Аландар

Аландар
Туған тел	скифо-сарматские языки^[d] һәм аланский язык^[d]
Дәүләт	Северное Приазовье^[d] Кавказ алды
Аландар Викимилектә

Аландар (бор. грек. Ἀλανοί, лат. Alani, Halani, әрмән. Ալանք^[1]) — скиф-сармат сығышлы иран телле күсмә ҡәбиләләр. Яҙма сығанаҡтарҙа беҙҙең эраның I быуат уртаһынан — уларҙың Азов һәм Кавказ алдына килеп сыҡҡан ваҡытында телгә алына^[2][3][4].

Аландарҙың бер өлөшө IV быуат аҙағында алып халыҡтарҙың бөйөк күсенеүендә ҡатнаша, башҡалары иһә Кавказ итәгендәге биләмәләрҙә төпләнә. Аландарҙың ырыу-ҡәбилә союзы Аланияның — үҙәк Кавказ алдындағы монголдар походына тиклем булған иртә феодаль дәүләт — нигеҙе була.

Аланияны ҡыйратҡан һәм 1230-сы йылдар аҙағына Кавказ алдының уңдырышлы тигеҙлек райондарын баҫып алған монголдар иҫән ҡалған аландарҙы Үҙәк Кавказ тауҙарында һәм Кавказ аръяғында йәшеренергә мәжбүр итә. Унда аландар төркөмөнөң береһе хәҙерге осетиндарға урындағы ҡәбиләләр ҡатнашлығында башланғыс бирә^{[5][6][7][8][9][10]}. Улар Төньяҡ Кавказдың башҡа халыҡтары этногенезында һәм мәҙәниәтенең барлыҡҡа килеүендә билдәле бер роль уйнай.^[11][12].

Этнонимы

«Алан» этнонимы беренсе тапҡыр беҙҙең эраның 25 йылында ҡытай сығанаҡтарында аорстарҙы (Яньцай) алмаштырған сармат ҡәбиләһе исеме булараҡ осрай: «Яньцай биләмәһе Аланьляо тип үҙгәртелә; Ҡаңғаға бойондороҡло… Халыҡтың ғөрөф-ғәҙәттәренә һәм күлдәге ҡаңғайҙарҙыҡына оҡшаған»^[13].

Һуңғы осорҙа ҡытай анналдарының тағы ла бер ҡыҙыҡлы мәғлүмәте бар: "Аланми ҡалаһында хакимлыҡ итеү. Был ил элек Ҡанға биләмәһенә ҡараған. Ҡырҡ ҡала иҫәпләнә. Чжегэға батырҙар һәм көслөләр алына. Чжегэ Урта дәүләт телендә хәрби яугир тигәнде аңлата^[14].

Беҙҙең эраның I быуатында Рим авторҙарында аландар тураһындағы мәғлүмәттәр осрай. Улар тураһында Луций Анней Сенеканың беҙҙең эраның беренсе быуат уртаһында яҙылған «Фиест» пьесаһында иң тәүгә телгә алына^[15].

«Алан» атамаһын римлеләр, ә һуңынан византиялылар XVI быуатҡа (Алан епархияһы Византия йылъяҙмаларында һуңғы тапҡыр телгә алына) тиклем ҡуллана^[16].

Ғәрәптәр аландарҙы Al-lan исеме менән йөрөткәндәр. Ул византия телендәге "алан"дан барлыҡҡа килгән. Ибн Руста (903 йылда үлә) аландарҙың дүрт ҡәбиләгә бүленеүе тураһында хәбәр итә. Билдәле булыуынса, уларҙың көнбайышын «ас» тип атағандар. Билдәле булыуынса, уларҙың иң көнбайыш ҡәбиләһе «ас» тип аталған. 1130 йылдар башында Кавказға килгән Әбү Хәмит әл-Ғәрнати алан теленең ас теленән айырмаһын әйтә. Александр Монгайт былай тип яҙған: «Моғайын, ун икенсе быуатта уҡ астар аландар тарафынан бөтөнләй йотолмағандыр, һәм, бәлки, иран һәм осетин теленең башҡа диалекттарының диалект айырмалары был боронғо факттарҙы сағылдыралыр». Ун өсөнсө быуатта көнбайыш ғалимдары (Гийом де Рубрук) аландарҙың һәм астарҙың бер үк халыҡ тип раҫлай^[17].

Этимологияһы

Хәҙерге ваҡытта фәндә В. И. Абаев нигеҙләгән версия танылған^[18][19]. «Алан» термины боронғо арийҙарҙың һәм ирандарҙың arya тигән дөйөм атамаһынан килеп сыҡҡан^{[20][21][22][23][24]}. Т. В. Гамкрелидзе һәм Вячеслав Всеволодович Иванов фекеренсә^[25], был һүҙҙең «хужа», «ҡунаҡ», «иптәш» тигән тәүге мәғәнәһе ҡайһы бер тарихи традицияларҙа «ҡәбилә буйынса иптәш», һуңынан ҡәбиләнең (аrya) һәм илдең үҙатамаһы булараҡ үҫешә.

