ایکینجی طهماسب
 | بۇ صفحهده تاپیلان بعضی یازیلار تۆرک دیلی یازی قۇراللارینا اۇیغون دئییلدیر. |
 ایکینجی شاه طهماسب صفوی | |
|---|---|
 | |
| صفویلرین ۱۰-جو پادیشاهی | |
| شاهلیق | 1729–1732 |
| قاباقکی | شاه سولطان حسین اشرف افغان |
| سوْنراکی | اۆچونجو شاه عباس |
| دوغوم | ۳ دسامبر ۱۷۰۴ (میلادی) ایصفاهان |
| اولوم | ۱۱ فوریه ۱۷۴۰ (میلادی) (۳۶ یاش) سبزوار |
| سولاله | صفوی خاندانی |
| آتا | شاه سولطان حسین |
ایکینجی شاه تهماسیب یا دا ایکینجی شاه طهماسب صفوی _ صفوی دؤولتینین ۱۰-اونجو پادیشاهیایمیش، شاه سولطان حسین صفوی'نین اوغلویوموش.
سۆلئیمان میرزا، مۇصطافا میرزا، ماحمۇد میرزا، ایمامقۇلۇ میرزا، علی میرزا، احمد میرزا؛ قیٛزلاریٛ: گؤوهر سۇلطان، پریخان سۇلطان، خدیجه سۇلطان، حۇریخان سۇلطان، مریم سۇلطان، فاتیمه سۇلطان، شهربانۇ سۇلطان، خانیٛش سۇلطان.
حیاتیٛ
[دَییشدیر]حاکیمییتی
[دَییشدیر]اگر شاه ایسماییٛلیٛن حاکیمییت دؤورۆنۆ صفوی دؤولتینی تأسیس اوْلۇندۇغۇ دؤور حساب ائدریکس، اوْندا گرک بیرینجی طهماسیب شاهیٛن اۇزۇن مۆددتلی حاکیمییت دؤورۆنۆ ده (۱۵۲۴–۱۵۷۶) بۇ دؤولتین مؤحکملنمه دؤورۆ حساب ائدک. طهماسیب اوْن یاشیٛندا ایکن صفوی دؤولتینین تاخت-تاجیٛنا ییلنیر. بۇ ایسه همن دؤورده صفوی دؤولتینین تاخت-تاجیٛ جیددی شکیلده قیٛزیٛلباشلار طرفیندن حیمایه اوْلۇنۇردۇ. بئله کی، اوْن یاشلیٛ بیر اۇشاغیٛن جانیشین تعیین اوْلۇنماسیٛ صفویلر اؤلکسی کیمی نهنگ بیر دؤولته هئچ بیر چتینلیک یاراتمیٛردیٛ.
معلوم مسله ایدی کی، اوْن یاشلیٛ طهماسیب دؤولتی ایداره ائده بیلمزدی؛ اصلینده دؤولتی شاهیٛن وکیلی آدیٛ آلتیٛندا دیو سۇلطان قۇملۇ ایداره ائدیردی. اوْنۇن بیر چوْخ رقیبی وار ایدی و اوْنلاریٛن باشیٛندا کؤپک سوْلتان اۇستاجلۇ دۇرۇردۇ. دیو سۇلطان ایشلری اوْنۇن اۆزرینه قوْیۇر، چوْخ کئچمدن شهرین دیگر امیرلرینی اوْنا قارشیٛ سفربر ائدیب تبریزه قوْشۇن یۆرۆدۆر. نتیجده دیو سۇلطان وضیعتی اؤز نظارتی آلتیٛنا آلیٛب مۆخالیفلرینی تبریزدن اۇزاقلاشدیٛرماغا نایل اوْلۇر. مغلۇبییته اۇغرادیٛقدان سوْنرا اۇستاجلۇ تایفاسیٛ ۱۵۲۶-جی ایلده ایکی دفه مۆباریزه مئیدانیٛنا آتیٛلیٛر و هر ایکیسینده ده دیو سۇلطان طرفیندن دف اوْلۇنۇب شرایت اؤز اوولکی وضیعتینه قایتاریٛلیٛر. اۇستاجلۇ کؤپک سۇلطان گیلانا قاچیٛر و اوْرادا بیر مۆدت قالدیٛقدان سوْنرا یئنیدن دیو سۇلطانلا مۆباریزه آپارماق قراریٛنا گلیر. بۇ سببدن ده قوْشۇن توْپلاییٛب اردبیله طرف حرکت ائدیر. اوْ، شهرین مۆدافیسینی یارا بیلیب اوْرانیٛ اله کئچیریر و بۇرادا اؤولییا شئیخ صفییددین ایسحاقیٛ زیارت ائدیر. اوْرادان تبریزه یوْلا دۆشۆر. تبریز بۇندان خبر تۇتۇب جیددی مۆباریزیه حازیٛرلاشیٛر و نهایت ایکی قوْشۇن آراسیٛندا شیددتلی دؤیۆش باش وئریر. «اۇستاجلۇ اؤز شۆجاتی ایله رۆستم و ایسفندییاریٛن داستانیٛنیٛ خاطیرلردن آپارماسیٛنا باخمایاراق، دؤیۆشده مغلۇب اوْلۇر و اۇستاجلۇ رهبرلرینین بیر چوْخۇ قتله یئتیریلیر».
بۇ قیٛزیٛلباشلار آراسیٛندا باش وئرن و اوْنلاردان بیر چوْخۇنۇن سیاسی سحندن اۇزاقلاشماسیٛنا سبب اوْلان ایلک جیددی قارشیٛدۇرما ایدی.
شاه طهماسیب اؤلۆمۆندن اۆچ ایل اوول، ینی حیجرتین ۹۸۱-جی ایلینده «الی دیوان» نازیرلیینی حسن فراهانی و خاجه جمالددین الی تبریزییه حواله ائدیر و میرزا شۆکرۇللاح ایصفاهانینی اوْرانیٛن باش ایجراچیٛسیٛ تعیین ائدیر. صفوی دؤولتینین زۆحۇر ائتدیی دؤورلردن فرقلی اوْلاراق، شاه طهماسیب داخیلی، خصوصیله ده سرحدیانیٛ اراضیلرده باش قالدیٛران عصیانلاریٛ یاتیٛرماغا چالیٛشیٛردیٛ. قئید ائتدییمیز کیمی، زۆحۇر ائتدیی ایلک ایللرده صفوی دؤولتیخوراسان و آنادوْلۇ ایله سرحدیانیٛ اراضیلرده باش قالدیٛران عصیانلاریٛ یاتیٛریٛر، شاه طهماسیب ایسه داخیلی ثابیتلیی برقرار ائتمیه و بۆتۆن سیلرینی آذربایجانیٛن بیرلیینین قوْرۇنۇب ساخلانیٛلماسیٛنا یؤنلدیردی. بۇ سببدن ده حاکیمییتینین ایکینجی اوْنیللیینده شیروان، آستارا و کۆردۆستان اراضیلرینه قوْشۇن یۆرۆدۆب یئنیدن ثابیتلیی برقرار ائدیر. بۇ کیمی چتینلیکلر صفوی دؤولتینه بیر اوْ قدر ده ائتینا ائتامین و دیگر منطقه لردن داها چوْخ مۆستقیللییه مالیک اوْلان گیلاندا دا مؤوجۇد ایدی. بئله کی، اۇزۇن مۆدت اوْرانیٛن حاکیمی اوْلمۇش احمد خان گیلانی شاه طهماسیبه قارشیٛ ائتیناسیٛزلیٛق ائتمیش و اوْنۇن حاکیمییتینه تابئ اوْلماقدان ایمتینا ائتمیشدیر. بۇ سببدن ده صفوی اوْردۇسۇ ۱۵۶۶-جیٛ ایلده مسۇم بی صفوینین رهبرلیی آلتیٛندا گیلانا بؤیۆک بیر قوْشۇن یۆرۆدۆر. احمد خان گیلانی اوول مۆقاویمت گؤسترمک ایستییر. لاکین صفویلر هجوما کئچدیکدن سوْنرا لاهیجانا قاچیٛر و بیر مۆدت اوْرادا قالدیٛقدان سوْنرا یاخالانیٛب شاه طهماسیبین یانیٛنا گتیریلیر. بئللیکل، اوْتۇز ایکی ایل گیلانا حؤکمرانلیٛق ائدن احمد خان شاه طهماسیب طرفیندن یاخالانیٛب خرسک قالاسیٛندا حبس اوْلۇنۇر. ایکینجی ایسماییٛل حاکیمییته گلدیکدن سوْنرا ایسه یئنیدن آزاد اوْلۇنۇب گیلانا قاییٛدیٛر. نهایت، داها سوْنرا شاه آبباسیٛن الیندن قاچیٛب عوثمانلیٛ دؤولتینه قوْشۇلۇر.
۲٫۵۰۰٫۰۰۰صفوی دؤولتینین بیرینجی یۆزیللیینده اطراف اوستانلر منطقه ده تام ایختییارا مالیک اوْلان محللی امیرلر و یا مرکزدن گؤندریلمیش شخسلر طرفیندن ایداره اوْلۇنۇردۇ. اوْنلاردان بیر چوْخۇ اؤلکدکی سیاسی ثابیتلیین پوْزۇلماسیٛندان ایستیفاده ائدرک عصیان ائدیر و وضیعتی داها دا گرگینلشدیرمیه چالیٛشمیٛشلار. بۇ سببدن ده مرکزی دؤولت همن منطقه لره قوْشۇن یۆرۆتمک مجبۇرییتی قارشیٛسیٛندا اوْلدۇغۇ ایلک اوْنیللیکده اؤلکه اراضیسیندکی ایجتیمای-سیاسی وضیعته تام نظارت ائتمیه نایل اوْلان طهماسیب سلطنتینین سوْن ایللرینی تام امین-امانلیٛقدا باشا وۇرۇر و حاکیمییتینین سوْن اوْن دوْققۇز ایلینی قزوینده کئچیریب اوْرادان کنارا چیٛخمیٛر.
باشکندیٛن قزوینه کؤچۆرۆلمسی
[دَییشدیر]آذربایجانیکی عصر اؤز باشکندلیٛق مؤوقئیینی قوْرۇیۇب ساخلایا بیلیر. بئله کی، ائلخانیلر دؤورۆندن باشلایاراق و اوْنلاردان سوْنرا تۆرکمانلاریٛن (آذربایجان تۆرکلرینی) حاکیمییت دؤورۆنده تبریز باشکند کیمی آذربایجانیٛن بؤیۆک هیسسینه نظارت ائتمیشدیر. اردبیلدن باش قالدیٛران صفویلر ده حم بیر نئچه ایللیک تجرۆب، حم ده آنادوْلۇدان الده ائتدیی ایجتیمای گۆج باخیٛمیٛندان دفلرله ایصفاهانا گئدیش-گلیش ائدیب اوْرایا غئیری-رسمی باشکند آدیٛنیٛ وئرسلر د، تبریز هله ده باشکند اوْلاراق قالیٛردیٛ. طهماسیب شاه عوثمانلیٛ سۇلطانیٛ سۆلئیمانلا صۆلح سازیشی ایمزالادیٛقدان سوْنرا آنادوْلۇدا داها چوْخ نۆفۇزا مالیک اوْلاجاغیٛندان میۇس اوْلۇب صفویلرین مرکز و شرق ناحییلرینده دیققتی اؤزۆنه جلب ائتمک فیکرینه دۆشۆر. بۇ سببدن ده دیققتینی اطراف منطقه لرده گۆجلندیرمک مقصدیله باشکندیٛ قزوین شهرینه کؤچۆرۆر. شاه تبریزده اوْغلۇ میرزا ایسماییٛلیٛن توْی مراسیمیندن سوْنرا باشکندیٛ اوْرادان قزوینه کؤچۆرمک فیکرینه دۆشۆر. قاضی احمد قۇمی ح.ق. ۹۶۲-جی ایلین (م ۱۵۵۴/۱۵۵۵)حادیثه لری حاققیٛندا یازیٛر:
«مقامیٛ اۇجا اوْلان نایبلر عالملرین شاهزادسینین توْی مراسیمیندن سوْنرا آرتیٛق تبریزده قالماغا هئچ بیر سبب
گؤرمدی. چۆنکی، دؤولت اراضیسینده صۆلح و امین-امانلیٛق حؤکم سۆرۆردۆ. بۇنۇن اۆچۆن ده شاه «دارۇل-سلطنتی» بیر قدر مرکز، ینی حم قیٛشلاق اۆچۆن مۆناسیب، حم ده دیگر شهرلره یاخیٛن اوْلان قزوین شهرینه کؤچۆرمک قراریٛنا گلیر. رییت حامیٛلیٛقلا همن دییاردا مسکۇنلاشیٛب اهالینین ریفاه و تهلوکه سیزلیینی تأمین ائتمیه باشلادیٛ».
بئله نظره چارپیٛر کی، باشکندیٛن قزوینه کؤچۆرۆلمه مسلسی همن تاریخدن بیر قدر اوول نزرده تۇتۇلمۇش و بۇنۇن اۆچۆن ده شاه اوْرادا یئنی دؤولت بینالاریٛنیٛن تیکیلمسینه دایر سرنجام وئرمیشدیر. اووللر آذربایجان تۆرکلرینین دیلینجه دئسک، «دؤولتخانانیٛن» (ینی باشکندیٛن) تیکیلمسی جعفراباددا و یا طهماسیب شاه اوْرانیٛ جننتاباد آدلاندیٛردیٛغیٛ یئرده نزرده تۇتۇلمۇشدۇر. ائله بیر یئر کی، اوْرادا شاه و بعضی دؤولت آداملاریٛ اۆچۆن بیر نئچه باغلار سالیٛنمیٛش و ایمارتلر تیکیلمیشدی. همن باغلاریٛن ان مشهۇرۇ صفویلر دؤولتینین اراضیسینده فعالییت گؤسترن صفیرلرین شاهلا گؤرۆشدۆکلری سادتاباد باغیٛ ایدی. سادتاباد باغیٛ ۱۵۴۴-جۆ ایلده تیکیلمیش و ۱۵۹۰-جۇ ایلین صفوی تاریخچیسی قاضی احمد قۇمینین «خۆلاستۇت-تواریخ» آدلیٛ کیتابیٛندا یازدیٛغیٛ کیمی، باغ و اوْراداکیٛ ایمارتلر صفوی دؤورۆنۆن ان گؤزل تیکیلیلریندن بیری اوْلمۇشدۇر.
