مشروطه اینقیلابی
مشروطه اینقیلابی ـ ییرمینجی یۆز ایلین باشلانیشیندا ایراندا شاهین قودرتینی قانون چرچیوه‌سینه محدودلاشدیرماق ایسته‌ین ایجتیماعی بیر اینقیلاب.
آچیقلاما
[دَییشدیر]مشروطه سؤزجوگو؛ شرط، گرکلیلیک، آنلاشما، قرار آنلامیندا عربجه‌دن آلینیمیش اوْلان بیر سؤزجوک‌دور. ایسلامی اؤلکه‌لرده، مشروطیت سؤزجوگو ایلک دفعه عوثمانلیدا قانونا باغلی حؤکومت آنلامیندا ایشلنمیش‌دیر. ایرانا مشروطیت سؤزجوگو بوُ آنلاما یاخین آنلامی ایله ایلک اوْلاراق عوثمانلیدا ایران ائلچی‌سی میرزاحسین‌خان سپهسالار طرفیندن گیرمیشدیر. آنجاق قاجار دؤنمینده بعضی سیاستچی‌لر، مشروطیت سؤزجوگو یئرینه اینگیلیسجهده قارشیلیغی اوْلان «کوْنستیتوشن» سؤزجوگونو ایشلتمیشدیلر.[۱]
ایران موْدرن‌لشمه‌سی و مشروطیت اینقیلابی ۱۹-جۇ یۆز ایلده ایران ایچینه دۆشدوگو سیاسی و ایقتیصادی گۆجسوزلوک‌دن قوُرتولما چالیشماسی اوْلاراق اوْرتایا چیخمیشدیر. ۲۰-جی یۆز ایل باشلاریندا آخوندلارین و آیدینلارین باشچی‌لیق ائتدیگی مشروطیت اینقیلابی ۱۹۰۶-دا ایلک دفعه میلّی بیر مجلیسین و مشروطیت حؤکومتی‌نین قوُرولماسی ایله سوْنا چاتمیش‌دیر.[۱]
ایلک قیغیلجیم‌لار
[دَییشدیر]ایراندا مشروطیت حرکتی ۱۹ یۆز ایلده اوروپا گۆجلر قارشی‌سیندا گۆجسوزلوگو آنلاماغا باشلاماسی ایله سۆرعت قازانیر. اؤزللیک‌له ۱۹ یۆز ایلین سوْنوندا ایران-روسیه ساواشی بۇ گۆجسوزلوگو اوْرتایا قوْیموشدور. ایران بۇ گلیشمه‌لر قارشی‌سیندا اینگیلیس و فرانسه‌یه یاخینلاشماغا چالیشمیش و بئله‌جه بیر داها گۆجسوزلوگونو درین شکیلده گؤرموشدور.[۱]
تۆتون یاساغی
[دَییشدیر]ایراندا آیدین‌لار بۇ دؤنمده غربین قاباقلاماسی‌نی یئنی تکنولوژی و قانون حاکیمیتی‌نه دایاندیرماقدایدیلار. اؤنجه بۇ قوْنولاردا دۆشونن و موختلیف حرکتلره گیریشن ایرانلی آیدین‌لار٬ تمامیت‌طلب دؤولتین گئرچک ذاتی ایله ده بۇ آرادا تانیشمیشدیلار. دۆشونجه‌لرینده قاباق‌لاتدیردیق‌لاری موْدل٬ ایستیبداد یؤنتیمی‌نین ییخیلماسی ایله یئنی تکنولوژی و قانونون حاکیمیتی‌نین اؤزباشینا مئیدانا گله‌جگی اوْلموشدور. بۇ آیدینلارین چابالاری بۇ دؤنمده اوْنلارین گؤزله‌دیگی نتیجه‌یه چاتمامیشدیر٬ آنجاق ایران سیاسی تاریخینده ایلک و ان اؤنملی اوْلای‌لاردان بیریسی باش وئرمیشدیر: آیت‌الله شیرازی‌نین ۱۸۹۰-۱۸۹۲ ایللری آراسیندا یاشانان سۆرجده تۆتون یاساغی حاقّیندا وئردیگی فتوا. تۆتون یاساغی فتواسی مشروطیت حرکتی‌نین