نادرشاه
 نادرشاه افشار | |
|---|---|
شاهنشاه ایران | |
 نادیرشاه افشار | |
| ایللر | ۱۱۱۴ تا ۱۱۲۶ گونش ایلی ۱۱۴۸ تا ۱۱۶۰ (قمری) (۱۲ ایل) |
| کامیل آد | نادر قلی یا دا نَدَرقلی |
| لقب(لر) | نادر قلی بیگ تهماسب‌قلی خان نایب‌السلطنه نادر شاه |
| تعمید | شاهلار شاهی نادیرشاه |
| دوغوم گونو | شنبه ۳۰ آبان ۱۰۶۷ ۲۸ محرم ۱۱۰۰ (قمری) |
| دوغوم یئری | دستجرد قالاسی، ابیورد، بوگونکو درگز [۱] |
| اؤلوم یئری | فتح‌آباد، قوچان |
| باسدیریلان یئر | مشهد |
| سونراکی شاه | عادل شاه افشار |
| اؤنجه‌کی شاه | اۆچونجو شاه عباس |
| آرواد | اوچ خاتونو واریمیش |
| آروادلار | گل‌اَفشان خاتون گوهرشاد خاتون راضیه سلطان بیگم |
| کاخ | گونش سارایی (کلات) |
| سولاله | افشار شاهلیغی‌نین بانی‌سی |
| آتاسی | امامقلی خان |
| اوشاقلار | رضاقلی میرزا • نصرالله میرزا • امامقلی میرزا • محمدالله میرزا • جهدالله میرزا علی میرزا خان |
| دین | شیعه[۲] و البته سکولار بیر باشچی ایدی.[۳][۴] |
| ایمضا |  |
نادرشاه اوشار یا دا نادیر قولو آوشار ایرانین شاهلاریندان و فاتح‌لریندن.[۵] نادرشاه، شاه اسماعیل صفوی واقتی آذربایجاندان خوراسانا کؤچورولموش اوْلان اوشار تورکلریندن ایدی.[۶]
یاشامی
[دَییشدیر]نادیر، خوراسانداکی ابیورد حودوت بؤلگه‌سینده یاشایان افشارلارین قیرخلو یا دا قیروقلو اوباسینا منصوبدور. افشار ائلی تورک ائللریندن بیری دیر. نادیر، قیش ایچین گؤچ سیراسیندا، دسجیرد، درگز کندینه اولاشیلدیغیندا ایمام قولو بیگ این اوغلو اولاراق دوغولدو و نادیر قولو آدی اونا وئریلدی. نادیرین آتاسی ایمام قولو بیگ حاققیندا قایناقلارین بعضیلرینده دریدن البیسه تیکیجیسی و یا قورقچو اولدوغو، بعضیلرینده ده چوبان اولدوغو سؤیلنمیشدیر. کوچوک یاشدا باباسینی الدن وئرن نادیرین داها ۱۴-۱۵ یاشلاریندایکن بؤلگه ده کی دیگر ائللره و طایفالارا موجادله‌لره قاتیلمیشدیر.[۷]
نادرین ۲-جی شاه تهماسیب دؤورون‌ده فعالیّتی
[دَییشدیر]۱۷-جی عصرین سونو-۱۸-جی عصرین اوّللرین‌ده صفویلر دؤولتی قورخونج بیر ایقتیصادی و سیاسی بحران کئچیریردی. اؤلکه‌نین مرکزی و شرق حیسّه‌سی افقان ایشغالی آلتینا دوشموش‌دو. آذربایجان، شیروان و بونلارلا هم‌سرحد اراضیلر عثمانلی ایمپیراتورلوغو طرفین‌دن ایشغال اولونموش‌دو. روسیه دا قافقازدا بؤیوک فعال‌لیق گؤسترمه‌یه باشلامیش‌دی. ۱۷۲۳-جو ایلده بیرینجی پیوتر باکی اوزرینه یوروش ائتمیش و خزر بویو اراضیلری اله کئچیرمیش‌دی.