قزوینین طهماسیب شاه طرفیندن باشکند سئچیلمسینین باشقا بیر سببی ده اوْلا بیلردی. بئله کی، دؤولتین مرکزینده یئرلشن بۇ شهرده هله چوْخسایلیٛ سۆننی مذهبلی اینسانلار یاشاییٛردیٛ و شاه بۇ ایستیقامتده لازیٛمی تدبیرلره ال آتمالیٛ ایدی. باشکندیٛن بۇ شهره کؤچۆرۆلمسی احلی سۆننتین آساییشینی تامعامیله پوْزۇر. قاضی محممد رازینین بۇ حاقدا یازدیٛغیٛ شئرین مزمۇنۇندا دئییلیر:
«قزوین مذهبی پاک بیر مکان ایدی، امّا بۇنۇ رۇزیگاریٛن صحنسیندن سیلیب آتدیٛلار لقبی بابۇل-جننت (جننت قاپیٛسیٛ)، آدیٛ جعفراباد ایدی الله بندلرینی اوْندان دیدرگین سالدیٛلار. سۆننیلر آی ایشیٛغیٛندا چۆرۆین کتان پارچاسیٛ ایدی».
باشکندیٛن قزوینه کؤچۆرۆلمسی ایله همن دؤورۆن بیر چوْخ آدلیٛ-سانلیٛ عالیم و سنتکارلاریٛ دا اوْرایا اۆز تۇتۇر و بئللیکل، قزوین ائلمی نؤقتئیی-نزردن رؤونق تاپماغا باشلاییٛر. گۆنلرین بیری شاه شئیخ بحاینین آتاسیٛ شئیخ حۆسئین ایبنی ابدۆسسمدین (۱۵۷۶) ایصفاهانا گلدیینی ائشیدیر و درحال اوْنۇ قزوینه دوت ائدیر. شئیخ حۆسئین ایبنی ابدۆسسمد قزوینه گلدیکدن سوْنرا شاه طرفیندن اوْرانیٛن شئیخۇل-ایسلامیٛ تعیین اوْلۇنۇر و یئددی ایل حمین وظیفنی ایجرا ائدیر. همن دؤورده شاه طهماسیب عوثمانلیٛ دؤولتیندن آرخاییٛن اوْلۇب هراتیٛن داها چوْخ احمییت کسب ائتدیینی نظره آلیٛر و اوْغلۇ میرزا ایسماییٛلیٛخوراسانا حاکیم تعیین ائدیر. سوْنرا ایسه اوْرانیٛ شاهیٛن بؤیۆک اوْغلۇ میرزا محممد ایداره ائدیر و اوْ دا سوْنرالار اوْرادان فارس اوستانینه گئدیر.
آذربایجانیٛن و اؤزبکلرین وضیعتی
[دَییشدیر]و تۇران آراسیٛندا گئدن مۆباریزلر هله ده داوام ائدیردی و همن منطقه آذربایجان اۆچۆن جیددی تهلوکه یارادیٛردیٛ. شاه ایسماییٛل حاکیمییت دؤورۆندن سؤحبت آچارکن اوْ مۆباریزلردن بعضیلرینه ایشاره ائتمیشدیک. شاه ایسماییٛلیٛن اؤلۆمۆندن سوْنرا اوْغلۇ طهماسیبین اوْنۇن جانیشینی تعیین اوْلۇنماسیٛ اؤزبکلری خوْراسانیٛ اله کئچیرمک فیکرینه سالیٛر. بئله کی، شاه ایسماییٛلیٛن وفاتیٛندان آز سوْنرا اؤزبک اۇبئید خان ۱۵۲۴-جۆ ایلده بۇخارادان هراتا بؤیۆک بیر قوْشۇن یۆرۆدۆر. قیٛزیٛلباش رهبرلری اؤزبکلره قارشیٛ جیددی مۆقاویمت گؤستریر و اؤزبکلر هئچ بیر نتیجه الده ائده بیلمییب گئری دؤنمیه مجبۇر اوْلۇرلار. یارانمیٛش ایختیلافلار ۱۵۲۵-جی ایلده اؤزبکلری بیر داها مۆباریزیه آتیٛلماغا تحریک ائدیر. اۇبئید خان بؤیۆک بیر قوْشۇنلا هراتا گلمدن تۇس شهرینه اۆز تۇتۇر و اوْرانیٛ محاصیره یه آلیٛر. تۇس اهالیسی بیر نئچه آی مۆقاویمت گؤسترسه د، کؤمک گلمدییندن تسلیم اوْلماغا مجبۇر اوْلۇر. شهری اله کئچیردیکدن سوْنرا اۇبئید خان استارابادا هجوم ائدیر و اوْنیٛ دا اله کئچیرمیه نایل اوْلۇر. اوْرایا حاکیم تعیین ائتدیکدن سوْنرا ح.ق. ۹۳۳-جۆ ایلده (م ۱۵۲۶/۱۵۲۷)یئنیدن بلخه قاییٛدیٛر.
تبریزدن یوْلا دۆشمۆش کؤمک قۆووسی اوول استارابادیٛ اله کئچیریر و بستام آدلیٛ منطقه ده اۇبئید خانلا قارشیٛ-قارشیٛیا گلیر. لاکین بؤیۆک فداکارلیٛق گؤسترسه د، دؤیۆشده اؤزبکلره مغلۇب اوْلۇر و استاراباد یئنیدن اۇبئید خانیٛن ایختییاریٛنا کئچیر. صفوی قوْشۇنۇنۇن قالان هیسسی فیرۇزکۇحا دوْغرۇ گئری چکیلیر. اؤزبکلر هر قالیبییتدن سوْنرا آدتی اۆزره تعصوبکئش عالیملرینین فتوالاریٛنا اساصلاناراق، شیعه لرین قتلعامیٛنا باشلاییٛرلار. هراتیٛن شیعه اهالیسینین اؤزبکلره قارشیٛ جیددی مۆقاویمت گؤسترملرینه سبب اوْلان دا محز اوْنلاریٛن مغلۇب اوْلاجاقلاریٛ تقدیرده اؤزبکلر طرفیندن قتلعام اوْلاجاقلاریٛنیٛ بیلملری اوْلمۇشدۇر.
قالیبییتدن مست اوْلمۇش اۇبئید خان بیر داها هراتا هجوم ائدیر و اوْرانیٛ بیر داها محاصیره یه آلیٛر. شهر یئددی آی محاصیره ده قالدیٛقدان سوْنرا صفوی اوْردۇسۇنۇن دامغانا یئتیشدیینه دایر شاییلر یاییٛلماغا باشلانیٛر. اۇبئید خان بۇ خبری ائشیتجک درحال هراتیٛ ترک ائدیب بۇخارایا قاییٛدیٛر. اؤزبکلرین خوْراسانیٛ ایشغال ائتملری اهالینین بؤیۆک بیر هیسسینین اوْرانیٛ ترک ائدیب اطراف منطقه لره مۆحاجیرت ائتملرینه سبب اوْلۇر. اۇزۇن مۆدت قیٛزیٛلباشلاریٛن داخیلی ایختیلافلاریٛنا دۆچار اوْلان صفوی دؤولتی خوْراسان اۆچۆن هئچ بیر جیددی تدبیره ال آتا بیلمیردی. یارانمیٛش ایختیلافلار باشا چاتدیٛقدان سوْنرا صفویلر طهماسیب شاهیٛن سرکردلیی ایله ۱۵۲۹-جی ایلدهخوراسانا دوْغرۇ حرکت ائتمیه باشلاییٛر. اوْنلار خوْراسانا ایکی باخیٛمدان احمییت وئریردیلر. بیرینجی اوْنا گؤره کی، سککیزینیجی ایمامیٛن قبری اوْرادا یئرلشیر و جماعت شیعه مذهبلی شاهدان اوْرانیٛ اؤزبکلردن آزاد ائدجیینی گؤزلییردی. آئینی زاماندا منطقه یه لاییقلی شخسلر نظارت ائتملی ایدی. بئله ده اوْلۇر؛ حمین شخسلرین آدلاریٛ تاریخده زبت اوْلاراق ایندینین اؤزۆندک قالماقدادیٛر. بۆتۆن بۇنلارلا یاناشیٛ، خوراسان هله قدیم زامانلاردان بئله آذربایجانیٛن مۆهۆم اوستانلریندن بیری اوْلمۇشدۇر. آذربایجانیٛن مۆختلیف اوستانلری بیرلشدیریلدیی حالدا، خوْراسانیٛن دیققت مرکزیندن اۇزاق قالماسیٛ مقصده اۇیغۇن اوْلمازدیٛ. صفویلر هراتیٛ خوْراسانیٛن مرکزی حساب ائدیردیلر. بۇ سببدن ده حاکیمییتلرینین بۆتۆن دؤورلرینده اوْرایا آرخالانمیٛش و یاد قۆوولرین نظارت ائتمسینه یوْل وئرممیشلر. بۇ دا معلومدۇر کی، ناسیرددین شاهیٛن حاکیمییتینین یاریٛسیٛنادک هرات صفوی اراضیسینین بیر هیسسینی تشکیل ائتمیشدیر.
ایلکین قارشیٛدۇرمادا صفویلر اؤزبک حاکیمینی دامغاندا اله کئچیریب قتله یئتیریر و بۇنۇن آردیٛنجا اطراف منطقه لرده مسکۇنلاشمیٛش اؤزبکلری قتلعام ائدیر. سوْنرا مشهده امام رضانیٛن () زیارتینه گلیر و اوْرادان دا جاما یوْلا دۆشۆرلر. ائله اوْرادا دا قیٛزیٛلباشلار ایله اؤزبکلر آراسیٛندا شیددتلی دؤیۆشلر باش وئریر.
وْ بیری طرفده اوْرتا آسییانیٛن بۆتۆن منطقه لریندن ایبارت اوْلان بؤیۆک بیر قوْشۇن دایانیٛردیٛ. رۇملۇ بۇ حاقدا یازیٛر:
«چینگیز خانیٛن زامانیٛندان بۇ واختادک هله اوْرتا آسییادان بئله بیر بؤیۆک قوْشۇن گلممیشدی. بئله کی، بعضی تاریخچیلر اؤزبکلرین قیٛزیٛلباشلاردان اییرمی دفه چوْخ اوْلدۇقلاریٛنیٛ قئید ائتمیشلر. آغیٛر دؤیۆش باشلانیٛر و هر ایکی طرف بؤیۆک ایتکی وئریر. نتیجده اۇبئید خان نؤوبتی دفه مغلۇب اوْلۇب دؤیۆش مئیدانیٛنیٛ ترک ائدیر».
رۇملۇ یازیٛر:
«ماراقلیٛ حاللاردان بیری ده اۇبئید خانیٛن دؤیۆش مئیدانیٛنا دۇا ائتملری اۆچۆن قیٛرخ عالیم گتیرمسی اوْلمۇشدۇر. لاکین دؤیۆشده نینکی اۇبئید خان قالیب گلمیر، حتتا گتیردیی عالیملرین بؤیۆک بیر هیسسی ده حلاک اوْلۇر».
بۇنۇنلا هر شئی بیتمیر؛ شاهخوراساندان قاییٛتدیٛقدان سوْنرا اۇبئید خان یئنیدن مشهدی ایشغال ائدیر و اوْرادان هراتا دوْغرۇ حرکت ائدیب اوْرانیٛ دا تۇتۇر. بۇ اۇبئید خانیٛن صفویلرین گئدیشیندن سوْنرا حیاتا کئچیردیی سیاست ایدی. اوْ، حسراتا هجوم ائدرک شیعه لرین بؤیۆک بیر هیسنی قتله یئتیریر. حتتا وار-دؤولتلرینی اله کئچیرمک اۆچۆن بعضی وارلیٛ سۆننیلر ده شیعه لیکده ایتهام اوْلۇناراق قتله یئتیریلیر. حیلالی شعرلرینین بیرینده همن احوالاتا ایشاره ائدرک دئییر:
«غارت ائدیب مۆسلمانیٛن وار-دؤولتینی آپاریٛرسان کافیر اوْلۇم، اگر مۆسلمانسانسا».
شاعیر چوْخ کئچمدن بۇ بئیتلرین اۆستۆنده تۇتۇلۇر و شهرین بازاریٛندا ائدام اوْلۇنۇر. باش وئرن بۆتۆن حادیثه لرده اوْرتا آسییا اهالیسینین اؤزبکلرله ح حمریلیک ائتملرینه سبب اوْلان یئگانه عامیل سۆننی مذهبینی مۆدافیه ائتمک اوْلمۇشدۇر. بئله کی، سۆننیلر بۇ منطقه ده درین کؤکلره مالیک اوْلمۇش و شیعه لر آذربایجاندا قالیب گلدیکدن سوْنرا اوْنلار کۆتلوی شکیلده قیٛزیٛلباشلارا قارشیٛ سفربر اوْلمۇشلار. بۆتۆن بۇنلارلا یاناشیٛ، قیٛزیٛلباشلاریٛن آچیٛق-اشکار خلیفلره لنت اوْخۇماسیٛ یئرلی اهالینی قیٛزیٛلباشلارا قارشیٛ داها کسکین مۆباریزیه تحریک ائدیردی. معلوم مسلدیر کی، اۇبئید خان دا اؤز نؤوبسینده بۆتۆن بۇنلاردان لازیٛمیٛنجا فایدالانیٛردیٛ. قیٛزیٛلباشلار بؤیۆک قۆدرته مالیک اوْلماقلا یاناشیٛ، اؤز عقیده لرینده ده دایم سادیق قالیٛردیٛلار. نه واختسا سایجا آزلیٛق تشکیل ائتمیش اوْلسایدیٛلار بئل، تعصوبکئش اؤزبک سۆننیلره تسلیم اوْلماق فیکرینده دئییلدیلر. اوْنلار اوْ قدر بؤیۆک قۆدرت و دؤیۆش ایرادسینه مالیک ایدیلر کی، اؤزبکلر اوْنلاریٛنخوراسانا یوْلا دۆشدۆکلرینی ائشیتجک درحال اوْرانیٛ ترک ائدیب قاچماق مجبۇرییتینده قالیٛردیٛلار.
بیر قدر اوول قئید ائتدیک کی، اۇبئید خان صفویلرین ایصفاهاندانخوراسانا گلدیکلرینی ائشیتدیکدن سوْنرا هراتیٛ ترک ائدیب یئرلی جماعتیٛ سفربر ائتمک اۆچۆن مروه گلیر. لاکین اوْ، اؤز ایستعیینه نایل اوْلمۇر. بۇ سببدن ده هراتدان اۆز چئویریب یئنیدن بۇخارایا قاییٛدیٛر و بئللیکل، خوراسانیٛ قیٛزیٛلباشلارا حواله ائدیر. اوْ، ۱۵۳۲-جی ایلده یئنیدن هراتا قوْشۇن یۆرۆدۆر و بیر ایل یاریٛم اوْرانیٛ محاصیره ده ساخلاییٛر. طهماسیب شاه هراتیٛن محاصیره اوْلۇندۇغۇنۇ ائشیدیبخوراسانا دوْغرۇ حرکت ائدیر و اۇبئید خان همیشه اوْلدۇغۇ کیمی بۇ خبری ائشیتجک اوْرانیٛ ترک ائدیب بۇخارایا قاچیٛر. بیر ایل سوْنرا قیٛزیٛلباش اوْردۇسۇ قفلتن استرابادا هجوم ائدیر، اوْرادا یاشایان اؤزبکلری قتلعام ائدیر و بئللیکل، بیر داها شهری اله کئچیریرلر.
