txt
  47. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  48. ↑ https://web.archive.org/web/20070901044550/http://www.menq.am/history/chap1_part09.htm
  49. ↑ https://web.archive.org/web/20050611085239/http://www.fides.org/eng/news/2003/0309/29_807.html
  50. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  51. ↑ https://web.archive.org/web/20020306183706/http://www.zenit.org/english/war/visualizza.phtml?sid=15745
  52. ↑ https://web.archive.org/web/20080112012759/http://www.asianews.it/view.php?l=en
  53. ↑ https://web.archive.org/web/20011203163718/http://www.zenit.org/english/war/visualizza.phtml?sid=12270
  54. ↑ https://web.archive.org/web/20050526165940/http://www.asianews.it/view.php?l=en&art=3346
  55. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  56. ↑ https://web.archive.org/web/20110724153235/http://i-am.org/members/index.php?option=com_content&task=view&id=41&Itemid=9
  57. ↑ 1 2 https://books.google.com/books?id=OlibLkdiAiUC&pg=PA67
  58. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-08-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  59. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-19.
  60. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-09-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  61. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2018-09-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  62. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2010-08-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  63. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2006-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-20.
  64. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  65. ↑ https://web.archive.org/web/20080219130857/https://www.vatican.va/gpII/documents/delegazioni-uff-esequie-jp-ii_20050408_en.html
  66. ↑ https://web.archive.org/web/20200308195301/
  67. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2020-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  68. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  69. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-12-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  70. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-12-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  71. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2014-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  72. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  73. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  74. ↑ https://web.archive.org/web/20070930174325/http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1647646,00.html
  75. ↑ https://web.archive.org/web/20070909072337/http://www.boston.com/news/world/asia/articles/2007/08/29/taliban_to_free_19_s_korean_hostages/
  76. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-06-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  77. ↑ https://web.archive.org/web/20090526012402/
  78. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2009-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  79. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2014-02-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  80. ↑ https://web.archive.org/web/20090509164004/
  81. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2009-05-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  82. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2011-06-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  83. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-01-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  84. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  85. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-03-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  86. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-05-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  87. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-08-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  88. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2019-05-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  89. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2010-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  90. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2010-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  91. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2010-08-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  92. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2010-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  93. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  94. ↑ https://archive.today/20130204123135/http://www.time.com/time/printout/0,8816,2009399,00.html
  95. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  96. ↑ https://www.latimes.com/news/nationworld/world/la-fg-taliban-ambush-20100808,0,1161367.story
  97. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-06-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  98. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-06-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  99. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-06-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  100. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  101. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2011-12-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.
  102. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2017-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-21.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]