فاکتیکی اولاراق، مازانداران ویلایتین‌دن باشقا هئچ بیر یئر موستقیل دئییل‌دی. بورادا ایسه هله صفویلرین حاکمیّتینین سونلارین‌دان بری مؤهکملنمیش فتحعلی خان قاجار حؤکمران‌لیق ائدیردی. او، صفوی شاهی سلطان حسینین افقانلارین علین‌دن قورتولموش اوْغلو تهماسیبی اؤز سارایین‌دا ساخلامیش‌دی. آز سوْنرا تهماسیب اؤزونو شاه اعلان ائدیر.
اؤلکه‌ده قرارلاشمیش وضعیت هم کندلیلر، هم شهر اهالی‌سی، هم ده زادگانلار آراسین‌دا حاق‌لی ناراضی‌لیق دوغوروردو. بۇ ناراضی‌لیق گئت-گئده آرتیردی. بیرجه ایشغال‌چیلارا قارشی موباریزه‌ده رهبرلیگی اؤز اوزرینه گؤتوره بیله‌جک رهبر چاتیشمیردی. نهایت، بئله بیر رهبر ده تاپیل‌دی. بو، او زامان چوْخ دا تانینمایان نادیرقولو خان افشار ایدی. ایرانین گله‌جک شاهی نادیرقولو خان تورک طایفهلارین‌دان افشارلارین قیرخ‌لی بویون‌دان ایدی. اونون اجدادلاری هله بیرینجی شاه ایسماعیل زامانین‌دا آذربایجاندان خوراسانا کؤچورولموش‌دولر. نادیرقولو دا ۱۶۸۸-جی ایلده کاسیب بیر عائله‌ده دوغولموش‌دو. هله اون‌سککیز یاشی تمام اولمامیش او آناسی ایله بیرلیک‌ده خارزم اؤزبکلرینین یوروشلرین‌دن بیرین‌ده اسیر آلینیر و قول ائدیلیر. چوْخ کئچمه‌دن اسیرلیک‌دن قاچیب خوراسانا قایی‌دان نادیرقولو ابیورد حؤکمداری بابا علی بیین یانین‌دا قوللوغا گؤتورولور. او، باشینا کیچیک بیر دسته توپلاییب، خوراسان اوستانلرینین بیر نئچه‌سینی توتدوق‌دان سوْنرا اؤزونو نادیرقولو بی آدلاندیرماغا باشلاییر. نادیرقولو بیین هونرور خوراسان یوروشلرینین قارشی‌سی قودرت‌لی فئودال ملیک محمود طرفین‌دن دایاندیریلیر. نادیرقولو کؤمک اۆچون شاه بیرینجی تهماسیبه مراجعت ائدیر. ۱۷۲۶-جی ایلده شاه تهماسیب و فتحعلی خان قاجار ملیک ماه‌مودو دئویریب، بورادا صفوی شاهینین حاکمیّتینی برپا ائتمک‌دن اؤترو بؤیوک قوشونلا خوراسانا گلیر و نادیرقولو بی اونلارلا بیئرلشیر.
۱-جی تهماسیب نادیرقولو بیی خوراسان‌دا اؤز جانیشینی تعیین ائدیر. بون‌دان سوْنرا نادر اؤزونه تهماسیبقولو خان آدینی گؤتورور. او، تهماسیبه ایلک نؤوبه‌ده تأثیر قوه‌سی گئت-گئده بؤیوک سۆرعتله آرتان فتحعلی خان قاجاری نئیتراللاش‌دیرماق‌دان اؤترو لازیم ایدی. آنجاق شاه (هئچ نادرین اؤزو ده اوندان گئری قالمیردی) بونونلا دا کیفایت‌لنمیر.
ملیک محمود ایداره‌چیلیغی‌نین مرکزی مشهد آلینان زامان شاه تهماسیبین امری ایله فتحعلی خان اؤلدورولور. چونکی نادر اونو فتحعلی خانلا ملیک محمود آراسین‌دا گیزلی سؤودلشمه اوْلدوغونا ایناندیرمیش‌دی. بون‌دان سوْنرا نادیرقولو خان شاهین سیلاح‌لی قوه‌لرینین باش کومان‌دانی تعیین اوْلونور. بیر قدر کئچمیش نادر ملیک محمودون قوشونلارینی ازرک، اونون اؤزونو قتله یئتیریر. بون‌دان سوْنرا نادرین سارای‌داکی مؤقیعیتی گۆج‌لو شکیل‌ده مؤحکم‌لنیر.
