کامانچا
کامانچا — سیم‌لی موسیقی آلتی، آذربایجان و ایرانین ان قدیم موسیقی آلتلرین‌دن بیری‌دیر[۱]. اساساً موغام‌دا ایستیفاده اوْلونان آلت‌دیر. قدیم دؤورلردن بری ایستیفاده اوْلونور و مشهوردور. آذربایجان‌دا چوْخ‌لو سایدا کامانچا موسیقی‌چیلری وار.
سؤز آچی‌می
[دَییشدیر]"کامانچا" سؤزو فارسجا "یای، قؤوس" دمک‌دیر، -چا ایسه کیچیلتمه شکیل‌چی‌سی‌دیر [۲]. آلت فارسلارا تورکلردن کچیب. سؤزون تورکجه قارشی‌لیغی "قیشک"دیر.
دیگر آدلاری
[دَییشدیر]"کامانچا" آدییلا بۇ آلت آذربایجان‌دا، ایران‌دا، قافقازدا بیلینیر. میصرده اوْنا "کامانقا" دئییلیر، اوْرتا آسیادا - قیشک. تۆرکیه‌ده "ایکیلیق" آدلانیر، چونکی ایکیسیم‌لی کمپانلا چالینان قدیم قوپوزا بنزییر [۳]؛ "کمنچئ" کیمی بیلینه‌ن آلت ایسه آذربایجان کامانچاسین‌دان بیر آز فرق‌لنیر [۴].
تاریخچه
[دَییشدیر]اۇزمانلار کامانچانین اوْرتا آسیادان یا دا هیندوستان‌دان گلدیینی یازیر [۵].
کامانچا اوْرتا عصر کلاسیکلرینین اثرلرین‌ده گئنیش تصویر اوْلونموش‌دور. ۱۶-جی عصر تبریز رس‌سام‌لیق مکتبینین نماینده‌سی میر سید علینین "موسیقی مجلیسی" رسم اثرین‌ده بربت، دف و کامانچا آلتلری تصویر ادیلمیش‌دیر. ابدولقادیر ماراغای اثرلرین‌ده باشقا موسیقی آلتلری ایله یاناشی، کامانچانین دا آدینی چکمیش و اوْنون حاقیندا معلومات ورمیش‌دیر. ۱۷-جی عصرده آذربایجانا سیاهت اتمیش آلمان سییاهی ا. کمپفر کامانچانین اۆچسیم‌لی و بعضاً ده دؤردسیم‌لی آلت اوْلدوغونو، چوْخ گؤزل سس تمبری ایله سسلندیینی قئید ادیر [۶].
نظامی گنجوینین "خوسروو و شیرین" پوماسین‌دا کامانچا بئله تصویر ائدیلیر:
کمپان موسا کیمی یانیر، اینلییر،
چالان خانه‌ن‌دنی دوروب دینلییر.
اوْخویان بیر گؤزل قزل باشلادی
بۇ کیفی-ایشرتی چوْخ آلقیشلادی.
کامانچا ایفاچیلیغینین آذربایجان‌دا یۆکسک اینکیشافی ۱۹-جو عصرین ایکینجی یاری‌سین‌دان باشلایاراق خانه‌ن‌ده‌لیک صنعتینین اینکیشاف اتمه‌سی ایله باغلی‌دیر. ایلک نومونه‌لری بالقاباق‌دان، هیند جویزون‌دان هازیرلانار، فیل سومویو ایله بزدیلرمیش. بیر و ایکیسیم‌لی کامانچانین نه واخت‌سا یای‌لی قوپوزدان فورمالاشماسی گومان ائدیلیر.[۷]
تۆره‌لری
[دَییشدیر]
کامانچانین مۆختلیف تۆره‌لری باشقا آدلارلا شرق و اوْرتا آسیا خالقلاری آراسیندا یاییلمیش‌دیر. کچه‌ن عصرده اۆچسیم‌لی، دؤردسیم‌لی و حتی بشسیم‌لی کامانچانین مؤوجودلوغو معلوم‌دور.
آذربایجان تاریخی موزه ییینین اتنوقرافییا فوندون‌دا ساخلانیلان ۱۹-جو عصره عایید بشسیم‌لی کامانچا بۇ باخیم‌دان ماراق‌لی‌دیر. بۇ موزه یی‌ده گؤرکه‌م‌لی بستکار زولفوقار هاجیبیووا مخصوص اوْلان بیر کامانچا دا نۆماییش اتدیریلیر. اۆچ سیم‌دن عبارت اوْلان بۇ کامانچانین چاناق و قوْل حیصّه لری یۆکسک زؤوقله طبیعی سدفله بزدیلمیش‌دیر. ۱۹-جو عصره عایید ائدیلن بۇ آلتین ماراق‌لی جهتی اوْندان عبارت‌دیر کی، اوْنون چاناغی یاری حیصّه دن شاقولی شکیل‌ده کسیلمیش و اۆزرینه دری چکیلمیش‌دیر. کامانچا چاناق، قوْل و چاناغین ایچری‌سین‌دن کچه‌رک، اوْنون هر ایکی حیصّه سینی بیرلش‌دیره‌ن شیش‌دن عبارت‌دیر. چاناق، قوْل و آشیقلار جویز آغاجین‌دان خصوصی دزگاه‌دا یونولما اۆصولو ایله حاضیرلانیر. چاناغین اۆزونه نره بالیغینین دری‌سین‌دن حاضیرلانمیش اۆزلوک چکیلیر. آلتین سسله‌نمه‌سینین یاخشی تامین ادیلمه‌سین‌ده قوْل ایله سیملر آراسینداکی مسافه‌نین دقیق تعیین ادیلمه‌سی واجیب شرط‌دیر.
