طالیبان، بیر چوْخ افغانلا سرت رفتارلا نتیجهلنن شریعت شرحلرینه گؤره بین الخالق سویهده قیناندی.[۶۱] ۱۹۹۶–۲۰۰۱-جی ایللرده حاکیمیتی دؤورونده طالیبان و مۆتفیقلری افغانیستان وطنداشلارینا قارشی قیرغینلار تؤرتدیلر، بیرلشمیش میلتلر قورومونون آجلیقدان اذیت چکن ۱۶۰٫۰۰۰ مۆلکی اهالینین ارذاق تعمیناتینا مانع اوْلدولار و گئنیش و برکتلی توْپراقلاری یاندیریلمیش توپراق تاکتیکینه اویغون اوْلاراق اوْنمینلرله ائوی محو ائتدیلر.[۶۲] افغانیستانی ایداره ائدرکن، طالیبان اینسانلاری و یا دیگر جانلیلاری تصویر ائدن شکیللری[۶۳] و فیلملری[۶۴] و آلتی اوْلان موسیقیلری[۶۵] قدغن ائتدی، قادینلارین مدرسهیه گئتمهسینی،[۶۶] قادینلارین باشقا ایشلرده ایشلمهسینی قدغن ائتدی[۶۷] و قادینلارین کیشی قوْهومو ایله چؤله چیخماسینی قدغن ائدیب و قادینلاری بورقا تاخماسینا مجبور ائتدی.[۶۸] موعین قایدالاری پوْزان قادینلار آچیق شکیلده دؤیولور و یا اعدام ائدیلدی.[۶۹] طالیبان حاکیمیتی دؤورونده دینی و ائتنیک آزلیقلارا آغیر بیر شکیلده آیری سئچکیلیک ائدیلدی. بیرلشمیش میلتلر قورومونون معلوماتینا گؤره، ۲۰۱۰-جو ایلده افغانیستاندا مۆلکی شخصلرین اؤلومونون ۷۶٪-نی، ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲-جی ایللرده ایسه ۸۰٪-نی طالیبان و مۆتفیقلری تؤردیب دیر.[۷۰]مدنی سوْیقیریملادا مشغول اوْلان طالیبان، بامیانین ۱۵۰۰ ایللیک بودا هئیکللریده داخیل اوْلماقلا بیر چوْخ عابیدهنی محو ائتدی. [۷۱]
طالیبان ایدئولوژیسی؛ دیوبندی فاندامنتالیزمی ایله مۆباریز ایسلامچیلیقین[۷۲]، پشتونوالی کیمی تانینان پوشتون سوسیال و مدنی نوْرمالاری ایله بیرلشدیرمهسینه اساس لانان "یئنی" شریعت قانونو فوْرمو کیمی تصویر ائدیلمیشدیر.[۷۳]
۲۰۲۰نین فوریه آییندا دونالد ترامپ یؤنتیمی، ۱ مئی ۲۰۲۱ اعتیباری ایله تامام آمریکا گوجلرینین افغانیستاندان چکیلهجگینه داییر طالیبان ایله آنلاشما ایمضالادی.[۷۷] بونون قارشیلیغیندا طالیبان، القاعده کیمی ترور قروپلاری ایله علاقهلرینی کسجک، شیددتی آزالداجاق و آمریکانین دستکلدیگی افغانیستان ایسلام جومهوریتی ایله دانیشیقلار آپاراجاق. هر ایکی طرفدن هئچ بیری بو آنلاشمانین شرطلرینه تام اوْلاراق رعایت ائتمسهده، آمریکا گوجلرینی گئری چکمهیه باشلادی.[۷۸]
پشتوجا بیر کلمه اوْلان "طالبان"، طالیبین چوْخونلوغودور کی "طلبهلر" معناسینی وئریر.[۸۰] عربجه "طالب"، فارسجا "ان"[۸۱] جمع شکیلچیسینین علاوه ائدیلمهسی ایله عمله گلن بیر کلمه دیر. عربجه "طالبان"، "طلبهلر" دئییل، "ایکی طلبه" دئمکدیر. سؤزون عربجه چوْخلوغو "طلاب" دیر.[۸۲]
طالیبان دئییب هدفی باتیلی گوجلرینین افغانیستاندان چیخماقی و باریش و تهلوکهسیزلیگی برپا ائتمک و حاکیمیته گلدیکدن سوْنرا شریعت و ایسلام قانونلارینی تطبیق ائتمک دیر.[۸۳]
۱۹۹۲-جی ایلده شوروی طرفیندن دستکلنن محمد نجیب الله رئژیمینین یؽخیلماسیندان سوْنرا بیر چوْخ افغانیستان سیاسی حیزبی باریش و گوج آنلاشماسی حاققیندا راضیلیقا گلدی. پیشاور آنلاشماسی آدلانان بو مۆقاویله افغانیستان ایسلام دؤولتینین قورولماسینی و کئچیش حؤکومتینین تعیین اوْلونماسینی تأمین ائتدی. آنجاق بو دؤولت و حؤکومت، کابول و افغانیستان اۆچون رقابت ائدن قروپلار سببیندن ان باشیندان باشاریسیز حاله گلدی. [۸۷]