حادثه‌لرین سوْنراکی اینکیشافی گؤستریر کی، آرتیق ۱۷۲۷-جی ایلده‌ن نادر شاه تهماسیبله ده علاقه‌لری تام قیریر و بوتون خوراسان‌دا اؤزونون حؤکمران‌لیغی اوغرون‌دا موباریزه‌یه باشلاییر. نادر نظارت‌دن چیخمیش کورد و تورکمن قبیله‌لری و شاه قوشونلاری اۆزرینده بیر نئچه غلبه قازانیر. شاه اؤزونون مغلوبیتی‌نی اعتراف ائدیر و باریشیق اۆچون یوللار آختاریر. بۇ آرادا نادر بیر سیرا قتیت‌لی یوروشلر واسطه‌سیله بوتون شیمال-شرقی ایرانی بیرلشدیریر. ایران‌داکی افقان شاهی اشرف ده آرتیق اونون قالیبیت‌لی یوروشلرین‌دن ناراحات‌لیق کئچیرمه‌یه باشلاییر. اشرف اؤز قوشونلارینی خوراسانا، نادرین اوزرینه یئری‌دیر. ۱۷۲۹-جو ایلین ۳۰ سئنتیابرین‌دا میماندوست چایی ساحلین‌ده‌کی دؤیوش‌ده (میماندوست دؤیوشو) اشرفین قوشونلاری دارماداغین ائدیلیر. بۇ پارلاق غلبه‌سی ایله ده نادر اؤلکه‌نین یادئل‌لیلردن تمیزله‌نمه‌سی اوغرون‌دا موباریزه‌سینین باشلانغیجینی قویور. اشرفین قوشونلاری تهرانا دوغرو گئری چکیله‌رک، اورادان دا ایصفاهانا یؤنلیرلر. نادرین افقانلارلا حاق-حساب چکه‌ن‌دن سوْنرا آذربایجان اوزرینه یئریجیینی آنلادیغی اۆچون عثمانلی سلطانی، اشرفین کمکینه بؤیوک بیر اوردو گؤندریر.
نادرله اشرف آراسین‌دا هلئدیجی دؤیوش ۱۷۲۹-جو ایلین ۱۳ نوامبرین‌دا ایصفاهان یاخینلیغین‌دا (ایصفاهان دؤیوشو) باش وئریر. بۇ دفعه نادر بیرلشمیش افقان-تورک قوشونلاری اۆزرینده پارلاق غلبه قازانیر. اونلارین گؤزو ائله قورخور کی، همین گون بیر داها دؤیوشه گیرمه‌ییب ایصفاهان‌دان چکیلیرلر. نادر تنته‌نه‌لی شکیل‌ده شهره گیریر و اؤز اللری ایله صفوی تاجینی شاه تهماسیبین باشینا قویور. عومومدونیا صحیّه تشکیلاتینینون‌دن بیر قدر کئچه‌ن‌دن سوْنرا نادر اؤز قوشونلارینی افقانلاری تعقیب ائتمک‌دن اؤترو فارس ویلایتینه گؤندریر. قاچاقاچ‌دا اشرف اؤلدورولور و بۇ دا دؤیوشون تالئیینی حل ائدیر. اؤلکه‌نین شرقی تماماً تمیزلنیر. ایندی قارشی‌دا یالنیز آذربایجانی و اونون یاخینلیغین‌داکی تورپاقلاری عثمانلی تورکلریندن آزاد ائتمک قالیردی. ۱۷۳۱-جی ایلدکی حربی عملیّاتلار نتیجه‌سین‌ده نادیرقولو خان عثمانلیلاری ازرک آذربایجانی، همدانی و کیرمانشاهی آزاد ائدیر. عثمانلیلار یالنیز آرازدان شیمال‌دا قالیرلار.
تهماسیب اؤزونون زیفلمیش نفوذونو برپا ائتمک‌دن اؤترو همین اوستانلری شخصاً آزاد ائتمک قرارینا گلیر. آنجاق مغلوب اولاراق، ۱۷۳۱-جی ایلده اؤلکه اۆچون بیابیرچی بیر صۆلح موقاویله‌سی (کیرمانشاه موقاویله‌سی) باغلاییر. همین موقاویله‌یه اساساً، آراز چایینین قوزئین‌داکی بوتون اراضیلر، ائله‌جه‌ده کیرمانشاهین بیر سیرا اوستانلری عثمانلیلارا وئریلیردی.