۱۵۳۶-جی ایلده اؤزبکلرین پراکنده هجوملاریٛ داوام ائدیر. قیٛزیٛلباشلار ایسه اوْنلارا قارشیٛ جیددی مۆقاویمت گؤستریبخوراسانا دوْغرۇ ایرلیلمیه ایمکان وئرمیرلر. بۆتۆن بۇنلارا باخمیاراق، اۇبئید خان همن ایل بیر داها مشهده هجوم ائدیر. قیٛزیٛلباشلاریٛن هراتدان اوْنا دوْغرۇ حرکت ائتدیکلرینی ائشیتدیکدن سوْنرا اوْنلارلا مۆحاریبیه یوْلا دۆشۆر. بۇ دؤیۆشده قیٛزیٛلباشلار مغلۇب اوْلۇرلار و هرات یئنیدن اؤزبکلر طرفیندن ایشغال اوْلۇنۇر. حسن بی رۇملۇ یازیٛر:
«اۇبئید خان بۇ قلبدن سوْنرا هر بیر قیٛزیٛلباشیٛ، شیعه مذهبینه منسۇب اوْلان هر بیر قاضی و آدی اینسانیٛ درحال قتله یئتیریردی».
«هر گۆن خانیٛن گؤستریشی ایله بئش-التیٛ نفر شیعه لیکده ایتتیحام اوْلۇناراق ائدام اوْلۇنۇردۇ».
وْ ایللرده اؤزبکلرله داخیلی امیرلیکلر، خصوصیله ده دشت قیٛپچاق آراسیٛندا بیر چوْخ ایختیلافلار مئیدانا گلیر و بۇ سببدن ده صفوی دؤولتینه گئنیش میقیاصلیٛ هجوم حازیٛرلایا بیلمیرلر.
لاکین اؤزبکلر ۱۵۵۱-جی ایلده بیر داها هراتا یۆرۆش ائدیرلر، آمّا اوْرانیٛ بیر نئچه آی محاصیره ده ساخلامالاریٛنا باخمایاراق، هئچ بیر نتیجه الده ائده بیلمیرلر. اوْنلار اۇبئید خانیٛن اوْغلۇ ابدۆلزیز سۇلطانیٛن اؤلۆم خبرینی ائشیتجک درحال بۇخارایا قاییٛدیٛرلار. ۱۵۵۳-جی ایلده اؤزبکلر نیشابورۇ غارت ائتمک مقصدیله بیر داهاخوراسانا هجوم ائتمک فیکرینه دۆشۆرلر. لاکین بۇ دفه ده قیٛزیٛلباشلاریٛن گۆجلۆ مۆقاویمتی ایله قارشیٛلاشیٛب بؤیۆک ایتکی وئرملی اوْلۇرلار. بۇنۇن آردیٛنجا طهماسیب شاه دؤردۆنجۆ دفه خوْراسانا قوْشۇن یۆرۆدۆر و همیشه اوْلدۇغۇ کیمی بۇ دفه ده اۇبئید خان شاهلا قارشیٛ-قارشیٛیا گلمیه رازیٛ اوْلماییٛب بۇخارایا قاچیٛر. شاه هراتا گلیر و اوْرادان سمرقندی ایشغال ائتمک اۆچۆن قوْشۇن گؤندریر. همیشه اوْلدۇغۇ کیمی قیٛزیٛلباشلار شهری ایشغال ائتدیکدن سوْنرا اؤزبکلردن قتله یئتیردیکلری شیعه لرین اینتیقامیٛنیٛ آلیٛرلار. بۇ سفرده اؤزبکلرین ایشغالیٛ زامانیٛ شیعه مذهبینه اکس تبلیغات آپارمیٛش و شیعه لرین قتلعام اوْلۇنماسیٛندا فعال ایشتیراک ائدن خاجه کلان قۇریانی طهماسیب شاهیٛن گؤستریشینه اساساً ائدام اوْلۇنۇر. نئجه کی، شاه ماحمۇد کنجانی اؤزبکلرین هراتا حاکیم اوْلدۇقلاریٛ دؤورده عداوت و دۆشمنچیلیک کمرینی باغلایاراق شاهیٛن آداملاریٛنیٛن بیر چوْخۇنۇ آمانسیٛزجاسیٛنا قیٛلیٛنجدان کئچیرمیش و اوْنلاریٛ قتلعام ائتمیشدی. ایندیسه اوْ، قیٛزیٛلباشلاریٛن الینه دۆشمۆش و اینتیقام اۆچۆن الوئریشلی ایمکان یارانمیٛشدیٛ. اوْنلار بئله ده ائدیرلر. بدنینی تیک-تیکه ائدرک امیرلره درس اوْلسۇن دئی، هراتیٛن مۆختلیف یئرلرینه گؤندریرلر.
اۇبئید خان اؤزۆنۆن سوْن حربی عملیاتلاریٛندا خارزمی ده ایشغال ائتمک فیکرینه دۆشۆر. لاکین باش وئرن حادیثه لردن آز سوْنرا ح.ق. ۹۴۶-جیٛ ایلده (م ۱۵۳۹/۱۵۴۰)دۆنیاسیٛنیٛ دییشیر و اوْنۇن اؤلۆمۆخوراسان اۆچۆن بؤیۆک قۇرتۇلۇش اوْلۇر.
واختاشیٛریٛخوراسان و استارابادا هجوم ائدن اؤزبکلر ۱۵۴۹-جی ایلده بیر داها اوْرایا، ینی استارابادا هجوم ائدیرلر. لاکین قیٛزیٛلباشلار بؤیۆک فداکارلیٛق گؤستررک اوْنلاریٛن هجومۇنۇن قارشیٛسیٛنیٛ آلا بیلیرلر
شاه و عوثمانلیٛ سۇلطانلاریٛ
[دَییشدیر]حاکیمییتینین ایلک ایللرینده طهماسیب شاهلا عوثمانلیٛ دؤولت آراسیٛندا هئچ بیر قارشیٛدۇرما باش وئرمیر. بۇنۇن ایسه ان باشلیٛجا سببی عوثمانلیٛ دؤولتینین آوروْپادا مۆحاریبلر آپارماسیٛ اوْلۇر. بئله کی، اوْنلار چالدیٛراندان سوْنرا صفوی دؤولتیندن هئچ بیر تهلوکه گؤرمۆر و اؤزلرینی تام آسۇده هیس ائتدیلر. البتت، بۇ ساکیتلیین صفویلر اۆچۆن چوْخ داوام گتیرمیجیی ده گؤز قاباغیٛندا ایدی. صفویلر ایکی تهلوکهلی دۆشمن اؤلکه ایله محاصیره اوْلۇنۇردۇ و اوْنلاریٛن هر ایکیسینین ان باشلیٛجا بهانه سی شیعه لیی آرادان آپارماق ایدی. بۇ سببدن ده بۇ ایکی دؤولت آراسیٛندا سیٛخ علاقه لر ساخلانیٛلیٛر و صمیمی مۆناسیبتلر یارادیٛلیٛردیٛ. ایلک قارشیٛدۇرما ۱۵۳۲-جی ایلده باش وئریر. اوْ واخت کی، آذربایجانحاکیمی سلطنتی اله کئچیرمک مقصدیله عوثمانلیٛ حاکیمی سۇلطان سۆلئیمانا پناح آپارمیٛش و اللی مینلیک قوْشۇنلا گئری قاییٛتمیٛشدیٛ. هرچند کی، بئله بیر بؤیۆک کؤمکدن ده هئچ بیر نتیجه الده ائده بیلمیر.
۱۵۳۳-جۇ ایلده طهماسیب شاهخوراسانا یوْلا دۆشۆر و بۇندان ایستیفاده ائدن بعضی قیٛزیٛلباش عصیانچیٛلار ۱۵۳۴-جیٛ ایلده سۇلطان سۆلئیمانیٛ آذربایجانا قوْشۇن یۆرۆتمیه سؤوق ائدیرلر. بۇ سببدن ده طهماسیب شاه ایستیقامتینی دییشیب تبریزه دوْغرۇ حرکت ائتمیه باشلاییٛر. سنگیمک بیلمین قار سۇلطانیییه قدر ایرلیلمیش عوثمانلیٛ قوْشۇنۇ اۆچۆن بؤیۆک چتینلیک یارادیٛر. ک. ۆللی میقداردا جانلیٛ قۆووه و مینیک حئیوانلاریٛ ایتیرن عوثمانلیٛلار مجبۇرییت قارشیٛسیٛندا آذربایجانیٛن ایشغالیٛندان واز کئچیب باغدادا دوْغرۇ حرکت ائدیرلر. لتیفی بۇ حاقدا یازدیٛغیٛ شعرده دئییر:
چمنین اوْ بیری طرفینه سۇلطانیییه ساریٛ گئتدیم
وه اوْرادا مینلرله کفنسیز، قبیرسیز مئییت گؤردۆم
دئدیم: بۇ قدر عوثمانلیٛنیٛ کیم اؤلدۆرمۆشدۆر؟
سحر کۆلیی آرادان قالخیٛب «من» -دئدی».
عوثمانلیٛ سۆلئیمان باغدادیٛ اله کئچیردیکدن سوْنرا ۱۵۳۵-جی ایلده بیر داها آذربایجانیٛ ایشغال ائتمک قراریٛنا گلیر. باش وئرمیش ایلک توْققۇشمادا آزسایلیٛ قیٛزیٛلباش اوْردۇسۇ عوثمانلیٛلارا گۆجلۆ ضربه ائندیریر و اوْنلاریٛن بؤیۆک بیر هیسسینی دارماداغیٛن ائدیر. بۇندان سوْنرا عوثمانلیٛ سۆلئیمان قیٛزیٛلباشلارلا دؤیۆشممک و گئری قاییٛتماق قراریٛنا گلیر. طهماسیب شاه وان قالاسیٛنا طرف حرکت ائدیب اوْرادا عوثمانلیٛ اوْردۇسۇنۇن بیر هیسسی ایله قارشیٛلاشیٛر و بیر داها اوْنلارا آغیٛر ضربه ائندیریر. سۆلئیمان کؤمک قۆووه گؤندرسه د، هئچ بیر نتیجه وئرمیر و بۇ دؤیۆشده مغلۇب اوْلۇرلار. بئللیکل، قیٛزیٛلباشلار آز دا اوْلسا، اؤز باتی سرحدلرینه نظارتی اله آلیٛرلار
القاس میرزانین قییامیٛ و عوثمانلیٛ هجوملاریٛ
[دَییشدیر]طهماسیب شاهیٛن عوثمانلیٛ دؤولتی ایله باشقا بیر چتینلیی قارداشیٛ القاس میرزا طرفیندن یارانیٛر. بئله کی، طهماسیب شاه شیروانشاهلار سۆلالسینی سۆقۇتا اۇغراتدیٛقدان سوْنرا قارداشیٛنیٛ شیروانا حاکیم تعیین ائدیر. لاکین چوْخ کئچمدن اوْ، مۆستقیللیک فیکرینه دۆشۆر. طهماسیبین هجوم خبرینی ائشیتدیکدن سوْنرا آناسیٛنیٛ و اوْغلۇنۇ اوْنۇن یانیٛنا گؤندریب اۆزۆرخاحلیٛق ایستییر و شاه دا اوْنۇ باغیٛشلاییٛر. اوْنۇن طرفیندن مئیدانا گلمیش چتینلیکلر بۇنۇنلا بیتمیردی. ۱۵۴۸-جی ایلده عوثمانلیٛ سۆلئیمان بسرنی ایشغال ائدیر. ائله حمین ایل طهماسیب شاهیٛن قوْشۇنۇ ایله قارداشیٛ القاس آراسیٛندا آغیٛر قارشیٛدۇرما باش وئریر و بۇ قارشیٛدۇرمادا القاسیٛن اوْردۇسۇ مغلۇب اوْلۇب آداملاریٛنیٛن بؤیۆک بیر هیسسی طهماسیبه قوْشۇلۇر. هر شئیی الدن وئردیینی گؤرن القاس یئگانه چیٛخیٛش یوْلۇنۇ ایستانبۇلا قاچماقدا گؤرۆر. اوْ، بۇرایا گلیب باب آلیده سیٛغیٛناجاق تاپیٛر. طهماسیب شاهیٛن اوْغلۇ میرزا ایسماییٛل شیروانا حاکیم تعیین اوْلۇنۇر و آز سوْنرا صفویلرله عوثمانلیٛلار آراسیٛندا گئدن دؤیۆشده شیروان صفویلرین الیندن چیٛخیٛر و یئنیدن شیروانشاهلار سۆلالسینین ایختییاریٛنا کئچیر.
ایندی آرتیٛق عوثمانلیٛلاریٛن صفویلره دۆشمنچیلیک ائتمسینه کیفایت قدر شرایت یارانمیٛشدیٛ. چۆنکی، شاهزاده اوْنلاریٛن ایختییاریٛندا ایدی و اوْنلار طهماسیبه قالیب گلدیکدن سوْنرا اوْنۇ شاه تعیین ائده بیلردیلر و بئللیکل، میلّی و جوْغرافی حاکیمییت اؤز احمییتینی ایتیرمیش اوْلاردیٛ. القاس سۇلطان سۆلئیمانا سؤز وئریر کی، اگر صفویلر اۆزرینده قالیب گلرس، یئرلی اهالی اوْنۇ بؤیۆک سئوینج و حوسله قارشیٛلایاجاقدیٛر. سۇلطان سۆلئیمان القاسدان بئله بیر منوی دایاق آلدیٛقدان سوْنرا ۱۵۵۰-جیٛ ایلده تبریز قوْشۇن یۆرۆدۆر.
طهماسیب شاه اوْردۇسۇنۇ سفربر ائدیب بۆتۆن یوْل و چئشملری تۇتان چوْخسایلیٛ عوثمانلیٛ قوْشۇنۇنا قارشیٛ حرکت ائدیر. اوْنلار بۆتۆن چئشملری تۇتدۇقلاریٛندان قیٛزیٛلباشلار ایچمیه بئله سۇ تاپماییٛرلاردیٛلار. باش وئرن ایلک قارشیٛدۇرمادا قیٛزیٛلباشلار سایجا قات-قات چوْخ اوْلان عوثمانلیٛ قوْشۇنۇنۇن قارشیٛسیٛندا تاب گتیره بیلمییب کؤمک گؤزلمک اۆمیدیله گئرییه احره دوْغرۇ گئری چکیلیر. بئللیکل، سۇلطان سۆلئیمان تبریزی اله کئچیریر و بیر مۆدت چرنداب آدلیٛ منطقه ده قالمالیٛ اوْلۇر.
