عبدالخالق اویغور
| عبدالخالق اویغور | |
|---|---|
 | |
| آد | عبدالخالق اویغور / ئابدۇخالیق ئۇیغۇر |
| قیسا بیلگی | شاعیر، دئوریمچی، سیاستچی |
| دوْغوم تاریخ | ۱۹۰۱ ایلین ۲ آیی‌نین ۹ نجو گونو تورفان، اویغورستان |
| اؤلوم تاریخ | ۱۹۳۳ ایلین اۆچونجو آیی‌نین اون‌اۆچونجو گونو تورفان شهری‌نین یئنی‌شهر قاریخانا مسچیدی‌نین اؤنونده اؤلدورولوب |
| میللیت | اویغور تورکو |
| تحصیل | مکتب، دوغو تورکیستان و شوروی |
عبدالخالق اویغور (اویغور تورکجه‌سی: ئابدۇخالیق ئۇیغۇر) ـ اویغور انقلاب ساواشچی‌سی و شاعیر.
حیاتی
[دَییشدیر]عبدالرحمن اوغلو، عبدالخالق اویغور ۱۹۰۱ ایلی ۲ آیی‌نین ۹ گونو تورفان شهرینده تاجیر عائیله‌سینده دوغولدو. اونون عائله‌سی اؤز دوؤرونه گؤره معارف بیلن عائله ایدی. عبدالخالق اویغور ۵ یاشیندان اوخوماق اؤیره‌نیب، ۱۲ یاشا چاتاندا دینی مکتب اوخویوب، عرب، فارس دیللرینی اؤرگه‌نیب و کلاسیک شاعیرلرین اثرلرینی اوخوماغا باشلاییب. ۱۹۱۶ ایلی چون آتاسی مجید حاجی تجارت ایله روسیه‌یه گئدیر، اونونلا بیرگه گئدیب، روسیه‌نین شه‌مهٔ (شوروی دؤورو سمی‌پالاتینسکی آدلاندیریلدی، گونوموزده بۇ شهر قزاقستاندا یئرلشیر) شهرینده روس دیلی ـ یازماسینی اؤیرندی. تورفانا قاییدیب گلندن سوْنرا یئنه تورفان یئنی شهرده‌کی شوتانغا گیریب چینجه یازیب پوزمانی اؤیره‌نیر و عالی نتیجه ایله مکتبی تماملاییر. بۇ جریاندا او چین کلاسیک ادبیاتی ایله تانیشیر. مۆعاصیر ادبیاتی یولوندا معین ساواد یییه‌سی اولور. همان زاماندا او دوست ـ قارداشلارینا چین کلاسیک ادبیاتی «سو بویوندا»، «قیزیل راواق‌داکی قوش» رومانلاری‌نین مضمونونو سؤزله‌ایب وئریب و سون جونشه‌ن اثرلرینی اوخویوب. بۇ زمانلاردا عبدالخالق اویغورون اوره‌اینده خانلارا، خورافاتا و نادانلیغا قارشی دوروب، علم و فنی عموملاشدیرماق قایغیسی دوغولوب. ۱۹۲۳ ایلی عبدالخالق اویغور یئنه ساوئتلر بیرلیگینه گئدیب، اوچ ایل علم تحصیل قیلدی. بۇ جریاندا پوشکین، لرمانتوو، تولستوی و گورکی اثرلرینی اوخویوب روس ادبیاتی ایله تانیشیر. عئینی حالدا روسیه انقلابی غلبه‌سینی اؤز گؤزو ایله گؤرور. ۱۹۲۶ ایلی وطنه قاییدیب خالقی آیدینلاتماق اۆچون نشریه یاییملاماق اۆچون تورفاندا باسما (مطبعه) کارخانا قورماق ایستیر. آنجاق حکومت بونا اجازه وئرمیر. بوندان سوْنرا پکن ده کی ایسکندر خوجا