۳-جو شاه عباسین دؤورون‌ده نادرین فعالیّتی
[دَییشدیر]نادیرقولو خان موقاویله‌نی تانیماق‌دان ایمتیناع ائدیر و قدیم تورک عنعنه‌لرینه گؤره، خان و ایانلارین قۇرولتایینی چاغیریر. قۇرولتای شاه تهماسیبی تاختین‌دان سالاراق، اونون اوچونجو شاه عباس آدلان‌دیریلان سککیز آیلیق اوْغلونو شاه اعلان ائدیر. فاکتیکی اولاراق، بوتون حاکمیّت نادرین الینده جملشیر. بون‌دان سوْنرا نادر ایکی ایل عرضین‌ده بیر-بیرینین آردینجا قازاندیغی پارلاق غلبه‌لرله بوتون آذربایجانی و شرقی گورجوستانی عثمانلیلاردان تمیزلییر.
ایخانووون یازدیغینا گؤره، نادیرقولو خانین سرکرده‌لیک ایستعدادی گنجه نین محاصره‌سی زامانی اؤزونو داها پارلاق بیر طرزده گؤسترمیش‌دی. او زامان گنجه‌ده عثمانلیلارین قارنیزونو اوتوروردو. محاصره تمام دارال‌سا دا، قارنیزون عبدالله پاشادان کؤمک گلجیی اومی‌دی ایله تسلیم اولموردو. عبدالله پاشا قارصدا ایدی و اؤزونون ودلری ایله محاصره‌ده‌کیلره وئریردی. نادر قوشونلارین بیر حیصّه‌سینی گنجه قاپی‌سین‌دا قویاراق، ۱۵ مین‌لیک دؤیوش‌چو گؤتوروب، داغیستان یولونو باغلاییر و قارس اوزرینه هوجوما کئچیر. عبدالله پاشا اؤز سرکرده‌لیک مهارتی ایله آد چیخارمیش نادرله دؤیوشه گیرمک‌دن بویون قاچیریر و قالایا گیریب، اوزونموددت‌لی محاصره‌یه هازیرلاشیر. حادثه‌لری سۆرعتله‌ن‌دیرمک آماچ ایله نادر بئله بیر فند ایشله‌دیر: گئجه‌نین بیرین‌ده محاصره‌نی گؤتوروب تلسیک گئری چکیلیر. آلدانمیش عبدالله پاشا ۱۰۰ مین‌لیک قوشونو ایله قالادان چیخاراق، نادری ایروانا قدر تعقیب ائدیر. اوچمودزینین جنوب-غربین‌ده قفلته‌ن قوشونو گئرییه دؤندره‌ن نادر عثمانلیلارلا اؤلوم-دیریم ساواشینا گیریر. قفلتی دؤیوش عثمانلی قوشونون‌دا واهیمه یارادیر و نادیرقولو خان بۇ دفعه ده تام غلبه قازانیر. بون‌دان سوْنرا ایروان قالاسی و تیفلیس قالاسینداکی عثمانلی قارنیزونلاری اونا دؤیوش‌سوز تسلیم اولورلار. ۱۷۳۵-جی ایلین سونلارینا دوغرو قافقاز عثمانلی اوردولارین‌دان تماماً تمیزلنیر کی، بونو دا نادر شاهین بؤیوک غلبه‌سی حساب ائتمک اولار. بورادا یئرلی اهالینین عثمانلی تورکلری ایله موباریزه‌ده نادیرقولو خانا گؤستردیی یاردیم دا قئید اولونمالی‌دیر. او دا قئید ائدیلمه‌لی‌دیر کی، سوْنرادان همین اهالی نادرین اؤزونه قارشی چیخمیش‌دیر. و همین موباریزه‌ده گله‌جک موستقیل آذربایجان خان‌لیقلارینین اساسی قویولموش‌دو. نادیرقولو شاهین تابئچیلیین‌دن ایلک چیخان بئله موستقیل خان‌لیق شکی خان‌لیغی اولموش‌دو. ۱۷۳۵-جی ایلده باغلانمیش گنجه موقاویله‌سینه گؤره، روسیه هله I پیوترون توتدوغو باکی و دربند شهرلرینی بۇ شرطله گذشته گئتمیش‌دی کی، نادر عثمانلی ایله موباریزه‌سینی دایان‌دیرمایاجاق و اونونلا سئپارات صۆلحه گیرمه‌یه‌جک‌دی. لاکین نادیرقولو خان بۇ شرطلری پوزور و ۱۷۳۶-جی ایلده عثمانلی ایمپیراتورلوغو ایله صۆلح سازیشی ایمزالاییر. سازیشه گؤره، تۆرکیه ۱۷۲۲-جی ایله قدر صفویلر دؤولتینه مخصوص اولموش بوتون تورپاقلاری نادره قایتاریر. یالنیز همیشه سوننی تۆرکیه‌یه مئی‌لی ایله سئچیلمیش داغیستان خالقلاری اطاعت گؤسترمیرلر. نادر از قوشونلارینی داغیستانا یئری‌دیر، بؤیوک اذیّتله قازیقوموغا قدر گئدیر و گئری قایی‌دیر. یئنی الده اولونموش آذربایجان ویلایتلرینین حؤکمران‌لیغی نادرین قارداشی ایبراهیم خانا تاپشیریلیر.