لاکین حاوا شرایتی عوثمانلیٛلار اۆچۆن بیر اوْ قدر ده مۆناسیب دئییلدی. بۆتۆن بۇنلارلا یاناشیٛ، قیٛزیٛلباشلار تئز-تئز اوْنلاریٛن دۆشرگلرینه هجوم ائدیر و اسگرلرینی قتله یئتیریردیلر. وضیعت گئت-گئده گرگینلشیر و قیٛزیٛلباشلاریٛن هجوم خبری داها گئنیش یاییٛلماغا باشلاییٛردیٛ. گؤزلنیلمدن عوثمانلیٛ اوْردۇسۇ گئری چکیلمک قراریٛنا گلیر. بۇ خبری ائشیدن تبریزین کیچیک مۆقاویمت دستلری گئری چکیلن عوثمانلیٛ اوْردۇسۇنا هجوم ائدیب اوْنلاریٛن بؤیۆک بیر هیسسینی قتله یئتیریرلر. سۇلطان سۆلئیمان اوْ قدر قوْرخۇ و تشویشه دۆشۆر کی، بیر گۆنده ۲۴–۲۵ کیلوْمئتر یوْل گئتمک مجبۇرییتینده قالیٛر.
میرزا ایسماییٛلیٛن رهبرلیک ائتدیی صفوی اوْردۇسۇ عوثمانلیٛلاریٛ تقیب ائدرک اؤلکنین باتی سرحدلرین، ینی ارزینجانادک ایرلیلییر. اوْنلار کئچدیکلری اراضیلرده عوثمانلیٛلارا ساتیٛلمیٛش شخسلری یا اؤلدۆرۆر، یا دا اؤلکه اراضیسیندن چیٛخاریٛردیٛلار. صفوی حؤکمدارلاریٛنیٛن اؤلکنین باتی سرحدلرینه خصوصی دیققت یئتیرمسی میرزا القاسیٛن بئشمینلیک قوْشۇنلا کۆردۆستاندان حمدانا و اوْرادان دا قۇمادک ایرلیلمسینه سبب اوْلۇر. بۇندان سوْنرا اوْ، کاشانا هجوم ائتمک فیکرینه دۆشۆر. ایلک باخیٛشدا بئله نظره چارپیٛردیٛ کی، اوْ، بئله بیر آددیٛمیٛ یئرلی اهالینین کؤمیی ایله آتیٛر. میرزا القاس، شاه طهماسیبین هجوم خبرینی ائشیتدیکدن سوْنرا ایصفاهانا یوْلا دۆشۆر. لاکین اوْرادا یئرلی اهالینین گۆجلۆ مۆقاویمتی ایله قارشیٛلاشیٛب طهماسیب شاهیٛن گلیشیله اوْرانیٛ ترک ائدیب فارس اوستانینه قاچیٛر. اوْرادان ایسه شۇشتر و دیزفۇلا گلیر. نهایت، گئتدیی یئرلرین هئچ بیرینده دستکلنمدیینی گؤرۆب مجبۇرییت قارشیٛسیٛندا باغدادا گئدیر.
میرزا القاسدان برک ناراحات اوْلان سۇلطان سۆلئیمان اوْنۇ بۇ یۆرۆشده مۆقسسیر حساب ائدیر و باغداددان ایستانبۇلا گئری چاغیٛریٛر. لاکین میرزا القاس ایستانبۇلا قاییٛتمیٛر. بئله اوْلدۇقدا سۇلطان سۆلئیمان اوْنۇن آردیٛنجا قوْشۇن گؤندریر و گئری دؤنمسینی تلب ائدیر. القاس بۇ خبری ائشیتدیکدن سوْنرا اوْرادان کۆردۆستانا قاچیٛر و اوْرادا شاه طهماسیب طرفیندن اوْرایا ائزام اوْلۇنمۇش قوْشۇن ایله قارشیٛلاشیٛر. چوْخ کئچمدن طهماسیب شاهیٛن گؤستریشیله آذربایجانیٛن شیمالیٛندا یئرلشن قحقحه قالاسیٛندا یاخالانیٛب یانیٛنا گتیریلیر. بئللیکل، میرزا القاس حبس اوْلۇنۇر و عصیانیٛن قارشیٛسیٛ آلیٛنیٛر. آدیٛ چکیلن قالا صفویلرین حاکیمییت دؤورۆنده سلطنتین خزینسینین ساخلاندیٛغیٛ و دؤولته قارشیٛ عصیان ائتمیش شاهزاده و امیرلرین حبس اوْلۇندۇقلاریٛ یئر اوْلمۇشدۇر. بئللیکل، ح.ق. ۹۵۷-جی ایلده (م ۱۵۵۰/۱۵۵۱)لقاس ائله اوْراداجا وفات ائدیر
آماسیا صولح
[دَییشدیر]عوثمانلیٛلارلا صفویلر آراسیٛنداکیٛ دۆشمنچیلیکلر ایلک باخیٛشدا باشا چاتمیٛش گؤرۆنۆردۆ. لاکین عوثمانلیٛ امیری ایسکندر سرحدیانی شهرلره هجوم ائدیب قان تؤکۆر و درحال گئری قاییٛدیٛردیٛ. بۇ هجوملاریٛن قارشیٛسیٛنیٛ آلماق مقصدیله طهماسیب شاه ۱۵۵۲-جی ایلده همن منطقه لره قوْشۇن یۆرۆدۆر. اوْ، اؤز قوْشۇنۇنۇ کیچیک دستلره بؤلۆب عوثمانلیٛلاریٛن کیچیک شهر و منطقه لرینه گؤندریر و بۇ هجوملار نتیجسینده همن منطقه ده یئرلشن بیر چوْخ قالا و آبیدلره بؤیۆک زییان دییر. ائله همن واخت صفویلر میرزا ایسماییٛلیٛن رهبرلیی ایله قیٛزیٛلباشلارا هجوم ائتمیش و اوْنلاریٛن بیر هیسسینی قتله یئتیرمیش عوثمانلیٛ ایسکندر پاشانیٛن اوْردۇسۇنا هجوم ائدیر. شهر دیوارلاریٛندان کناردا باش وئرن بۇ شیددتلی دؤیۆشده رۇملۇنۇن یازدیٛغیٛنا گؤر، هر ایکی طرف ۲۵۷۶ نفر ایتکی وئریر و میرزا ایسماییٛل دؤیۆشده قالیب گلیر. سۇلطان سۆلئیمان ۱۵۵۴-جی ایلده دؤردۆنجۆ دفه اوْلاراق، سوْن درجه قۆدرتلی و تجحیز اوْلۇنمۇش اوْردۇ ایله آذربایجانا یۆرۆش ائدیر. گؤرۆندۆیۆ کیمی، بۆتۆن بۇ دؤیۆشلرین سببکاریٛ عوثمانلیٛلار اوْلمۇشدۇر. صفویلرین آپاردیٛقلاریٛ مۆباریزلر ایسه سیٛرف مۆدافیه خاراکتئری داشیٛمیٛشدیٛر. بۇنۇ دا نزردن قاچیٛرمامالیٛییٛق کی، عومومیتله صفویلر عوثمانلیٛ دؤولتی ایله گئنیش حربی عملیاتلار آپارماق اۆچۆن ائله بیر بؤیۆک حربی قۆوویه مالیک اوْلمامیٛشدیٛر. دیققت یئتیرمک لازیٛمدیٛر کی، عوثمانلیٛلار دینده رافیزیلیک (یوْلۇنۇ آزمیٛش) آدلاندیٛردیٛقلاریٛ شیعه مذهبینی آرادان قالدیٛرماغا چالیٛشیٛر و آذربایجانیٛ اؤز اراضیلرینه بیرلشدیرمک مقصدیله واختاشیٛریٛ بۇرایا قوْشۇن یۆرۆدۆردۆ. لاکین قیٛزیٛلباشلار عوثمانلیٛلار قارشیٛسیٛندا ائله بیر گۆجلۆ مۆقاویمت گؤستریرلر کی، اوْنلار نینکی بۇ اراضیلری ایشغال ائده بیلمیرلر، اکسینه صۆلح سازیشی ایله ده رازیٛلاشمالیٛ اوْلۇرلار. بۇغۇرت قالاسیٛ یاخیٛنلیٛغیٛنداکیٛ زفردن سوْنرا طهماسیب شاه عوثمانلیٛ سۆلئیمانا گؤندردیی مکتۇبدا یازیٛر: «وْنلارا قارشیٛ مۆحاریبه و تجاوۆز نییتینده اوْلمامیٛشلار. یارانمیٛش چتینلیکلر ایسه یالنیٛز بیر قرۇپ دلدۇز و فیتن-فساد تؤردن شخسلر طرفیندن اوْلمۇشدۇر». سۆلئیمان ایسه طهماسیب شاها گؤندردیی جاواب مکتۇبۇندا یازیٛردیٛ: «هجوملاردان ان باشلیٛجا مقصد شیعه لیک و رافیزیلیی آرادان قالدیٛرماق اوْلمۇشدۇر. طهماسیب شاه بۇ دفه اوْتۇز یئددی سحیفلیک بؤیۆک بیر جاواب مکتۇبۇ یازیٛر و اوْرادا صفویلرله عوثمانلیٛ دؤولتی آراسیٛندا گئدن دؤیۆشلرین دینی، داها دقیق دئسک، مذهبی خاراکتئر داشیٛدیٛغیٛنیٛ آچیٛقلاییٛر. اوْ، بۇرادا اؤز مذهبینی تام قتییتله مۆدافیه ائدیر و سۆننی مذهبینه قارشیٛ اوْلدۇقجا کسکین مؤوقئ تۇتۇر. شیعه لیی ایتتیحام ائدن سۇلطان سۆلئیمانا گؤندریلن بۇ ردد جاوابیٛنیٛ همن دؤورۆن شیعه لیینین باخیٛشیٛ کیمی ده قبۇل ائتمک اوْلار».
هر حالدا عوثمانلیٛلاریٛن هجوملاریٛ نتیجسینده مۆختلیف منطقه لرده ایریلی-خیٛردالیٛ قارشیٛدۇرمالار باش وئریر و بۇ قارشیٛدۇرمالاریٛن بیرینده سۇلطان سۆلئیمانیٛن چوْخ سئودیی شخسلردن بیری اوْلان سنان بی اسیر دۆشۆر. صۆلح سازیشینه وده وئردیی اۆچۆن طهماسیب شاه اوْنۇ سۆلئیمانیٛن یانیٛنا گؤندریب بۇ سؤزلری اوْنا چاتدیٛرماسیٛنیٛ ایستییر. «قزب و دۆشمنچیلیک اؤلکنین ویران اوْلۇنماسیٛنا، صۆلح و امین-امانلیٛق ایسه رییتین ریفاه یٛنا سبب اوْلۇر». طهماسیب شاهیٛن بئله بیر آددیٛم آتماسیٛ سۇلطان سۆلئیمانیٛن صۆلحه مئیل ائتمسینه و طرفلر آراسیٛندا قارشیٛلیٛقلیٛ رازیٛلاشمایا سبب اوْلۇر. آپاریٛلان یازیٛشمالاردا هئچ بیر طرف اؤزۆنۆن صۆلح طرفداریٛ اوْلدۇغۇنۇ آچیٛق-اشکار ترزده بیلدیرمسه د، هر بیری بۇنۇن آرزۇسۇندا ایدی.
نهایت، ۱۵۵۴-جی ایلدن ائتیبارن صفویلرله عوثمانلیٛ دؤولتی آراسیٛندا ثابیت صۆلحۆن بۆنؤورسی قوْیۇلماغا باشلانیٛر. طهماسیب شاه سۇلطان سۆلئیمانا گؤندردیی تریف مکتۇبۇندا بیر داها دؤولتلراراسیٛ صۆلحۆن برقرار اوْلۇنماسیٛنا ایسرار ائدیر. سوْنرا حجج زیارتینه توْخۇناراق آذربایجانلیٛلاریٛن حجج زیارتینی یئرینه یئتیرملرینی یازیٛلیٛ شکیلده عوثمانلیٛ دؤولتینین اۆزرینه قوْیۇر. مکتۇبۇن سوْنۇندا آذربایجانلیٛلاریٛن ایماملاریٛن قبیرلرینین زیارتیله علاقه لی اوْلدۇقلاریٛنا ایشاره ائدرک یازیٛر: «گر وزیرلرینیزدن بیری اوْو ایتلرینیزدن بیرینی ایجازسیز اوْوا آپارارسا، سؤزسۆز کی، اوْنۇن حارادا اوْلدۇغۇنۇ و اوْنۇ سیزین ساراییٛنیٛزدان کیم آپاردیٛغیٛنیٛ سوْرۇشاجاقسیٛنیٛز. دئیجکلر مسلن، فیلان وزیر. بۇ ایسه سیزین خوْشۇنۇزا گلمییب قزبینیزه سبب اوْلاجاقدیٛر. بیز ده اوْن دؤرد مسۇمۇن آیت و کؤللرییک و بۇ گۆنلر اوْنلاریٛن زیارتینه گئتمیی یئر اۆزریندکی حؤکمرانلیٛقدان شرفلی حساب ائدیریک. اوْنلاریٛن کؤلسی اوْلماق ابدی، وار-دؤولت، دۆنیا سلطنتی ایسه فانیدیر».
شاه طهماسیب اؤز خاطیرلرینده صفویلرله عوثمانلیٛ دؤولتی آراسیٛندا گئدن دؤیۆشلری ایکی مۆسلمان و قارداش قرۇپ آراسیٛنداکیٛ قانلیٛ دؤیۆش آدلاندیٛرمیٛش و مۆسلمان اۆممتینه بۇنۇ روا گؤرممیشدیر. حتتا آتاسیٛنیٛن عوثمانلیٛلارلا آپاردیٛغیٛ مۆباریزلری اطرافیٛنداکیٛلاریٛن اوْنۇ بۇ ایشه سؤوق ائتملری ایله علاقه لندیرمیش و اوْنلاریٛ قتییتله محکۇم ائتمیشدیر.
وْ، اؤز خاطیرلرینده یازیٛر:
«من اوْنۇن (عوثمانلیٛ سۇلطانیٛنیٛ نزرده تۇتۇر) جاوابیٛندا یازدیٛم… آخیٛ ایکی مۆسلمان قوْشۇنۇنۇن بیری-بیرینین قانیٛنیٛ تؤکمیه و اوْنلاریٛ تهلوکه ایله قارشیٛ-قارشیٛیا قوْیماغا نئجه فیتوا وئره بیلرم؟ آتام آتانیٛزلا مۆحاریبه ائتدیی زامان اطرافیٛنداکیٛ بۆتۆن امیر و اسگرلر مست اوْلمۇشلار. اوْنلار آخشامدان سحردک شراب ایچمیش و مۆحاریبه احوال-رۇحییسینده اوْلمۇشلار…وْ گۆندن بری چالدیٛران دؤیۆشۆ بارده سؤز دۆشدۆکده آتامیٛ آلدادیٛب مۆحاریبیه تحریک ائتدیی اۆچۆن درمیش خانا لنت اوْخۇیۇرام».