آذربایجان میلّی موسیقی آلتلرینین تکمیللشدیریلمیش لابوراتوریاسینین رهبری مممدلی مممدوو طرفین‌دن زیل و بم سسلرین عئینی کامانچادا یرلشدیریلمیش ایکی‌قول‌لو "زیل-بم" کامانچاسی ایختیراع اوْلونموش‌دور.[۸]
قورولوشو
[دَییشدیر]توت و یاخود قوز آغاجین‌دان حاضیرلانیر. چاناغی کوروی، قوْلو پرده‌سیز، غشاناسی (اۆزو) بالیق دری‌سین‌دن یا دا قارامال جیرینین پرده‌سین‌دن چکیلیر. آغاج چوبوغا (یای) باغلانمیش بیر چنگه آت تۆکونون توتامی سیملری سسلندیریر. قوْلو دایروی و پرده‌سیزدیر. قوْلون آشاغی قورتاراجاغینا میل وورولور. بۇ میل بۆتون گؤودنیک ایچری‌سین‌دن کچه‌رک آیاق کیمی کنارا چیخیب آلتین سؤیکنجیینه خیدمت ائدیر. کامانچا چوْخ واخت سۆموکله و صدفله بزه‌دیلیر. اوْنون اۆزرین‌ده‌کی خرک چپ قویولاراق سیملرین دوزگون و روان سسله‌نمه‌سینه کؤمک ائدیر. اوّللر کامانچانین تللری دامارلی سیملردن عبارت اوْلموش‌دور. سوْنرالار ایسه دامارلی سیملر دمیر سیملرله عوض ائدیلمیش‌دیر.[۹][۱۰] عمومی اۇزون‌لوغو ۷۰۰ مم، چاناغی‌نین هوندورلویو ۱۷۵ مم، انی ۱۹۵ مم-دیر. دیاپازونو کیچیک اوْکتاوانین "لیا" سسین‌دن اۆچونجو اوْکتاوانین "لیا" سسینه کیمی‌دیر. کامانچا اۆچون نوتلار "سوْل" آچارین‌دا یازیلیر و یازیلیشین‌دان بیر تون یوخاری سس‌لنیر. خالص کوارتا، کوینتا اینترواللاری ایله کؤک‌لنیر.
مشهور کامانچا ایفاچیلاری
[دَییشدیر]- هابیل علی‌یئو
- میرناظیم اسدوللایو
- شفیقه ایوازووا
- عدالت وزیروو
- فریده ملیکووا
- فخرالدین داداشوو
- توغرول اسدوللایو
- مونیس شریفوو
- قیلمان سالاهوو
- ائلنور احمدوو
- صابیر اشرفوو
ایران‌لی کامانچا ایفاچیلاری
[دَییشدیر]فیلموقرافییا
[دَییشدیر]- اوْخو، تار (فیلم، ۱۹۶۸)
- خاقانی (فیلم، ۱۹۸۰)
- هابیل کمپان (فیلم، ۱۹۸۴)
- کامانچا (فیلم، ۱۹۹۳)
- کمپانین عدالت اۇجالیغی (فیلم، ۲۰۰۳)
- کمپانین ناخیش سهری (فیلم، ۲۰۰۳)
ایستینادلار
[دَییشدیر]- ^ افراسیاب بدلبی‌لی. ایضاح‌لی مونوقرافیک موسیقی لوغتی - کامانچا
- ^ آبباسقولو نجف‌زاده. آذربایجان چالغی آلتلرینین ایضاح‌لی لوغتی. باکی، ۲۰۰۴.
- ^ آذربایجان قدیمی موسیقی لوغتی - قوپوز
- ^ Саадет Абдуллаева - Самый певучий среди инструментов. Журнал ارث، № ۲(۵۰)، ۲۰۱۱.
- ^ Бахман В. Среднеазиатские источники о родине смычковых инструментов // Музыка народов Азии и Африки، вып. ۲. М.، «Советский композитор»،۱۹۷۳، с. ۳۴۹-۳۷۳
- ^ انگلبرت کمپفر. آمونیتاتوم اخوتیجاروم پولیتیجو-پهیسیجو-مدیجاروم فاسجیجولی ۵-جی : قویبوس جونتیننتور واریائ رلاتیونس، اوْبسرواتیونس & دسجریپتیونس رروم پرسیجاروم ات اۇلتریوریس آسیائ، مولتا آتتنتیونئ، ین پرگریناتیونیبوس پر اۇنیورسوم اوْرینتم، جوللجتائ.
- ^ آذربایجان قدیمی موسیقی آتلاسی - کامانچا
- ^ سدا - ینی کمپان ایختیراع اوْلونوب (۱۸.۰۳.۲۰۱۶)
- ^ موغام انسیکلوپ‌دییاسی - کامانچا
- ^ سودا الیقیزی - حکایه‌لی موسیقی لوغتی، ک حرفی