گلبدین حکمتیارین، گلبدین ایسلامی حیزبی گئچیجی حؤکومتی تانیماقدان ایمتینا ائتدی و حاکیمیتی اؤز الینه آلاراق آوریل آییندا کابولا سؽزدی و ایچ ساواشینا سبب اولدو. مئی آییندا حکمتیار، حؤکومت گوجلرینه و کابولا هوجوملارا باشلادی.[۸۸] حکمتیار؛ پاکیستان خیدمتلر آراسی کشفیات ایدارهسیندن عملیاتی، مالی و حربی دستک آلدی.[۸۹] بو دستکله حکمتیار گوجلری، کابولون یاریسینی داغیتدی. ایران ایسه عبدالعلی مزارینین افغانیستان ایسلامی بیرلیک حیزبی گوجلرینه یاردیم ائتدی. سعودی عربیستاندا ایتیحاد ایسلامی حیزبینه دستک وئردی. بو میلیسلر آراسینداکی آتیشمالار دا ساواشا چئوریلدی.[۹۰]
بو آنی ساواشی سببی ایله؛ حؤکومت ایدارهلرینین، پوْلیس ایدارهلرینین و یا دؤولتین فعالیت گؤسترمهسی اۆچون عدالت و حئساباتلیلیق سیستئمی یاراتماغینا واخت یوْخ ایدی. دؤولتین یئنی تعیین اوْلونان مۆدافیعه ناظیری احمد شاه مسعود، جومهورباشقانی صبغتالله مجددی، داها سوْنرا برهانالدین ربانی و یا میلتلرآراسی قیزیل صلیب کمیتهسینین تمثیلچیلری ایله دانیشیقلار آپاریلدیقدا، آتشکسلر تئز تئز گۆنلر عرضینده پوْزولدو.[۹۱]
^Whine, Michael (1 September 2001). "Islamism and Totalitarianism: Similarities and Differences". Totalitarian Movements and Political Religions. 2 (2): 54–72. doi:10.1080/714005450. S2CID146940668.
^Deobandi Islam: The Religion of the Taliban U. S. Navy Chaplain Corps, 15 October 2001
^ ۳٫۰۳٫۱Maley, William (2001). Fundamentalism Reborn? Afghanistan and the Taliban. C Hurst & Co. p. 14. ISBN978-1-85065-360-8.
^Pakistan and Afghan Taliban Close Ranks (26 March 2009). “The Afghan Taliban delegation urged the Pakistani Taliban leaders to settle their internal differences, scale down their activities in Pakistan and help counter the planned increase of American forces in Afghanistan, the fighters said.”
^Profile of New TTP Chief Mufti Noor Wali Mehsud: Challenges and Implications. Pak Institute for Peace Studies (15 April 2019). “According to Mehsud, the real jihad is against US forces in occupied Afghanistan to restore the Islamic Emirate while using tribal areas of Pakistan as base of operations and safe haven for both Taliban and Al-Qaeda. He further explains the goals and aims of the jihadi movement as: maintaining the independent status for Mehsud tribe, defeating the US in Afghanistan, establishing caliphate in Afghanistan”
^Why Central Asian states want peace with the Taliban. DW News (27 March 2018). “"Taliban have assured Russia and Central Asian countries that it would not allow any group, including the IMU, to use Afghan soil against any foreign state," Muzhdah said.”
^Ibrahimi, Niamatullah. 2009. "Divide and Rule: State Penetration in Hazarajat (Afghanistan) from Monarchy to the Taliban", Crisis States Working Papers (Series 2) 42, London: Crisis States Research Centre, LSE
^Rubin, Barnett. article. published by the Center on International Cooperation 2 November 2015 (originally published within Al Jazeera). 2021-08-16-ده اوریجنال-دن آرشیولشدیریلمیشدیر. 11 November 2015-ده یوخلانیب. {{cite book}}: |archive-date= / |archive-url= وقت مؤهورونون اۇیغونسوزلوغو (کؤمک)("...The Taliban ... have repeatedly said that their jihad is limited to their own country...")
^Whine, Whine (September 2001). "Islamism and Totalitarianism: Similarities and Differences". Totalitarian Movements and Political Religions. Vol. 2, no. 2. pp. 54–72. doi:10.1080/714005450.