بئللیکل، عوثمانلیٛ سۇلطانیٛ صۆلح سازیشینه رازیٛ اوْلۇر و آماسییادا دۆشرگه قۇردۇغۇ زامان صفوی صفیری اوْنۇن یانیٛنا گلیب طهماسیب شاهیٛن مکتۇبۇنۇ تقدیم ائدیر. رۇملۇ یازیٛر:
«مکتۇبدا الی () مدح اوْلۇنسا دا، احلی-سۆننه مذهبینه قارشیٛ قرزلی مؤوقئ تۇتماییٛب چالیٛشیٛر کی، اوْرادا سحابلر حاقدا دا خوْش سؤزلر یازسیٛن».
عوثمانلیٛ سۇلطانیٛ گؤستریش وئریر کی، صفویلر صۆلح سازیشینی پوْزمایانا قدر سرحد قوْشۇنلاریٛ حربی عملیات کئچیرمسینلر. میرزا زکی اؤزۆنۆن «عوثمانلیٛ تاریخی» آدلیٛ کیتابیٛندا یازیٛردیٛ:
«بۇ صفویلرله باب آلی (عوثمانلیٛ دؤولتی نزرده تۇتۇلۇر) آراسیٛندا یازیٛلان ایلک رسمی صۆلح سازیشی ایدی. چۆنکی، اللی ایلدن بۇ طرف، ینی شاه ایسماییٛلیٛن صفوی سۆلالسینی تأسیس ائتدیی زاماندان بۇ گۆندک هئچ بیر طرفین قیٛلیٛنجیٛ قیٛنیٛنا گیرممیشدی».
بئللیکل، طهماسیب شاهلا سۇلطان سۆلئیمان آراسیٛنداکیٛ مۆناسیبتلر یاخشیٛلاشیٛب طرفلراراسیٛ یازیٛشمالار باشلانیٛر. مۆناسیبتلر اوْ قدر یاخشیٛلیٛغا دوْغرۇ گئدیر کی، ۱۵۵۶-جیٛ ایلده ایستانبۇلدا سۆلئیمانییه مسجیدی اینشا اوْلۇندۇقدان سوْنرا طهماسیب شاه سۇلطان سۆلئیمانا گؤندردیی مکتۇبدا مسجید اۆچۆن ایستنیلن قدر خالچا گؤندره بیلجیینی بیلدیریر. معلوم اوْلدۇغۇ کیمی، طهماسیب شاهیٛن اؤزۆ ده رسساملیٛقدا خصوصی باجاریٛغا مالیک اوْلمۇش و اوْ دؤورۆن بیر چوْخ مشهۇر رسساملاریٛندان درس آلمیٛشدیٛر. سوْنراکیٛ ایللر طهماسیب شاه طرفیندن ایستانبۇلا بیر نئچه حئیت گؤندریلیر و اوْنلار عوثمانلیٛ سۇلطانیٛن تاختا چیٛخماسیٛ مۆناسیبتیله باحالیٛ حدییلر تقدیم ائدیرلر.
۱۵۵۵-جی ایلده یازیٛلان صۆلح سازیشیندن سوْنرا اوْرتایا چیٛخان جیددی چتینلیکلردن بیری ده سۇلطان سۆلئیمانیٛن اوْغلۇ بیازیدین آذربایجاندا سیٛغیٛناجاق تاپماسیٛ اوْلۇر. اوْ، آز بیر مۆدت عوثمانلیٛ دؤولتینه حؤکمرانلیٛق ائتمیش و اؤزۆ ایله قارداشیٛ سلیم آراسیٛندا قارشیٛدۇرما یاراندیٛقدان سوْنرا ۱۵۵۸-جی ایلده اوْرانیٛ ترک ائدیب صفوی اراضیسینده اؤزۆنه سیٛغیٛناجاق تاپیٛر. اوْ، ۱۵۶۰-جی ایلین ایلک گۆنلرینده اؤزۆنۆن بیر نئچه مینلیک طرفداریٛ ایله قزوینه داخیل اوْلۇر و اوْرادا طهماسیب شاه ترفیندن صمیمییتله قارشیٛلانیٛر. قئید ائتمک لازیٛمدیٛر کی، سۇلطان سۆلئیمان بۇندان قاباق باشقا بیر اوْغلۇ مۇصطافانیٛ دا دؤولته قارشیٛ چیٛخماقدا ایتتیحام ائدرک قتله یئتیرمیشدیر. بیازیدین ده گئری قایتاریٛلماسیٛ سۇلطان سۆلئیمان اۆچۆن بؤیۆک احمییت کسب ائدیردی. بۇنۇن اۆچۆن ده اوْ، بیر چوْخ تدبیرلره ال آتیٛر و همن دؤورده طهماسیب شاهلا اوْنۇن آراسیٛندا اۇزۇن سۆرن مکتۇب یازیٛشمالاریٛ آپاریٛلیٛر. بیازید آذربایجاندا دا ایستدیینه نایل اوْلا بیلمیر. بئله کی، اوْ، اؤزۆنۆن غئیری-خلاقی داورانیٛشیٛ ایله شاهیٛ زحرلمکده ایتتیحام اوْلۇنۇب، طرفدارلاریٛنیٛن بیر نئچسی ایله بیرلیکده ائله اوْراداجا حبس اوْلۇنۇر.
۱۵۶۱-جی ایلده عوثمانلیٛ دؤولتینین یئددی یۆز نفرلیک نۆمایندسی بیازیدی گئری آپارماق مقصدیله قزوینه گلیر. هر ایکی طرف آراسیٛندا دانیٛشیٛقلار آپاریٛلیٛر و نهایت ۱۵۶۲-جی ایلده صفویلرله عوثمانلیٛ دؤولتی آراسیٛندا سوْن صۆلح سازیشی ایمزالانیٛر و بۇ سازیشه اساساً هر ایکی طرف سیاسی سیٛغیٛناجاق ایستین شخسلرین گئری قایتاریٛلماسیٛنا رازیٛلیٛق وئریر. بئللیکل، بیازید عوثمانلیٛ دؤولتینه تحویل وئریلیر و سۇلطانیٛن امری ایله ائدام اوْلۇنۇر. البتت، بیازید تحویل وئریلدیی زامان شاه عوثمانلیٛلاردان اوْنا توْخۇنمایاجاقلاریٛنا دایر سؤز آلیٛر، لاکین اوْنلار بۇنا محل قوْیماییٛب بیازیدی اؤلدۆرۆرلر. قئید ائتمک لازیٛمدیٛر کی، بیازید آذربایجاندا اوْلدۇغۇ مۆددتده دایم طهماسیب شاها قارشیٛ مکیرلی تدبیرلره ال آتمیٛش، بۆتۆن بۇنلارا باخمایاراق، شاه اوْنۇنلا سوْن درجه مۆلاییم داورانمیٛشدیٛر. بۇندان سوْنرا صفویلرله عوثمانلیٛ دؤولتی آراسیٛنداکیٛ علاقه لر داها دا گۆجلنیر. واختاشیٛریٛ بیر-بیرلرینین نۆمایندلرینی قبۇل ائدیر و قییمتلی حدییلر گؤندریردیلر. بئله کی، عوثمانلیٛ نۆمایندسی ایلیاس بی ح.ق. ۹۷۰-جی ایلده (م ۱۵۶۲/۱۵۶۳) شاه طهماسیبین گؤرۆشۆنه گلدیی زامان اؤزۆ ایله بئش یۆز مین اشرفی پۇل و قیٛرخ عرب آتیٛ گتیریر.
۱۵۶۶-جی ایلده سۇلطان سۆلئیمانیٛن وفاتیٛندان سوْنرا یی سلیم اوْنۇن جانیشینی تعیین اوْلۇنۇر و صۆلح سازیشی اوْلدۇغۇ کیمی قۆووده قالیٛر و بۇ وضیعت ۱۵۶۶-جی ایلدک، ینی قانونی سلیمانیٛن اؤمرۆنۆن سوْنۇنادک بئلجه داوام ائدیر.
ماراقلیٛ حاللاردان بیری ده بۇدۇر کی، سۇلطان سۆلئیمانیٛن وفاتیٛ مۆناسیبتی ایله گؤندریلن مکتۇبدا طهماسیب شاه فارس و تۆرک شعرلریندن ایستیفاده ائتمیش، اوْرادا سۇلطان سۆلئیمانیٛن آوروْپادا قازاندیٛغیٛ زفرلردن سؤز آچاراق، اؤز سئوینج هیسینی گیزلتممیشدیر. حمچینین مکتۇبدا ایکینجی سلیمین جانیشین تعیین اوْلۇنما مۆناسیبتیله صفوی باشکندیٛ قزوینین سادتاباد باغیٛندا بؤیۆک بایرام کئچیریلدیینه ده ایشاره ائدیر. مکتۇبۇن سوْنۇندا دئییلیردی: «طرفلراراسیٛ یارادیٛلان دوْستلۇق و قارداشلیٛق مۆناسیبتلری اؤزۆنۆن ان سوْن سوییسینده مۆشاهیده اوْلۇنماقدادیٛر».
وْلدۇقجا بؤیۆک متنی اوْلان بۇ مکتۇب «خۇلستۇت-تواریخ» (۱۰۸۶–۱۱۵۰) آدلیٛ کیتابدا یئتمیش سحیفده درج اوْلۇنمۇشدۇر
صفوی-موْغوْل علاقه لری
[دَییشدیر]
صفوی دؤولتی ایله هیندوستان آراسیٛندا یارادیٛلان ایلک علاقه لری توْپال تئیمۇرۇن نوسی و امیر شئیخ ایبنی ابۇ سیدین اوْغلۇ زۇحیرددین بابر قوْرقانی ایله علاقه دندیرمک اوْلار. اوْ، بیر واختلار اوْرتا آسییادا حؤکمرانلیٛق ائتمیش و اؤزبکلرین قۆدرت الده ائتمسی ایله دفلرله آمانسیٛز هجوملارا مرۇز قالمیٛشدیٛر. بئله کی، اؤزبکلر حمین دؤورلرده حمخوراسانا، حام ده بابیرین نظارتی آلتیٛندا اوْلان منطقه لره واختاشیٛریٛ هجوم ائدیردی. شاه ایسماییٛلا مغلۇب اوْلدۇقدان سوْنرا ایسه اوْنۇن صفوی دؤولتی ایله بیرلشمسینه مۆناسیب شرایت یارانیٛر. شاه ایسماییٛل اوْنا کؤمک ائتمیه حازیٛر اوْلدۇغۇنۇ بیلدیریر، بیر شرتله کی، شیعه مذهبینی قبۇل ائدیب اوْن ایکی ایمامیٛن آدیٛنا سیککه وۇردۇرمۇش اوْلسۇن. اوْرتا آسییادا بیر اوْ قدر ده اۇغۇر قازانا بیلمین بابیر قیٛزیٛلباشلاریٛن حیمایسی ایله کابۇلدا حاکیمییتی اله کئچیریر و سوْنرا قندحار اۇغرۇندا مۆباریزه آپاریٛب، اوْرانیٛ دا ایشغال ائتمیه نایل اوْلۇر. بابیر شاه ایسماییٛلیٛن حاکیمییتده اوْلدۇغۇ بۆتۆن دؤورلرده اوْنۇنلا علاقه لرینی کسمیر. تاریخی منبلره اساصلاناراق قتییتله دئیه بیلریک کی، بابیر شیعه مذهبینی قبۇل ائتمیش، حتتا قیٛزیٛلباشلاریٛن پالتاریٛنیٛ گئیرک سمرقندده اوْن ایکی ایمامیٛن آدیٛنا خۆتبه ده اوْخۇمۇشدۇر.
بابیر شاه طهماسیب شاهیٛن حاکیمییتینین ایلک ایللرینده دئهلی و آکرا شهرلرینی اله کئچیریب اؤزۆنۆ هیندوستانیٛن ایمپئراتوْرۇ اعلان ائدیر. بۇندان سوْنرا دؤولتلراراسیٛ علاقه و نۆمایندلرین گئدیش-گلیشلری داها دا گۆجلنیر و طهماسیب شاه اؤزبکلره قارشیٛ مۆباریزنی گۆجلندیرمکدن سوْنرا علاقه لر داها دا یاخشیٛلیٛغا دوْغرۇ ایرلیلمیه باشلاییٛر. ۱۵۳۰-جۇ ایلده بابۇر وفات ائدیر و اوْغلۇ هۇمایۇن تاختا چیٛخیٛر. قارداشیٛ میرزا کامران ایسه کابۇلا حاکیم اوْلماقلا یاناشیٛ، هراتا قدر نظارت ائدیردی. طهماسیب اوْغلۇ میرزا آتاسیٛنیٛن ایجازسی اوْلمادان قندحارا هجوم ائدیر و اوْرادا مغلۇب اوْلۇب یئنیدن هراتا قاییٛدیٛر. بۇنۇن آردیٛنجا طهماسیب شاه قندحارا هجوم ائدیب اوْرانیٛ اله کئچیریر و آز سوْنرا میرزا کامرانیٛن قاییٛدیٛشیٛ ایله قندحار یئنیدن موْنقوْللاریٛن الینه کئچیر. قیٛزیٛلباش دؤولتینه و شیعه مذهبینه بؤیۆک حؤرمت و ائحتیرام بسلین هۇمایۇنۇن مۆداخیلسی نتیجسینده قندحار یئنیدن صفویلره قایتاریٛلیٛر.[۱][۲] سرشاه افقانییه مغلۇب اوْلدۇقدان سوْنرا ایسه هر شئیی الدن وئریر و سوْنرا دا دؤولتین ایکینجی درجلی شخسی اوْلان بیرامخان آدلیٛ شیعه دوْستلاریٛندان بیرینین تؤوسییسی ایله ۱۵۴۴ طهماسیب شاهیٛن ساراییٛنا گلیر. شاهیٛن گؤستریشله حۇماییٛن بؤیۆک تمتراقلا قارشیٛلانیٛر و بیر سیٛرا آبادلیٛق ایشلری آپاردیٛقدان سوْنرا باشکندا گتیریلیر. چۆنکی، بئله بیر شخسییتین سارایا گتیریلمسی تبلیغات نؤقتئیی-نزریندن اوْلدۇقجا بؤیۆک احمییت کسب ائدیردی. هۇمایۇن قزوینه گلمزدن اوول مشهده امام رضا ()-یٛن زیارتینه گئتمک اۆچۆن شاهدان ایجازه آلیٛر. زیارتینی باشا وۇردۇقدان سوْنرا ۱۵۴۵-جی ایلده قزوینه گلیر. ماراقلیٛ حاللاردان بیری ده ایندینین اؤزۆندک پاکیستانیٛن یۆکسک رۆتبلی دؤولت نۆمایندلرینین ایرانا گلدیکلری زامان مشهده امام رضا ()-یٛن زیارتینه گئتملریدیر.[۳] هۇمایۇن اووللر رسمی اوْلاراق شیعه مذهبینی قبۇل ائتمک فیکرینده دئییلدی. لاکین طهماسیب شاه بۇنا ایسرار ائتدیکدن سوْنرا شیعه مذهبینی قبۇل ائدیب ایتیردیی منطقه لری و ایختییاریٛندا اوْلان جانلیٛ قۆوونی گئری قایتارا بیلیر. وْن دؤرد مین قیٛزیٛلباش اسگری هۇمایۇنۇن تاخت-تاجا چیٛخماسیٛنیٛ مۆشاهیده ائدیر و همن قوْشۇنلا دا اوْ، قندحاریٛ فتح ائده بیلیر. اوولکی دانیٛشیٛقلارا اساساً الده ائتدیی دؤولت خزینسینی طهماسیب شاها گؤندریر و بۇنۇن آردیٛنجا کابۇل شهرینی ده اله کئچیریر. بئللیکل، هر ایکی طرفین صفیر و نۆمایندلری بیری-بیرلرینه گئدیش-گلیش ائدیر و علاقه لر داها دا گۆجلنیر. آذربایجان اوْردۇسۇنا وئریلملی اوْلان قندحار اۆزرینده یارانان ایختیلافلار ایسه هۇمایۇنۇن اؤمرۆنۆن سوْنۇنادک داوام ائدیر. حم بابیر شاه، حم ده اوْغلۇ هۇمایۇن شیعه مذهبینی قبۇل ائتسلر د، (هرچند هۇمایۇن دئهلییه دؤندۆکدن سوْنرا یئنیدن سۆننی مذهبینده اوْلمۇشدۇر) هئچ بیر مذهب تعصوبۆنه ییلنمیردیلر و طبیعی کی، ییلنه بیلمزدیلر. شیعه مذهبلی هۇمایۇنۇن مۆقابیلینده قارداشیٛ کامران قندحاریٛن تعصوبکئش سۆننیلرینین طرفینی تۇتۇر. بۇ سببدن ده طهماسیب شاه هۇمایۇنا گؤندردیی مکتۇبدا قارداشیٛ کامرانیٛ دانلاق آتشینه تۇتاراق یازیٛر:
«دئییرلر کامران خاریجیدیر خاریجی کامران اوْلا بیلمز».