اوزون ایللر عرضین‌ده ایلک دفعه اولاراق آذربایجانین گئنیش حدودلاری اینضیباطی قایدادا بیر شخصین ایداره‌سینه وئریلیر. آرتیق صفویلر دؤولتینین سرحدلری دئمک اولار کی، تماماً برپا ائدیلیر و قارشی‌دا اونون داغیلمیش تصروفاتینی دیرچلتمک وظیفه‌سی دورور.
نادرین شاه اعلان اولونماسی ایله افشارلارین حاکمیّته گلمه‌سی
[دَییشدیر]
کؤهنه صفوی سولاله‌سینین نماینده‌لری آرتیق فئودال ایانلاری و خالق آراسین‌دا اؤز نفوذلارینی تماماً ایتیرمیش‌دیلر و اؤلکه‌نی داغینتی‌دان خلاص ائتمک اقتدارین‌دا دئییل‌دیلر. نادر اؤز نؤقتئیی-نظرین‌دن یگانه دوغرو یولا ال آتماق – تاخت-تاجین حقیقی صاحبی اوْلماق ایستییر. بون‌دان اؤترو او یئنی‌دن قدیم تورک قایداسینا گؤره، موغان دوزونده قۇرولتای، (بو دفعه بؤیوک قۇرولتای) چاغیریر. بۇ قۇرولتایا حربی، مولکی و دینی ایانلاری، شهر و کند باش‌چیلارینی ییغیر. بورایا ۱۰۰ مینه یاخین آدام توپ‌لانیر. بونلاردان اؤترو مسجید و بازارلار دا داخیل اوْلماقلا آغاج و قامیش‌دان ۱۲ مین موقتی تیکی‌لی سالینیر. نووروز بایرامی گونو، ۱۷۳۶-جی ایلین ۲۱ مارتین‌دا نادیرقولو خان قۇرولتایا ایشتیراک‌چیلار آراسین‌دان یئنی شاه سئچمک تکلیفی وئریر. سؤزلرینی بونونلا اساسلاندیریر کی، اوچونجی شاه عباس هله کی، اوشاق‌دیر، نادر اؤزو ایسه ایشله‌مک‌دن یورولوب و حاکمیّت‌دن ایمتینا ائدیر.
آذربایجانین حربی ائلیتاسی – قیزیلباشلار اؤز یوکسلیشلری اۆچون صفویلره میننتدار ایدیلر و بونا گؤره ده حاکمیّت سولاله‌سینین دییشمه‌سینین علیهینه ایدیلر. آنجاق اؤز اعتراضینی آچیق شکیل‌ده یالنیز قاراباغ و گنجه بیلربیی‌سی اوغورلو خان قاجار بیلدیریر کی، او دا سوْنرالار بونون موقابیلین‌ده اؤز مالیکانه‌لرینین بؤیوک بیر قیسمینی ایتیرمیش اولور. اونون حاکمیّتین‌ده بیرجه گنجه ساخ‌لانیر و روتبه‌سی ده گنجه بیلربیی آدلاندیریلیر، قاجارلارین چوْخ حیصّه سی ایسه خوراسانا سورگون ائدیلیر. شاه اعلان اولونماسی مسئله‌سی اورتایا چیخان‌دا، نادر اؤزونو ظاهره‌ن ائله گؤستریر کی، گویا یورولوب، دوغرودان دا شاه‌لیغی ایستمیر، قۇرولتای آز قالا یالواریب اونون راضی‌لیغینی آلیر و تاجقویما مراسی‌می کئچیریلیر. حتی بۇ موناسیبتله قۇرولتای ایشتیراک‌چیلارینا ائرمه‌نی و گورجو میللتین‌دن اوْلان قول و کنیزلر باغیشلانیلیر.