ایله بیرگه ۱۹۲۷ ایلینده «آرقارتیش اویوشماسی» آدیندا بیر معارف جمعیتی قوروب، پول توپلاییب تورفان یئنی شهرده بیر مکتب، سونراکی ایل یئنی شهرین آقا ساراییندا «حرّیت مکتبی»، و باشقا شهرلرده یئنه مکتب‌لر آچدی. بو دؤنمده عبدالخالق اویغورون یارادیجیلیغی چوخ ایره‌لی‌لشیب گوجلندی. اونون شعرلرینده‌کی سیاسی و آزادیخواهانه مضمونلار، مستبد حاکمیتی قورخویا سالدی. حکومت اونو شعر یازماقدان و خالقی اونو شعرینی اوخوماقدان چکیندیردی. عبدالخالق اویغور ۱۹۳۲ ایلی‌نین ۱۱ نجی آییندا «اویان»، «آچیل» آدینداکی شعرلرینی آق پارچایا یازدیریب، کوچه‌لره آسیب، حکومتین هوسینه قارشی دوردو. ۱۹۳۲ ایلی ۱۲ آیین بئشینده تورفان و قومولدا اکینچی‌لر ظولمه قارشی طغیان ائتدی‌لر، اونلارین عیصیانینی یاتیرتماغا گلن شین شیسهٔ ۱۹۳۳ ایلی بئشینده اورومچویا قاییدیشیندا تورفانا گلن زامان عبدالخالق اویغورو دهقانلاری تحریک‌آمیز شعرلریله عصیانا ترغیب ائتمه سوچویلا توتدوروب تورمه‌یه آتیر. شین شیسهٔ ۱۹۳۳-۳-۱۳ تاریخینده اونو یولداشلاری ایله بیرگه، تورفان شهری‌نین یئنی‌شهر قاریخانا مسچیدی‌نین اؤنونده اؤلدوردو. عبدالخالق اویغور بوینونا قیلینج دایاندی آما دوشمنه باش اگمه‌دی. قهرمانلار کیمی کوکره‌ایب، چینجه، اویغورجا یانقین سؤزلر سؤیله دی. بوینو قیلینج ایله ویریلاندا «یاشاسین ارکینلیک» و «یاشاسین آزادلیق» دئیه اؤلدورولدو.[۱]
شعرلریندن اؤرنک
[دَییشدیر]اویان ای فقیر اویغور اویان اویخون یئتر
سنده مال یوخ، ایندی گئتسه جان گئدر
بو اؤلومدن اؤزونو قورتارماسان
آه، سنین حالین خطر، حالین خطر!
قوپ! دئدیم باشین گؤتور، اویخونو آچ
رقیبین باشینی کس، قانینی ساچ
گؤز آچیب اطرافا اوبدان باخماسان
اؤلوسن آرماندا بیر گون ناعلاج
هیلیمۇ جانسیزغا اوخشایدو تنین
بوبا یوخمو آنچه اؤلومدن غمین؟
قیشقیرام قیمیلدامادان یاتیسان
اویانمان اؤلمه‌کچیمی سن بۇ پیتین
گؤزونو یوغان آچیب اطرافا باخ
اؤز اقبالین حققینده اویلا اوزاق
کئتسه قولدان بۇ غنیمت فرصتی
گله‌جک ایشین چاتاق، ایشین چاتاق
ایچینار کؤنلوم سنه ای اویغوروم
سئپداشیم، قارینداشیم بیر دوغانیم
کویونوب حالینغا، اویاتسام سنی
آنلامایسن زادی نه‌مه اولغانین؟
گلدی بیر گون پشیمان قیلیسان
تکتیگه گپنین بۇ شاغدا ییتیسن
«خپ» دیسن او چاغدا اولگورمهٔ قالار
شوندا اویغور سؤزونه تن وئریسن.[۲]
۱۹۲۰نجی ایل