بیر سؤزل، مذهب تعصوبکئشلیینین اوْلماماسیٛ بۆتۆن فیرقلرین دؤولت ترکیبینده فعالییت گؤسترمسینه سبب اوْلۇر. ۱۵۵۵-جی ایلده هۇمایۇن وفات ائدیر و اوْغلۇ اکبر شاه دئهلیده تاختا اوْتۇرۇر و اوْنۇن حاکیمییت دؤورۆنده مذهب تعصوبکئشلیی دیگر دؤورلرله مۆقاییسده اؤزۆنۆن ان یۆکسک زیروسینه چاتیٛر. اکبر شاهیٛن حاکیمییت دؤورۆنده صفوی دؤولتینین نۆمایندلری ایکی دفه دئهلییه گلیر و اوْنۇنلا بعضی مسللر اطرافیٛندا مۆزاکیرلر آپاریٛرلار.<رئف>رسۇل جعفری، صفویلر تاریخی (زۆحۇردان سۆقۇتادک)، ایکی جیلدد، «شهرییار»، ۲۰۰۷، سح. ۵۷–۵۹</رئف>
صفوی-گۆرجۆستان علاقه لری
[دَییشدیر]ایسلام اؤلکلری ایله حمسرحد و اهالیسی مسیحی اوْلان گۆرجۆستان دایم جیحاد احوال-رۇحییلی مۆسلمانلاریٛن دیققت مرکزینده اوْلمۇشدۇر. بئله کی، تۆرکمانلارلا (آذربایجان تۆرکلری) عوثمانلیٛلار آراسیٛندا گئدن مۆحاریبلرده کافیرلره قارشیٛ جیحاد شۆاریٛ ایله دایم گۆرجۆلره قارشیٛ مۆباریزه آپاریٛلمیٛشدیٛر.
طهماسیب شاه اؤلکنین باتی و شرق سرحدلرینده امین-امانلیٛغیٛن حؤکم سۆردۆیۆنۆ گؤرۆب گۆرجۆستانا طرف قوْشۇن یۆرۆدۆر. ۱۵۴۱-جی ایلده کافیرلرله جیحاد مقصدیله آتیٛلان بۇ آددیٛم دینی، سیاسی و ایقتیسادی باخیٛمدان صفویلر دؤولتی اۆچۆن بؤیۆک اۆستۆنلۆک اوْلا بیلردی. ۱۵۴۶-جیٛ ایلده گۆرجۆستانا ایکینجی دفه یۆرۆش اوْلۇنۇر و بۇ دا طهماسیب شاهیٛن آذربایجاندا مؤوقئیینین مؤحکملنمسینه سبب اوْلۇر. بئله کی، خزر دنیزینین شرقینده یئرلشن قیٛپچاق امیرلری بۇندان سوْنرا صفوی تۆرکمان (وْغۇز) دؤولتی ایله اؤز علاقه لرینی یئنیدن گۆجلندیرمیه نایل اوْلۇرلار.
۱۵۵۱-جی ایلده طهماسیب شاه اۆچۆنجۆ دفه گۆرجۆستانا هجوم ائدیر. اوْرانیٛن ایشغال اوْلۇنماسیٛ صفوی دؤولتینین همن منطقه دکی بیر چوْخ چتینلیکلرینی حلل ائده بیلردی. قئید اوْلۇندۇغۇ کیمی، گۆرجۆستانا قوْشۇن یۆرۆتمکدن ان باشلیٛجا مقصد کافیرلره قارشیٛ جیحاد ایدی. بۇ ایسه آنادوْلۇدان ائرمنیستانا و بۇ طرفدن گۆرجۆستانادک احاته اوْلۇنان اراضیلرین آسانلیٛقلا تانیٛنماسیٛ و دؤولتین ایفتیخار و باشۇجالیٛغیٛ دئمک ایدی. یۆرۆش کۆللی میقداردا قنیمتین الده اوْلۇنماسیٛ و یۆزلرله گۆرجۆ قادیٛنلاریٛنیٛن اسیر آلیٛناراق آذربایجانا گتیریلمسی ایله نتیجلندی. رۇملۇ یازیٛر: «ؤز گؤزللیکلری ایله شؤحرت تاپمیٛش و پری سیمالیٛ گۆرجۆ قادیٛنلاریٛ باش وئرن حادیثه لرین قۇربانیٛنا چئوریلدیلر».
۱۵۵۳-جۆ ایلده عوثمانلیٛلاریٛن هجومۇ نتیجسینده صۆلح اۆچۆن لازیٛمی شرایت یارادا بیلن طهماسیب شاه نؤوبتی دفه گۆرجۆستانا هجوم ائتمک اۆچۆن قوْشۇنۇ سفربر ائدیر. اوْ، بۇ دفه کۆللی میقداردا قنیمت الده ائدیب اوْتۇز مین اسیرله آذربایجانا قاییٛدیٛر. بۇ قالیبییتدن سوْنرا طهماسیب شاه اسیرلرین مۆسلمانلاشدیٛریٛلماسیٛنا دایر فرمان وئریر و اوْنلاریٛن بؤیۆک بیر هیسسی اؤز دینلریندن چیٛخیٛب ایسلامیٛ قبۇل ائدیر.
قئید ائتدیک کی، صفویلر دؤولتی گۆرجۆلرین مۆسلمانلاشدیٛریٛلماسیٛ اۆچۆن بیر چوْخ سیلر ائتمیش، بۇ ایشی گۆرجۆ شاهزادلردن باشلامیٛش و بۇ ساحده نظره چارپاجاق اۇغۇرلار دا الده ائتمیشدیر. هرچند کی، اوْنلاریٛن بیر قیسمی مۆسلمان اوْلدۇقدان سوْنرا دیندن چیٛخاراق مۆرتد اوْلمۇشلار. ۱۵۶۰-جیٛ ایلده ایسلامیٛ قبۇل ائتمیش، لاکین آز سوْنرا مۆرتد و بۇ سببدن المۇتدا حبس اوْلۇنان گۆرجۆستان حاکیمی ایسا خانیٛ بۇنا میسال چکمک اوْلار
ایدارچیلیک
[دَییشدیر]شاهیٛن یئرینه دؤولت ایشلرینی ایداره ائدن وکیل ایله یاناشیٛ بۇ دؤورده آلی دیوانخانادا وزیر و نازیرلر ده فعالییت گؤسترمیه باشلاییٛر. قاضی جاحان قزوینی (۱۵۵۲) طهماسیب شاه طرفیندن «الی دیوانخانا» یا باش نظارتچی تعیین ائدیلیر و بۇندان سوْنرا اوْ، اۇزۇن مۆدت همن وظیفنی ایجرا ائدیر. رۇملۇ یازیٛر: «بۇ ازمتلی دؤولتده هله اوْنۇن کیمی ایستئدادلیٛ و باجاریٛقلیٛ وزیر اوْلمامیٛشدیٛ». باشکند وزیری ایله یاناشیٛ بؤیۆک شهرلرده ده دؤولت ایشلرینی ایداره ائدن دیگر وزیرلر فعالییت گؤستریردی. اوْردۇنۇ ایسه یالنیٛز قیٛزیٛلباش امیرلری ایداره ائدیر و ان یۆکسک رۆتبه «میرۇل-ۇمر» ایدی کی، بۇ دا آدتن ایکی نفره حواله اوْلۇنۇردۇ. بئله کی، ۱۵۳۰-جۇ ایلده بۇ وظیفیه شاهیٛن باجیٛسیٛ اوْغلانلاریٛ حۆسئین خان شاملیٛ و آبدۇللاح خان اۇستاجلۇ تعیین اوْلۇنۇرلار.
مرکزی دؤولت تشکیلاتچیٛلیٛقلاریٛ ایله یاناشیٛ، شهرلرده ده حم دؤولت، حم ده آدت-ننلرله علاقه لی اوْلان دیگر وظیفلر فعالییت گؤستریردی. اوْنلاردان هر بیری جمییتین گۆندلیک مسللرینی حلل ائدن مسۇل شخسلر ایدیلر. اوْنلاردان بعضیلرینه نزر سعلاقه:
بیلربیی - اوستان والیسی (ایندیکی ایجرا حاکیملری). خۆلفا – مۆرشید و صوفیلرین جانیشینلری سردار – حربی آلایلاریٛن مسۇل رهبرلری خانلار-بیر نؤو حؤکۇمت ممۇرۇ اوْلان قبیله و تایفا رهبرلری مۇستوْوفی- مالییه ایشلری اۆزره مسۇل ثابیتلر – مالییه ممۇرلاریٛ کۇتوال – یئمک، یاناجاق، سیلاح، حتتا مۆهۆم دۇستاقلاریٛن ساخلانیٛلدیٛقلاریٛ قالالاریٛن نظارتچیلری اغساققال و کندخۇدالار – قبیله و کند بؤیۆکلری کلنترلر – شهرلرین نیزام-ینتیزامیٛنا نظارت ائدن مسۇل ایشچیلر یوْلچۇلار –یوْل غارتچیلری ایله مۆباریزه آپاران دؤولت ممۇرلاریٛ
زامان کئچدیکجه بۇ وظیفلرین ساییٛ آرتیٛر و یئنی-یئنی آدلارلا صفوی دؤولتینین دؤولتچیلیک قۇرۇلۇشۇ داها دا گئنیشلنیردی.<رئف>رسۇل جعفری، صفویلر تاریخی (زۆحۇردان سۆقۇتادک)، ایکی جیلدد، «شهرییار»، ۲۰۰۷، سح. ۶۰–۶۱</رئف>
دینی تشکیلاتچیٛلیٛق
[دَییشدیر]صفوی دؤولتینین دینی تشکیلاتچیٛلیٛغیٛ شئیخ صفی سۆلالسینده تجللی ائدیردی. اوْ، اؤز نۆفۇزۇنۇ قوْرۇیۇب ساخلاییٛر و اوْنۇن ایداره اوْلۇنماسیٛ اۆچۆن سابیق اۆسۇللاردان ایستیفاده ائدرک اساس مۆرشیدین، ینی شاهیٛن «خلیفتۇل-خۇلفا» آدلیٛ نۆمایندلر دؤولتین نظارتی آلتیٛندا اوْلان اطراف منطقه لره گؤندریلیر و دینی تبلیغاتلا مشغۇل اوْلۇردۇلار.
نئجه اوْلۇرسا-وْلسۇن، دؤولتچیلیک نه قدر گۆجلنسه د، دینی مسللرین ایداره اوْلۇنماسیٛ صوفیلره دئییل، عالیم و فقیحلرین ایختییاریٛنا قوْیۇلمالیٛ ایدی.
بۇنۇن اۆچۆن ده جمییتده بۇ کیمی ایشلری ایجرا ائتمک اۆچۆن مۆیین وظیفلر تعیین اوْلۇنمالیٛ ایدی. صفوی دؤولتی بۇ مسلنی آذربایجان اراضیسینده اووللر فعالییت گؤسترمیش دؤولتلرین تجرۆبلریندن ایستیفاده ائتمکله حلل ائدیر.
دینی تشکیلاتچیٛلیٛقدا فعالییت گؤسترن ایکی مۆهۆم منسبدن بیرین، ینی سدیرلیک منسبینه طهماسیب شاه امیر قیوامۇددین حۆسئین ایصفاهانینی و امیر جلالددین محممد استرابادینی تعیین ائتمیشدی. سدر عمومیلیکده بیر چوْخ دینی-یداری مسللره نظارت و رهبرلیک ائدیردی. ۱۵۲۵-جی ایلده استرابادی وفات ائدیر. رۇملۇ اوْنۇن حاققیٛندا یازیٛر: «سترابادی حاقق درگاحیٛنا قوْوۇشدۇقدان سوْنرا خاجه نسیرددین محممد تۇسی حاقق اوْلان جعفری مذهبینه و اوْن ایکی ایمامچیٛ جماعتا رهبرلیک ائتمی، حابئله گۆناحکارلاریٛن جزالاندیٛریٛلماسیٛ، حؤکملرین ایجرا اوْلۇنماسیٛ، جۆمه نامازلاریٛنیٛن واختیٛنیٛن تعیین اوْلۇنماسیٛ، ناماز، اوْرۇج و سایر شری مسللره دایر فیتوا وئرمک اۆچۆن باشقا بیر شخسی بۇ منسبه تعیین ائده بیلمیردی».