حاکمیّتین حقیقی صاحبی اولان‌دان سوْنرا دا نادر شاه اؤز مؤوقئیینی محاربه‌لرله مؤهکملندیریر و اونون حربی دوهاسی همیشه اونون کمکینه چاتیر. یئر اوزون‌ده اونون قدر پارلاق حربی غلبه‌لر قازانمیش سرکرده‌لری بارماقلا سایماق اولار. نادر شاه یوروشلره چیخماقلا هم ده اؤلکه‌نین اقتصادیاتینی دیرچلتمک، حاکمیّت‌ده‌کی سولاله دییشیکلیین‌دن ناراضی قالان قیزیلباش ایانلارینی وارلان‌دیرماقلا اونلاری اؤز طرفینه چکمک آماچ گودوردو. ۱۷۳۷-جی ایلده نادر شاه عصیانا قالخمیش افقانلارا قارشی چیخیش ائدیر و هم هراتی، هم ده قندهاری توتور. سوْنرا او، قاچقین افقانلارا سیغیناجاق وئره‌ن هیندوستانا هوجوم چکیر. نادرین قوشونلاری مقاومت گؤرمه‌دن کارنالا (دهلینین شیمال-غربین‌ده) قدر گلیب چیخیر و ۱۷۳۹-جو ایلین ۲۴ فوریهین‌دا بؤیوک موغول سولاله‌سیندن محمد شاهین اوردوسونو دارماداغین ائدرک، مارتین ۲۰-ده دئهلینی توتور. بؤیوک موغول دؤولتی اوزرینه پوللا آلتی میلیون روپی‌لیک، قیمت‌لی داش-قاشلا ۵۰۰ میلیون روپی‌لیک خراج قویولور. آلینمیش حربی قنیمت ۷۰۰ میلیون روپی دیرین‌ده حسابلانیردی. بونون بؤیوک بیر حیصّه سی کئلاتا آپاریلیر و نادر قنیمتی اؤل‌نه‌جه‌ن بورادا ساخلاییر. اوّللر قایدا بئله ایدی کی، قیمت‌لی داشلار قیزیلباشلار آراسین‌دا بؤلوشدورولوردو، نادر بۇ دفعه همین قای‌دانی پوزور و داش-قاشی اؤزونه گؤتورور. بۇ دا دؤیوش‌چولر آراسین‌دا ناراضی‌لیق دوغورور. اؤدنجین همین قیسمین‌ده دۆنیانین ان ایری بریلیانتی ساییلان "کوهی-نور" ("نور داغی") آدلانان داش دا واردی. باشقا مشهور قیمت‌لی داشلار دا آز دئییل‌دی.
هیندوستانی توتدوق‌دان سوْنرا نادر سیندی اؤزونه تابع ائدیر و اورتا آسیایا یوروش ائدیر. گۆج‌لو مقاومته باخمایاراق، نادر شاه ۱۷۴۰-جی ایلده بوخارا و خیوه خان‌لیقلارینی اؤز دؤولتینین ترکیبینه قاتا بیلیر.
توتدوغو اؤلکه‌لرده سیلاح‌لی قارنیزونلار ساخلایان نادر ۱۷۴۱-جی ایلده داغیستان اوزرینه یئریگیر. مسئله بوراسین‌دا ایدی کی، نادر هیندوستان‌دا ایک‌ن داغ‌لیلار تابع‌چی‌لیک‌دن چیخمیش‌دیلار. اۆسته‌لیک اونلارین دسته‌لری تئز-تئز دربند و شاماخی، کاخئتییا و جار-بالاکه‌ن ویلایتلری اوزرینه هوجوما کئچیردیلر. ۱۷۳۸-جی ایلده مانیک کن‌دی یاخینلیغین‌داکی دؤیوش‌ده نادر شاهین قارداشی ایبراهیم خانین قوشونلاری داغ‌لیلارین بیرلشمیش اوردولاری طرفین‌دن مغلوبیته اوغرادیلمیش، ایبراهیم خان و گنجه بیلربیی اوغورلو خان قاجار اؤلدورولموش‌دو.
