بیلگه خاقان
| بیلگه خاقان بیلگه بؤگو خاقان         | |
|---|---|
| ایکینجی گؤی تۆرک خاقانلیغینین ۴-جۆ خاقانی | |
| ۷۱۶-۷۳۴ میلادی | |
| قاباقکی | اینئل خاقان |
| سوْنراکی | یوْللیق خاقان |
| دوغوم | ۶۸۳ |
| اولوم | ۲۵ نوامبر ۷۳۴ اوْتوکن |
| حیات یولداشی | پوْبِگ |
| اوشاقلار | یوْللیق تیگین تنگری تیگین سیۆان تا-لو خاتون |
| سولاله | آشینا |
| آتا | ایلتریش خاقان |
| آنا | ایل بیلگه خاتون |
| دین | تنگری‌چیلیک |
بیلگه خاقان ( اسکی تۆرک دیلینده , بیلگه قایان)[۱] گؤک تۆرک لرین خاقان لارینین بیریدیر. بیلگه خاقان 683 و یا 684 دۆنیایه گَلیب و 734 دۆنیادان گئدیب.
بیلگه خاقان داش‌یازماسی
[دَییشدیر]
بیلگه خاقان کتیبه‌سینده آذربایجان تۆرکجه‌سینه چئویرلمیش بئله یازیلیب‌دیر: تۆرک اوْغوز بَی‌لری، ائشیدین، اۆسته گؤی چؤکمه‌دیکجه، آلتدا یئر دَنیزی دئشمه‌دیکجه، ائلینی مراسیمی کیم پوْزا بیلر؟! ای تۆرک میللتی! اؤزونه دؤن، سنی یۆکسلتمیش بیلگه خاقانا، آزاد و مۆستقیل اؤلکه‌نه قارشی سهو ائتدین، پیس وضعیته سالدین میللتین آدی یوْخ اوْلماسین دیه، تۆرک میللتی اۆچون گئجه یاتمادیم، گۆندوز اوْتورمادیم. قارداشیم گۆل تیگین ( کۆل تکین) و ایکی شاد ایله اؤلَسیله بیتنه چالیشدیم.
یاشاییش
[دَییشدیر]اصل آدی بؤگو اوْلوب، تاختا چێخدیقدان سوْنرا بیلگه آدینی قبول ائتمیشدیر. قۇتلوق ایلتریش خاقانین اوْغلو ایدی. 700-جۆ ایلده تانقوتلارا قارشی يۆروشده ایشتیراک ائتمیشدی. 701-جی ایلده اوْنق تۇتوکون باشچیلیغینداکی 50.000 عسگردن عبارت تان سۆلاله‌سی اوْردوسونو مغلوبیته اۇغراتمیشدی. 703-جۆ ایلده ایسه آشینا سۆلاله‌سی طرفیندن ایداره اوْلونان لاکین خاقانا تابع اوْلمايان باسمیللارا هۇجوم ائتمیشدی. 705-جی ایلده 80.000 عسگردن عبارت چاچا سئنقون باشچیلیغینداکی تان اوْردوسونو مغلوبیته اۇغراتمیشدی. لاکین 709-جۇ ایلده يئنی سئی قێرغیزلارینا مغلوب اوْلموشدو. سوْنراکی ایل گئجه باسقینی ایله قێرغیزلار دا مغلوب ائدیلمیشدی. 710-جۇ ایلده ساکال خانین باشچیلیغینداکی تۆرگیشلرده مغلوب ائدیلدی و تابع ائدیلدی. 715-جی ایلده ایسه قارلوقلار تاماق داغیندا مغلوب ائدیلدی. 716-جێ ایلده 33 ياشیندا کۆل تئگینین خان اوْلماق ایسته‌مه‌مه‌سیله تاختا چێخدی.
حاکمیتی
[دَییشدیر]حاکمیته گلدیکدن سوْنرا کۆل‌تیگین ولیعهد اعلان اوْلوندو. بیلگه خاقان اوْتوراق حیاتا کئچمک ایستسه‌ده توْنيوکوک اوْنو بۇ فیکیردن داشیندیردی. همچینین بۇدیزم و تاوْیزمه‌ده ماراق دۇيان بیلگه خاقانین بۇ دینلری يايماماسی مصلحت گؤرولدو. خاریجی سیاست کۆل‌تیگینین الینده جمع‌لنمیشدی.
چینله مۆناسیبتلر
[دَییشدیر]720-جی ایلده توْنيوکوکون باشچیلیغینداکی بیر اوْردو چین واسسالی باسمیللارا هۆجوم ائتمیشدی. يۆان چئن باشچیلیغینداکی باسمیل-تاتاب-کیدان-چین اوْردوسو 300.000 نفردن عبارت ایدی. بۇ اوْردونون مغلوبیتی چین اۆچون بؤيوک ضربه اوْلدو. تۆرکلر، ایلک دفعه بۇ دؤيوشده قادینلاری و اۇشاقلاری بئله اؤلدورموشدولر - هانسی کی، بۇ تۆرک مۇحاریبه‌‌لرینده گؤرونن بیر عادت دئيیلدی. 722-جی ایلده بۇ طایفالارین مقاومتی ده قێریلمیشدی. بۇندان سوْنرا چینله صلح مۆناسیبتلری باشلادی.
کۆل تیگینین اؤلومو
[دَییشدیر]731-جی ایلده کۆل تیگین وفات ائتدی. ایمپئراتوْر خاقانا باش ساغلیغی گؤندردی و کۆل تیگین اۆچون بیر آبیده تیکدیردی.همین ایل چینلیلرله علاقه‌‌لر يئنیدن پوْزولدو. کیدانلارین باشچیسی کئتوقان خانا 40000 تۆرک عسگر وئرن خاقان 733-جۆ ایلده چینلیلری آغیر مغلوبیته اۇغراتمیشدی.
اؤلومو
[دَییشدیر]خاقان بۇيروق چوْر آدلی بیر ايان طرفیندن زهرلنمیشدی. خاقان بۇندان خبر تۇتاندا گئج ایدی آمّا اؤلومدن اؤنجه بۇيروق چوْر و عائله‌‌سینی اعداما محکوم ائتمیشدی.
دفنی
[دَییشدیر]25 نوْيابر، 734-جۆ ایلده وفات ائتمیشدی. تاختا اوْغلو يوْللیق خاقان چێخمیشدی. بیلگه خاقانین دفن مراسیمی 22 ایيون، 735-جی ایلده باش تۇتموش، 500 خاریجی سفیر مراسیم اۆچون قیزیل و گۆموش، شاملار گتیرمیشدی. کدرلنن تۆرکلر اؤز قۇلاقلارینی، اۆزلرینی، بۇرونلارینی کسمیشدیلر. خاقانین شرفینه آتلار، ایتلر، سامورلار و سینجابلار قۇربان وئریلمیشدی.
باشقا لینک وبسایتلار
[دَییشدیر]- - Гумилёв. Древние тюрки.
- - Бичурин. Собрание…
- Orxon Abideleri metni Archived 2012-04-11 at the Wayback Machine.