دئییلنلردن بئله معلوم اوْلۇر کی، یۇخاریٛدا آدلاریٛ چکیلن ایشلرین نظارت و ایدارچیلیی سدرین ایختییاریٛندا اوْلمۇشدۇر. استرابادی وفات ائتدیکدن سوْنرا امیر نئمتۇللا حیللی (۱۵۳۴) قیوامۇددین حۆسئین ایله بیرلیکده سدرلیک منسبینی ایداره ائتمیه باشلاییٛر. امیر قیوامی حۆسئین وفات ائتدیکدن سوْنرا ایسه میرغایتۇددین شیرازی (۱۵۴۲) بۇ وظیفنی حیللی ایله مۆشترک اوْلاراق ایجرا ائتمیه باشلاییٛر. حیللی وفات ائتدیکدن سوْنرا ایسه میرغایتۇددین مۆستقیل اوْلاراق سدرلیک وظیفسینی ایجرا ائتمیه باشلاییٛر. اوْندان سوْنرا، ینی ۱۵۳۲-جی ایلده مۆحققیق کرکینین شاگیردلریندن اوْلان امیر مازددین محممد ایصفاهانی (۱۵۴۶) سدر تعیین اوْلۇنۇر. اوْ، فیقح ائلمیند، خصوصیله ده ایبادی مسللرده بؤیۆک محارته ییلنمیش و بیر چوْخ فیقحی مسللری اوْ دؤورۆن ان محشۇر مۆجتحیدی اوْلان کرکیدن اؤیرنمیشدی.
رۇملۇ اوْنۇن حاققیٛندا یازیٛر: «سککیز ایل سدرلیک ائتدی و دینین تبلیغ و یاییٛلماسیٛندا گؤرۆنمز سیلر گؤستردی و اوْنۇن کیمی هئچ بیر سدر قۇمارخانا، فاحیشخانا، شرابخانا و ائیش-یشرت مجلیسلرینین داغیٛدیٛلماسیٛندا بۇ قدر سی گؤسترمدی». مرکزده اوْلدۇغۇ کیمی، اطراف اوستانلرده ده وزیرلر فعالییت گؤستریردی. سدیرلییه گلدیکده ده هر بیر اوستان اۆچۆن بیر سدر سئچیلمیه باشلانیٛر. بئله کی، ۱۵۶۲-جی ایلده عیراق، فارس و خۇزیستان اوستانلرینه استراباد سئییدلریندن اوْلان امیر محممد یۇسیف سدر تعیین اوْلۇنۇر. نئجه کی، همن دؤورده شیروان، خوراسان و آذربایجانا اسدۇللاح مرشینین اوْغلۇ امیر زئین الی سدر تعیین اوْلۇنۇر.
زامان کئچدیکجه سدرلرین اۆزرینه دۆشن وظیفلر آزالماغا و دینی مسللره نظارت ائتمک اۆچۆن داها یۆکسک وظیفیه ائحتییاج دۇیۇلماغا باشلانیٛر. بۇ سببدن ده طهماسیب شاهیٛن حاکیمییتینین ایلک اوْنیللیینده عوثمانلیٛ دؤولتینین دینی دؤولت قۇرۇلۇشۇندا اوْلدۇغۇ کیمی، شئیخۇل- ایسلام منسبی اوْرتایا چیٛخیٛر و شاه عالیملردن بیرینی شئیخۇل-ایسلام تعیین ائدیر. شئیخۇل-ایسلام بۆتۆن دینی مسللر اطرافیٛندا حؤکم چیٛخارماغا و فتوا وئرمک سلاحییتینه مالیک ایدی.
شئیخۇل-ایسلام منسبینه تعیین اوْلۇنمۇش ایلک شخس عیراقدا تحصیل آلمیٛش و میلّییتجه عرب اوْلان تانیٛنمیٛش شیعه عالیمی مۆحققیق کرکی (۱۵۳۴) لقبی ایله محشۇر اوْلان شئیخ الی ایبنی ابدۆلالی اوْلمۇشدۇر. چوْخ احتیمالا گؤر، شاه ایسماییٛلیٛن حاکیمییتی دؤورۆنده اوْ، آذربایجانا دوت اوْلۇنمۇش و طهماسیب شاه آتاسیٛنیٛن جانیشینی تعیین اوْلۇندۇقدان سوْنرا اوْنۇن یاخیٛن آداملاریٛندان بیرینه چئوریلمیشدیر. مۆحققیق کرکی ۱۵۳۳-جۆ ایلده طهماسیب شاه طرفیندن مۆجتحید تعیین اوْلۇنۇر و ایرانیٛن شئیخۇل-ایسلام وظیفسینی ایجرا ائتمیه باشلاییٛر. ائله همن دؤوردن شئیخۇل-ایسلام منسبینه «مۆجتحیدۇز-زامان» آدیٛ دا وئریلیر. بۇ ایسه ایسلامدا دینی عالیمه یۆکسک مقام وئریلدییندن خبر وئریردی.
طهماسیب شاه مۆحققیق حیللییه بؤیۆک ائتیماد بسلمیشدیر. میرزا آبدۇللاح ایصفاهانی اؤزۆنۆن تلیف ائتدیی «رییازۇل-ۇلم» آدلیٛ کیتابدا طهماسیب شاهیٛن اوْنۇن بارده وئردیی حؤکمۆ اوْلدۇغۇ کیمی تقدیم ائدیر. «باغیٛشلایان و مئحریبان اللهیٛن آدیٛ ایل. ایمام سادیق () بۇیۇرۇر: اؤز آرانیٛزدان اوْلان، حدیسلریمیزی نقل ائدن، حالال و حارام ائتدیکلریمیزه دیققت یئتیرن شخسه باخیٛن. من اوْنۇ سیزین آرانیٛزدا حاکیم قرار وئردییم کیمی، سیز ده اوْنۇ حاکیم قرار وئرین… پئیغمبرین شریتینی قوْرۇیان مۆجتحیدلرین حؤکمۆ ایله مۆخالیف اوْلانلار سؤزسۆز کی، مۆشریکلرله آئینی درجددیرلر. بیر سؤزل، مۆجتحیدلرین سوْنۇنجۇسۇنۇن، پئیغمبرلرین، ایماملاریٛن و اوْنلاریٛن نایبلرینین حؤکمۆنه قارشیٛ چیٛخان و اوْنلاریٛن فتوالاریٛنا تابئ اوْلمایان شخسلر دیندن چیٛخمیٛش ملۇنلاردیٛرلار».
باشقا بیر مکتۇبدا شاه مۆحققیق کرکییه بیر چوْخ سلاحییتلر وئردیی و اؤلکه اراضیسینده بۆتۆن یۆکسک رۆتبلی دؤولت آداملاریٛنیٛ اوْنۇن وئردیی حؤکملره تابئ اوْلماغا چاغیٛردیٛغیٛ گؤستریلیر. بۆتۆن بۇنلارلا یاناشیٛ، دینی ساحلرده چالیٛشان بۆتۆن ممۇرلاریٛن تعیین و چیٛخاریٛلماسیٛنیٛ دا اوْنا حواله ائدیر. دینی ساحلره ایسه آدتن قاضیلیک، وقف، دینی ائلملرین تدریس اوْلۇنماسیٛ، مدرسلر، یاخشیٛ ایشلره دوت و پیس ایشلردن چکیندیرمک داخیل ایدی. شاه وئردیی بۇ حؤکمۆ ایمام زامان ()-یٛن زۆحۇر ائتمسی اۆچۆن مۆقددیمه حساب ائدرک یازیٛردیٛ:
«پئیغمبرلر آغاسیٛنیٛن دینینی یاشاتماق، سهر تک آشکار اوْلان مسۇم ایماملاریٛن تریقتینی زاحیر ائتمک و مۆخالیفلرین قۇبار و زۆلمتینی آرادان قالدیٛرماق ادالت گۆنشینین زۆحۇر ائتمسی اۆچۆن بیر مۆقددیمدیر. دینین قوْرۇنماسیٛ و اوْنۇن اؤز نۇرۇنۇ هر یانا ساچماسیٛ دین عالیملرینین داوامچیٛلاریٛنیٛن وظیفسیدیر».
قاضیلیک مۆهۆم دینی منبلردن اوْلمۇش و یالنیٛز دینی عالیملرین ایختییاریٛندا اوْلمۇشدۇر. شاهیٛن حاکیمییت دؤورۆنده بۇ منسبی تۇتان ایلک شخس مۆحققیق کرکینین قیٛز نوسی سئیید حۆسئین جبل عامیلی کرکی اوْلمۇشدۇر. شاهیٛن بؤیۆک ائتیمادیٛنیٛ قازانمیٛش بۇ شخس جبل-عامیلدنآذربایجانا گلمیش و اهالینین دینی-حۆقۇقی مسللرینی حلل ائتمیشدیر. اوْنلاردان «سگر قاضیسی» آدیٛنیٛ آلان شخسلر ایسه اوْردۇدا یارانمیٛش حۆقۇقی مسللرین حللینده چالیٛشمیٛشلار.
همن دؤورده آذربایجاندا مؤوجۇد اوْلان منسبلردن بیری ده سدر طرفیندن سلاحییتلی دین عالیمینه حواله اوْلۇنمۇش «خیتابت» منسبی اوْلمۇشدۇر. بۇ ایسه همن دؤوردن تبریز و اردبیلده جۆمه نامازلاریٛنیٛن قیٛلیٛنماسیٛندان خبر وئریر.
آذربایجاندا مؤوجۇد اوْلان مۆهۆم دینی منسبلردن بیری ده صفوی سۇلطانلاریٛ اۆچۆن بؤیۆک احمییت کسب ائدن مشهد شهرینه والی تعیین ائتمک اوْلمۇشدۇر. بئله کی، بۇ منسب آدتن نۆفۇزلۇ سئییدلردن بیری و یا دین عالیمی تعیین اوْلۇنۇر. بۇ شهرده چوْخسایلیٛ عالیم و شئیخلرین یاشاییٛب فعالییت گؤسترمسینه باخمایاراق، خلیفه سئیید اسدۇللاح (۱۵۶۲) اؤزۆنمخسۇس مؤوقئیه مالیک اوْلمۇش و اوْ دؤورۆن مشهۇر عالیملری بیر چوْخ مسللرین حللینده محز اوْنا مۆراجیت ائتمیشلر. اوْنۇن یاخیٛن دوْستلاریٛندان اوْلان قاضی احمد قۇمی اؤزۆنۆن «خۇلاستۇت-تواریخ» آدلیٛ کیتابیٛندا حیات و زاحیدلیی حاققیٛندا اطرافلیٛ سؤحبت آچیٛر
دینی سیاست
[دَییشدیر]طهماسیب شاهیٛن حیاتیٛنا نزر سالدیٛقدا اوْنۇن دیگر صفوی شاهلارلا مۆقاییسده حم شخسی احوال-رۇحیی، حم ده ایجتیمای باخیٛمدان دینه داها چوْخ احمییت وئردیینین شاهیدی اوْلۇرۇق. بئله کی، اییرمی یاشیٛندا اوْلارکن تؤوبه ائدیر و اؤمرۆنۆن سوْنۇنادک تؤوبسینه امل ائدیر. تلیف ائتدیی «تزکیر» آدلیٛ کیتابیٛندا دا بۆتۆن گۆناحلاردان، خصوصیله ده شرابخوْرلۇقدان اۇزاقلاشدیٛغیٛنا دایر اطرافلیٛ ایزاحاتلار وئریر. اوْ، تؤوبه ائتمک قراریٛنا گلدیکده سارای آداملاریٛ ایله مشورت ائدیر. اوْنلاردان بعضیلری شاها بۆتۆن گۆناحلاردان اۇزاقلاشماغیٛ، بعضیلری ایسه شراب ایچمیین شاهلارا زرۇری اوْلدۇغۇنۇ بیلدیریب بۇ ایشدن باشقا بۆتۆن گۆناحلاردان چکینمسینی تؤوسییه ائدیر. لاکین طهماسیب اوْنلاریٛن تؤوسییلرینه قۇلاق آسماییٛب شراب ایچمیی ده قاداغان ائدیر.
چوْخ احتیمال کی، طهماسیب شاه ۱۵۳۳-جۆ ایلده مۆحققیق کرکینین تسیری آلتیٛنا دۆشرک بۆتۆن گۆناحلاردان چکینرک بیردفلیک تؤوبه ائتمیشدیر. بۇنۇن آردیٛنجا تابئچیلیینده اوْلان بۆتۆن اؤلکه اراضیسینده یاخشیٛ ایشلره دوت و پیس ایشلردن چکینمیه دایر رسمی حؤکم وئرمک ایستییر. حتتا ایندینین اؤزۆنده ده ایرانیٛن بعضی مسجیدلرینین گیریش قاپیٛلاریٛندا طهماسیب شاهیٛن یاخشیٛ ایشلره دوت و پیس ایشلردن چکینمیه دایر وئردیی حؤکم کتیبه شکلینده ساخلانیٛلماقدادیٛر. رۇملۇ بۇ حاقدا یازیٛر:
«بۇ ایلدن ائتیبارن دینه پناح گتیرمیش شاه بۆتۆن گۆناحلاردان تؤوبه ائدیر. اوْ، حامیٛنیٛن خئییرخاح ایشلر گؤرمیه قۇلاقلارا تیٛخانمیٛش قفلت پامبیٛقلاریٛنیٛ چیٛخاریٛب آتماغا و نهایت بۆتۆن گۆناحلاردان اۇزاق اوْلماغا سؤوق ائدیر. حؤکمه تابئ اوْلمایان شرابخوْر و نشخوْرلار شری قانۇنلارا اساساً جزالاندیٛریٛلاجاق. شری قانۇنلارا زیدد ماحنیٛ اوْخۇیانلاریٛن سسی کسیلجک و باشلاریٛ قیٛرخیٛلاجاق. شری قانۇنلارا زیدد اوْلان ماحنیٛ ایفا ائدن نئی چالانلاریٛن نفسی کسیلجک. شری قانۇنلارا زیدد تبیل وۇرانلاریٛن چۇبۇقلاریٛ توْپپۇز تک باشلاریٛنا وۇرۇلاجاق. مجلیسلرده بوْش، فایداسیٛز ایلنجلرله جماعتیٛن باشیٛنیٛ قاتان شخسلر اۇلاغیٛنا اوْتۇردۇلۇب شهردن چیٛخاریٛلاجاقلار. قۇمارخانا، شرابخانا و فاحیشخانالاردان الده اوْلۇنان گلیرلر بۆتۆنلۆکله «بئیتۇل-لۆتف» دفتریندن چیٛخاریٛلاجاقدیٛر».