نادر شاه اؤزو ده داغیستان‌دا اینادلی مقاومتله قارشیلاشیر. لاکین هر حال‌دا ۱۷۴۳-جو ایلین اوّللرین‌ده بیر نئچه غلبه قازانیر. گؤرونور، نادر داغیستان‌دا اوزلشدیی چتین‌لیکلردن سوْنرا اؤزونو سین‌دیرماماق اۆچون اۆزرینده اؤز آدی هکک اولونموش پول دا بوراخدیریر. لاکین هر حال‌دا او، داغیستان‌دان گئری چکیلمه‌لی اولور.
داغیستان‌دا زیفلمیش نفوذونو برپا ائتمک آماچ ایله نادر شاه واخت ایتیرمه‌دن تۆرکیه ایله محاربه‌یه گیریر. بورادا دؤیوشلر عرب عیراقینی اله کئچیرمک اۆچون آپاریلیر. لاکین بۇ دفعه ده دؤیوشلر گاه بو، گاه دا او بیری طرفین اوستونلویو ایله کئچیر و غلبه قازانیلمیر. بیر سبب ده بۇ ایدی کی، نادر اؤز علیهینه قالخمیش عصیانلاری یاتیرماق‌دان اؤترو قوشونونون بیر حیصّه‌سینی ایرانا و اونون اطرافین‌داکی اؤلکه‌لره گؤندرمیش‌دی. ۱۷۴۶-جی ایلده نادرین عثمانلی ایمپیراتورلوغو ایله باغلادیغی صۆلح موقاویله‌سینه گؤره، کؤهنه سرحدلر ساخلانیلیردی. ائله بۇ ایللرده نادر شاه بحرین، عوْمان و ماسکات اوزرینه یوروشلر ده کئچیریر. اؤلکه‌نین باشکندینی تالان ائدیلمیش ایصفاهان‌دان مشهه‌ده کؤچورور و بۇ شهرین یاخینلیغین‌داکی داغین باشین‌دا اؤزونه کئلات آدلی بیر قالا (کئلات قالاسی) قوردورور. نادر خزینه‌سینی بورادا ساخلاییردی. قالانین تیکیلمه‌سی آغلاگلمز چتین‌لیکلر یارادیر. آذربایجان کندلیلری بورایا ۱۰ تونلارلا آغیرلیق‌دا مرمر طبقه‌لر گتیریردیلر. عئینی زامان‌دا نادر شاه فارس کؤرفزینده و خزر دنیزین‌ده دونانما یارادیلماسی ایشینه باشلاییر و اوردوسونو یئنی‌دن قورماق فیکرینه دوشور. هر ایکی مقصدله آوروپا اؤلکه‌لرین‌دن متخصصلر گتیریلیر. اونون اوردوسون‌دا آرتیلرییا و توفنگ‌چیلر آغیر موشکتلرله سیلاهلانمیش پیادا دؤیوش‌چولری موهوم یئر توتوردو. یئنی توپلار، مورتیرالار (قیسا لوله‌لی توپلار) و نۆوه‌لر تؤکمک‌دن اؤترو مروده مؤهکملندیریلمیش مرکز یارادیلمیش‌دی. آرتیللئرییا و توپ سیناقلاری، توپ‌چو و آرتیللئریستلرین حاضیرلیغی بورادا کئچیریلیردی. بوتون بونلار نادر شاهین گله‌جک غلبه‌لری نامینه ائدیلیردی. اونون گئنیش پلانلاری واردی. او، خزر دنیزی بویون‌داکی بوتون تورپاقلاری ضبط ائتمک، چینی ده توتماقلا نهنگ بیر دؤولت یاراتماق آرزوسون‌دا ایدی. آنجاق اونون پلانلاری حیاتا کئچمه‌دی.