ایلکین قیغیلجیم‌لاریندان ساییلیر. آیت‌الله شیرازی‌نین بۇ فتوانی یایینلاماسینداکی ان بؤیوک ائتکی‌نین سئیّید جمال‌الدین افغانی(اسدآبادی)نین اوْلدوغو بیلینمیش‌دیر. سئیید جمال‌الدین عوثمانلیدا ایکن اوْنون باخیشلارینا یاخین اوْلان آیت‌الله شیرازی‌نین کۆرکنی سئیید علی‌اکبر ده شاما سۆرگون اوْلاراق گلمیشدیر. سئیید جمال‌الدین اوْنون واسیطه‌سی ایله آیت‌الله شیرازی ایله یازیشمالاری تۆتون یاساغی فتواسی‌نین یایینلاماسینا سبب اوْلموشدور.[۱]
ناصرالدین شاهین تِرور اوْلونماسی
[دَییشدیر]مشروطیت حؤکومتی ایستم‌لرینی آلوْولاندیران ایکینجی اؤنملی قیغیلجیم ناصرالدین شاهین اؤلدورولمه‌سی اوْلموشدور. میرزه رضا کرمانی ۱۸۹۵ ایلینده ناصرالدین شاهی ترور ائتمیش‌دیر.[۱] بۆنون خلق اۆزینده یاراتدیغی ائتکی و ناصرالدین شاهین ضعیف ایداره‌لی اوْغلو مظفرالدین شاهین سلطنته گلمه‌سی مشروطیتین اؤزل سببلریندن بیری اوْلموشدور.[۲] شاهزاده مظفرالدین میرزه اۇشاقلیقدان اعتیباراً روس مۆربّی‌لری تربیه‌سی آلتیندا بؤیوموشدور. آزادلیقلار طرفداری اوْلاراق تانیلان شاهزاده‌نین٬ «اخبار-ناصری» آدلی بیر قزئتین تبریزده یاییملانماسینا کؤمک ائتدیگی٬ میرزه ملکم خانین آنجاق ایراندا قاداغان اوْلان چیخاردیغی «قانون» آدلی قزئتینی اوْخودوغو٬ هابئله اوْنون زامانیندا بیر نئچه مودرن مدرسه‌نین آچیلدیغی دا سؤیلنیر.[۱]
کیچیک کؤچ
[دَییشدیر]
۱۹۰۵ ایلی مودرن ایران سیاسی تاریخینده بیر دؤنوم نؤقطه‌سی کیمی اوْلموشدور. چۆنکی مشروطیت اینقیلابی سوْن شکلینی بۇ ایل ایچینده آلیب ایران سیاسی-ایجتیماعی حیاتی بۇ ایلدن سوْنرا بیر داها اسکی گۆنلرینه دؤنمه‌میشدیر. «مۆهاجیرت-صغیر» (کیچیک کؤچ) اوْلاراق آدلاندیریلان٬ آخوند٬ طلبه٬ تاجیر و خلقدن تشکیل اوْلونان بیر توْپلولوغون تهران یاخینلاریندا شاه عبدالعظیم حرمینه سیغینماسینی شامیل اوْلان بۇ اوْلای مشروطیت اینقیلابینی باشلاندیران ان اؤنملی اوْلای اوْلاراق بیلینیر.[۱]
قایناقلار
[دَییشدیر]- ^ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ ۱٫۶ İRAN`DA MEŞRUTİYET HEREKETİ VE DÖNEMİN SİYASİ GELİŞMELERİ[دائمی اولو باغلانتیلی]،
- ^ ۲٫۰ ۲٫۱ Abdolvahid Soofizadeh. [www.sosyalarastirmalar.com OSMANLI VE İRAN MEŞRUTİYETİ KARŞILAŞTIRMASI COMPARISON OF OTTOMAN AND PERSIAN CONSTITUTIONALISM] (آنادوْلو تۆرکجه‌سی٬ اینگیلیسجه). www.sosyalarastirmalar.com.
.jpg)