بۇنۇ دا احتیمال وئرمک اوْلار کی، ایکی-ۆچ اوْنیللیکدن سوْنرا اؤلکه اراضیسینده بلکه ده ساراییٛن اؤزۆنده یئنه ده فیتن-فساد و پوْزغۇنچۇلۇق باش آلیٛب گئتمیش و جمییتی جیددی تهلوکه ایله قارشیٛ-قارشیٛیا قوْیمۇشدۇر. بئله کی، ح.ق. ۹۶۳-جۆ ایلده طهماسیب شاه بیر داها ایانلاریٛنا تؤوبه ائتمک امرینی وئریر. اوْ، شرابخوْرلۇغۇن قارشیٛسیٛنیٛ آلماغا خصوصی دیققت یئتیریر و بۇ ایشه هر شئیدن داها چوْخ نیفرت بسلییردی. بئله کی، بیر واختلار اوْنا قارشیٛ عصیان ائتمیش و عوثمانلیٛ دؤولتینه پناح آپارمیٛش قارداشیٛ القاس یانیٛنا قاییٛتدیٛقدا اوْنا اوْلان مۆناسیبتینی بۇ سؤزلرله ایفاده ائدیر. «نه قدر کی، منیمله دوْست آیدین، نه شراب ایچیر، نه ده گۆناح ائدیردین؛ عصیانکار اوْلدۇقدان سوْنرا ایسه گۆناحا و فیتن-فسادا قرق اوْلدۇن!» یاخشیٛ ایشلره دوت و پیس ایشلردن چکیندیرمکله یاناشیٛ، طهماسیب شاهیٛن حیاتا کئچیردیی دینی سییاستدن بیری ده آذربایجان اراضیسینده شیعه لیی گۆجلندیرمک اوْلمۇشدۇر. آتاسیٛ شاه ایسماییٛل بۇ اؤلکده شیعه لیین بۆنؤورسینی قوْیسا دا، اوْنۇن مؤحکملندیریلمسی طهماسیب شاهیٛن اۆزرینه دۆشۆر. اوْ دا آسانلیٛقلا بۇنۇن اؤحدسیندن گلیر. طهماسیب شاه هر شئیدن اوول دؤولتین دینی مذهبی تشکیلاتلاریٛنیٛ عالیم و فقیحلرین ائلمی تجرۆبلریندن ایستیفاده ائتمکله گئنیشلندیرمک ایستییر. بۇ مقصدله ده لیواندان آذربایجانا نئچ-نئچه عالیم دوت ائدیر و اوْنلار آذربایجانا گلدیکدن سوْنرا شئیخۇل-ایسلام جماعت نامازلاریٛن، جۆمه نامازلاریٛن، جۆمه نامازلاریٛنیٛن ایمامیٛ و بۇ کیمی مسۇلییتلی وظیفلره تعیین اوْلۇنۇرلار. طهماسیب شاه عالیملری یۆکسک وظیفلره تعیین ائتمکله یاناشیٛ اوْنلارا بیر چوْخ ایختییارلار دا وئریر. بئله کی، مۆحققیق کرکینی ایمام زامانیٛن ()، اؤزۆنۆن ایسه اوْنۇن نایبی اوْلدۇغۇنۇ بیلدیریر. شاه طهماسیب شیعه مذهبینی گۆجلندیرمک مقصدیله فیقح عالیملرینه بیر چوْخ سلاحییتلر وئریر. حاققیٛندا خوْش سؤزلر دئییلرکن تابئچیلیینده اوْلان دؤولت خادیملرینه «مۆتححیرات» (پاکلار) لقبی وئریلیردی. رۇملۇ یازیٛر: «طهماسیب شاه فیتوا وئریلمدن هر حانسیٛ بیر ایشی باشلامازدیٛ». ۱۵۳۱-جی ایلده بۇ مزمۇندا تلیف اوْلمۇش ایلک کیتاب محممد حموی ابحرینین «مینحاجۇل-فازیلین فی مریفتی اۆممتیل کعامیلین» آدلیٛ اسری اوْلۇر. اوْ کیتابیٛن مۆقددیمسینده طهماسیب شاهیٛ بؤیۆک بیر قسیده ایله مدح ائدیر. همن شخس ۱۵۳۲-جی ایلده «نیسۇل-مۇمینین» آدلیٛ باشقا بیر کیتاب تلیف ائدیر. محممد حموی، مۆحققیق کرکینین شاگیردلریندن بیری اوْلمۇش و اؤز کیتابلاریٛندا اوْنۇن داستان نقل ائدن شخسلر بارده وئردیی فیتوالارا ایشاره ائتمیشدیر.
بۇنۇ دا قئید ائدک کی، هئچ بیر تاریخی سند و منبلرده طهماسیب شاهیٛن سۆننی مذهبینه منسۇب اوْلان شخسلری زوْرلا شیعه لیی قبۇل ائتملرینه وادار ائتمسی گؤستریلمیر. قاضی احمد قۇمینین یازدیٛغیٛنا گؤره اوولکی دؤورلردن فرقلی اوْلاراق، باشکند قزوین شهرینه کؤچۆرۆلدۆکدن سوْنرا بئل، سۆننی مذهبینه منسۇب اوْلان اهالییه قارشیٛ هئچ بیر تزییق گؤستریلمیر.
طهماسیب شاهیٛن اؤزۆنۆن حاکیمییت دؤورۆنده گؤردۆیۆ تدبیرلردن بیری ده بیر چوْخ ایمامزادلرین اۆزرینده گؤزل مقبرلر تیکمسی و بئللیکل، اهالی ایله زیارتگاحلار آراسیٛندا سیٛخ علاقه یاراتماسیٛ اوْلمۇشدۇر. بۇ واختادک سۆننی صوفی اوْلان فارس و تۆرکلرین بیر چوْخۇ یالنیٛز اؤز صوفی شئیخلرینین زیارتینه گئدیردی. لاکین بۇندان بئله ایمامزادلرین کۆتلوی زیارتی باشلانیٛر. ایندینین اؤزۆنده ده اگر ایران اراضیسیندکی ایمامزادلرین اۆزریندکی کتیبلره نزر سالاریٛقسا، اوْرادا طهماسیب شاهیٛن آدیٛنیٛ گؤره بیلریک. البتت، صوفی شئیخلرینین ده بعضیلرینین ائحتیرامیٛ گؤزلنیلیردی. بئله کی، داها چوْخ احمییت کسب ائدن شئیخ صفییددین اردبیلینین قبری صوفیلر طرفیندن زیارت اوْلۇنۇردۇ. بیز همن دؤورۆن تاریخی آبیدلرینه نزر سالدیٛقدا شئیخ صفییددین اردبیلینین قبری اۆزرینده ده گؤزل مقبرنین اۇجالدیٛغیٛنیٛن شاهیدی اوْلۇرۇق.
ایمامزادلرله یاناشیٛ، همن دؤورده اۆزرینده طهماسیب شاهیٛن آدیٛ حکک اوْلۇنمۇش بیر چوْخ گؤزل مسجیدلر ده تیکیلیر. شیعه لیی یایماق و گۆجلندیرمک مقصدیله طهماسیب شاهیٛن گؤردۆیۆ تدبیرلردن بیری ده شیعه لیی داها تئز قبۇل ائتمیش و شیعه لیین گۆجلنمسینده لاییق اوْلان شهرلردن مالییه آلیٛنماماسیٛ اوْلمۇشدۇر. بۇ بارده فرمانلار وئریلیب شهرین جامئ مسجیدلرینین قارشیٛسیٛنا وۇرۇلۇر و شهر والیلرینه اهالیدن مالییه گؤتۆرممک امری وئریلیر. طهماسیب شاه آلمادیٛغیٛ هر ایلین مالییسینی ایماملاردان بیرینین رۇحۇنا حدییه ائدیردی. تاریخچیلرین یازدیٛقلاریٛنا گؤر، طهماسیب شاه شری نؤقتئیی-نزردن آلیٛنماسیٛ قانۇنی اوْلمایان مالییلری شیعه لره باغیٛشلاییٛر و اوْنلاردان آلیٛنماماسیٛنیٛ امر ائدیر. ۱۵۶۴-جی ایلده گۆنلرین بیری یۇخۇدا ایمام زامانیٛن () بیدت حالیٛ آلمیٛش بعضی مسللری لغو ائتمسینی بۇیۇردۇغۇنۇ گؤرۆر. سحری گۆن یۇخۇنۇ «چئحئل سۆتۇن» (قیٛرخ سۆتۇن) ساراییٛنیٛن ائیوانیٛندا نقل ائدیر و سوْنرا یوْخسۇل منطقه لردن آلیٛنان اوْتۇز مینه یاخیٛن مالیینی اوْرانیٛن اهالیسینه باغیٛشلاماسیٛنیٛ امر ائدیر.
طهماسیب شاهیٛن شیعه لییه اوْلان سیٛخ باغلیٛلیٛغیٛنیٛ اوْنۇن یازدیٛغیٛ مکتۇبلاردان دا بیلمک اوْلۇر. اوْنۇن عوثمانلیٛ سۇلطانیٛ سۆلئیمانا گؤندردیی مکتۇبدا احلی-بئیت و مسۇم ایماملارا بؤیۆک حؤرمت و ائحتیرام بسلمسی بۇنا باشقا بیر میسال اوْلا بیلر. طهماسیب شاه دینی ائحکاملارا بؤیۆک حؤرمت بسلدیی اۆچۆن حجج زیارتینه خصوصی دیققت یئتیرمیش و ایستر عوثمانلیٛلارلا باغلادیٛغیٛ سازیشد، ایسترسه ده سوْنراکیٛ یازیٛشمالاریٛندا اوْنلاردان یوْلۇ آچمالاریٛنیٛ و آذربایجانلا و اوْرتا آسییا زووارلاریٛن تهلوکهسیزلیینی تأمین ائتملرینی ایستییر. طرفلراراسیٛ صۆلح سازیشی ایمزالاندیٛقدان سوْنرا صفوی زووارلاریٛن مکه و مدیننی زیارت ائتملرینه شرایت یارانیٛر. زیارت مقصدیله اوْلۇنان سفرلرده صفوی دؤولتینین بعضی دؤولت ممۇرلاریٛ دا ایشتیراک ائدیر. ۱۵۶۹-جی ایلده صفوی مسۇم بیین حجج کاروانیٛنا قوْشۇلدۇغۇنۇ، لاکین عربلر طرفیندن قتله یئتیریلدیینی بۇنا میسال چکمک اوْلار. ایکینجی سۇلطان سلیم تؤردیلمیش سۇی-قسده گؤره اؤز صفیرینی طهماسیب شاهیٛن یانیٛنا گؤندریب اوْندان اۆزۆرخاحلیٛق ایستییر. اوْرتا آسییا زووارلاریٛ دا حجج زیارتینه گئتمک اۆچۆن صفوی اراضیسیندن اؤتۆب کئچملی ایدیلر. اوْنلار قزوینده شخسن طهماسیب شاه طرفیندن قارشیٛلانیٛر و سوْنرا حیجازا گؤندریلیردیلر.
بۇنۇ دا اینکار ائده بیلمریک کی، طهماسیب شاهیٛن آذربایجانا حاکیم اوْلان دینی-مذهبی سییاستی بیر طرفدن شیعه لیین بۇرادا گۆجلنمسینه و بۇنۇن دا آذربایجانا اۆستۆنلۆک وئرمسین، دیگر طرفدن ایسه همن دینی-مذهبی سییاستین اؤلکیه اؤزۆنمخسۇس تسیر قوْیماسیٛنا سبب اوْلۇر. سیاسی باخیٛمدان عوثمانلیٛلاریٛن و اؤزبکلرین صفوی دؤولتی ایله دۆشمنچیلیک ائتمسی ان آزیٛ زاحیرده اؤزۆنۆ بئله گؤستریردی. مدنی باخیٛمدان دا مۆیین قدر اوْلسا تکلنیب و حم عرب، حم ده ایسلام مدلنییتی ایله علاقه سینی کسملی اوْلۇردۇ. شاعیر، طهماسیب شاهیٛن شیعه لیی یایماق اۆچۆن ائتدیی سیلر حاققیٛندا یازدیٛغیٛ شعرده دئییر: «وْن ایکی ایمامچیٛ مذهبینه اوْ قدر یئر وئردیم کی، فلکدن اؤتۆب کئچدی، دؤورۆمدن سیزلره چاتدیٛ».
ایلاحی ایصفاهانی اؤزۆنۆن «خۇلدبررین» آدلیٛ کیتابیٛندا طهماسیب شاهیٛن گؤردۆیۆ ایشلر حاققیٛندا عمومی معلومات وئررک یازیٛر: «هر جۆر تریفه لاییق اوْلان پادشاه قزوینده اوْلدۇغۇ مۆددتده (شاه اوْن دوْققۇز ایل قزوینده اوْلمۇش و بۇ مۆدت ارزینده اوْرانیٛ ترک ائتممیشدیر) دایم اهالینین نیزام-ینتیزامیٛنا، دینین اینکیشافیٛنا، حابئله پئیغمبر آغاسیٛ حزرتی محممد (س) و پاک آیلسینین سۆننتینین یاشادیٛلماسیٛنا خصوصی دیققت یئتیرمیشدیر. عالیم و سئییدلرین مقامیٛنیٛ اۇجا تۇتۇر و ائلمین ترققیسین، حابئله مشهد، تبریز، سبزیوار، قۇم و اردبیل سئییدلرینه آیریٛجا پای آییٛریٛردیٛ. بۆتۆن بۇنلارلا یاناشیٛ، آدلاریٛ چکیلن شهرلرده قیٛرخ اوْغلان و قیٛرخ یئتیم قیٛز اۇشاغیٛنیٛ یئمک و گئییمله هر طرفلی تأمین ائدیر و اوْنلاریٛن تلیم-تربییسی ایله مشغۇل اوْلماغا تربییچیلرین آیریٛلماسیٛنا دایر گؤستریش وئریر. بئله کی، اوْنلار حددی-بۆلۇغ یاشیٛنا چاتدیٛقدان سوْنرا آیله قۇرمالاریٛنا کؤمکلیک اوْلۇنمالیٛ و یئرلرینه نؤوبتی قیٛرخ اوْغلان و قیٛرخ یئتیم قیٛز اۇشاغیٛ تأمین اوْلۇنمالیٛ ایدی… اؤلکنین دیگر محرۇم منطقه لرینده د، خصوصیله شیعه لرین یاشادیٛقلاریٛ اراضیلرده مالییلرین آلیٛنماسیٛندا گۆزشت اوْلۇنۇر و اوْنلاریٛن مؤوجۇد شرایتی نظره آلیٛنیٛردیٛ». بۆتۆن بۇنلارلا یاناشیٛ، شاه شخسی ائحتییاجلاریٛنیٛ آرادان قالدیٛرماق اۆچۆن الده اوْلۇنان گلیرین حالاللیٛغیٛنا دا خصوصی دیققت یئتیریردی. بۇ مقصدله بۆتۆن شهرلره حالاللیٛق وکیللری تعیین ائدیردی. شیرازا تعیین اوْلۇنان سئیید مۇزففرددین الی انجوی شیرازینی و ایصفاهانا تعیین اوْلۇنان شئیخ بحاینین قاییٛناتاسیٛ شئیخ الی مینشاریٛ بۇنا میسال چکمک اوْلار. بۇ آدت-ننه سوْنراکیٛ صفوی حاکیملرین دؤورلرینده ده داوام ائتدیریلیر. بعضی منبلرده صفوی دؤولتینین ترکیبینده حالاللیٛق وکیللرینین فعالییت گؤسترملریندن ده خبر وئریلیر