اونون آپاردیغی مرکزلش‌دیرمه سیاستی فئودال ایانلارینین ماراقلارینا توخونوردو. ۱۷۴۱-جی ایلده مازانداران مئشه‌لرین‌دن کئچرکه‌ن، نادره سوی-قصد اولور. بون‌دان سوْنرا داغیستان‌داکی اوغورسوزلوقلار و ۱۷۴۳-۱۷۴۷-جی ایللرین عصیانلار دالغاسی باشلاییر. بوتون بونلار نادر شاهی قزبلندیریر و او، کوتلوی جزا تدبیرلرینه باشلاییر.
نادرین شاهین اؤلومو (قتلی)
[دَییشدیر]هیجری-قمری تاریخی ایله ۱۱۶۰-جی ایل جمادول-سانی آیینین ۱۱-i آخشامی (بازار گئجه‌سی، ۱۷۴۷-جی ایلین ایون آیینین ۲۰-ده) خبوشان یاخینلیغین‌داکی فتحآباددا قۇرولان دوشرگه‌ده محمد بی قاجار ایروانی، موسا بی امیرلی افشار، قوجا بی کن‌دیرلی افشار، صالح خان قیرخلینین، کئشیکچیباشی مممدقولو خان افشارین و بیر سیرا دیگر کئشیک‌چیلرین دستیی ایله گئجیاری نادر شاهین چادیرینا داخیل اوْلدولار. نادر شاه همین گئجه آروادلارین‌دان – محمد حسن خانین قیزی سیتاره‌نین (جوکینین) چادیرین‌دا یاتمیش‌دی. قتل‌چیلر نادرین هان‌سی چادیردا یاتدیغینی اؤیرنیب، گؤزتچینی بوغ‌دولار و سیتاره‌نین چادیرینا داخیل اوْلدولار و نادرین اوزونو گؤردوک‌ده قورخو اونلاری ائله بورودو کی، اونلار قاپی‌دان ایچری گیرمه‌یه جسارت ائتمه‌دیلر. اما مممدقولو خان و صالح خان چادیری خنجرله جیردیلار و بیر نئچه نفر ایچری داخیل اوْلدو. نادر شاه یئرین‌دن آتیلیب، صالح خانی گؤره‌ن کیمی اونو سؤی‌دو. قیلینجی چکیب اونو قوودو و اونلاردان ایکی‌سینی قیلینجی ایله ووردو. بۇ واخت آیاغی چادیرین ایپینه ایلیشیب ییخیل‌دی. آیاغا قالخانا قدر صالح خان اونون کوریینه بیر قیلینج ووردو. بۇ زامان محمد خان قاجار گلیب عظمتی گؤیلر قدر اولان، قودرتی عالمه سیغمایان نادر شاهی قتله یئتیردی.
بیرده باخ
[دَییشدیر]- ایران‌دا افقان هاکیمیتی
- نادرین داغیستان یوروشلری
- افشارلار
- افشارلار دؤولتی
- افشارلار سولاله‌سی
- آوشار ائلی
گؤرونتولر
[دَییشدیر]
قایناقلار
[دَییشدیر]- ^ The Cambridge History of Iran Volume 7. cambridge.org. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2012-07-31. یوْخلانیلیب2019-04-10.
- ^ Michael Axworthy's biography of Nader, The Sword of Persia (I.B. Tauris, 2006), p. 34
- ^ Lockhart, Laurence, "Nadir Shah: A critical study based mainly upon contemporary sources", London, Luzac & Co, 1938, p.278
- ^ Michael Axworthy's biography of Nader, The Sword of Persia (I.B. Tauris, 2006), pp. 168-170
- ^ Nadir-Shah Nādir Shāh, Encyclopedia Britannica
- ^
{{cite book}}: Empty citation (کؤمک) - ^ AVŞARLI NADİR ŞAH VE DÖNEMİNDE OSMANLI-İRAN MÜCADELELERİ (Basılmamış Doktora Tezi),SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI, Isparta-2001, Abdurrahman Ateş. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2016-05-28. یوْخلانیلیب2019-04-10.
- ^ E. Tucker, «Religion and politics in the era of Nadir Shah…», p.166
- ^ I.MAHMUD - NADIR ŞAH MEKTUPLAŞMALARİ 3 Numaralı Name-i Hümayun Defteri İran ve Saire Name-i Hümayun Min evaili Cumadelahir sene 1149 ila evasıtı Cumadelahir sene 1176, P.365 T.C.BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜGÜ Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 136 - İSTANBUL 2014