Элек «аландар» һүҙенең килеп сығышында төрлө фекерҙәр әйтелә. Мәҫәлән, Г. Ф. Миллер фекеренсә, «аландарҙың исеме гректарҙа барлыҡҡа килә, һәм ул сәйәхәт итеүҙе йәки гиҙеүҙе аңлатҡан грек ҡылымынан яһалған»^[26]. Аландарҙың исемен К. В. Мюлленхоф Алтайҙағы тау һырты исеменән^[27], Г. В. Вернадский — боронғо иран телендәге «елен» — боландан, тип иҫәпләй^[28]. Л. А. Мацулевич, «алан» термины тураһындағы мәсьәлә бөтөнләй хәл ителмәгән, тип һанай^[29].

Аландарҙың атамалары

Урыҫ йылъяҙмаларында аландарҙы «яс» һүҙе менән атағандар. 1029 йылғы Никон йылъяҙмаһында Ярослав Владимирович Мудрыйҙың походта ястарҙы еңеүе хаҡында хәбәр ителә.

Дондың түбәнге ағымындағы аландар (III—IV быуаттарҙа халыҡтарҙың алдағы быуаттарҙа таралып ултырыуы тураһындағы хәҙерге күҙаллауҙарҙы сағылдырыусы карта)

Әрмән йылъяҙмаларында аландарҙы йыш ҡына үҙ исеме менән йөрөтәләр. Урта быуат Ашхарацуйц тип аталған әрмән географик атласы аландарҙың бер нисә ҡәбиләһен, шул иҫәптән «аш-тигор аландары халҡын» йәки «дигор халҡын» һүрәтләй. Был һүҙлектә дигорҙарының үҙатамаһы тикшерелә. Ул һүрәтләгән Аланияның көнсығыш төбәге аландары — «Ардоз илендәге аландар» — иронлыларҙың ата-бабалары. Боронғо заманда әрмәндәр алан атамаһын һәм күплек һанда аланк (халыҡ һәм ил булараҡ) формаһын ҡулланалар. Әммә беҙҙең заманда ос (берлек һанда), осер (күплек һанда), Осиа (Осетия) тип әйтәләр.

Ҡытай йылъяҙмаларында аландар алан халҡы^[30] йәки хэлань булараҡ билдәле, был тәүтөрки телендә «ҡола ат» тигәнде аңлата^[31]. Урта быуат Молдавияһында аландар оландар тип аталған^[32].

Грузин сығанаҡтарында аландар овс или ос булараҡ телгә алына^[33].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Королевство вандалов и аланов
• Нижне-Архызское городище
• Дмитриевское городище
• Буртасы

Иҫкәрмәләр

1. Ашхарацуйц (текст 2017 йыл 4 август архивланған.)
2. Alans — Encyclopædia Iranica. V. I. Abaev, H. W. Bailey
3. Аланы // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
4. Перевалов С. М. Аланы // Российская историческая энциклопедия. Под ред. акад. А. О. Чубарьяна. Т. 1: Аалто — Аристократия. М.: ОЛМА МЕДИА ГРУПП, 2011. С. 220—221. 2016 йыл 20 февраль архивланған.
5. Герасимова М. М. 1994. Палеоантропология Северной Осетии в связи с проблемой происхождения осетин 2016 йыл 27 май архивланған.. Этнографическое обозрение (3), 51—62.
6. Аланы // А — Ангоб. — М. : Советская энциклопедия, 1969. — С. 381. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 1).
7. Осетины // Олонхо — Панино. — М. : Советская энциклопедия, 1955. — С. 279—280. — (Большая советская энциклопедия : [в 51 т.]; vol. 1949—1958, вып. 31).</
8. Alans — Encyclopædia Iranica. V. I. Abaev, H. W. Bailey
9. Agustí Alemany, Sources on the Alans: A Critical Compilation. Brill Academic Publishers, 2000. ISBN 90-04-11442-4
10. Перевалов С. М. Аланы // Российская историческая энциклопедия. Под ред. акад. А. О. Чубарьяна. Т. 1: Аалто — Аристократия. М.: ОЛМА МЕДИА ГРУПП, 2011. С. 220—221. 2016 йыл 20 февраль архивланған.
11. Перевалов С. М. Аланы // Российская историческая энциклопедия. Под ред. акад. А. О. Чубарьяна. Т. 1: Аалто — Аристократия. М.: ОЛМА МЕДИА ГРУПП, 2011. С. 220—221. 2016 йыл 20 февраль архивланған.
12. Аланы // А — Ангоб. — М. : Советская энциклопедия, 1969. — С. 381. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 1).
13. Бичурин 1950, с. 229.
14. Бичурин 1950, с. 311.
15. Senecae, Thyestes, 627—631.
16. История — Сайт Аланской Епархии  (билдәһеҙ). Дата обращения: 19 октябрь 2009. Архивировано из оригинала 16 июль 2009 года. 2009 йыл 16 июль архивланған.
17. Путешествие в Восточные страны Вильгельма де Рубрук в лето Благости 1253  (билдәһеҙ). Дата обращения: 22 март 2021. Архивировано 13 август 2021 года.
18. Абаев В. И. Осетинский язык и фольклор. М.—Л., 1949. С. 156.
19. Абаев В. И. Историко-этимологический словарь осетинского языка. Т. 1. М.—Л., 1958. С. 47-48.
20. Zgusta L. Die Personennamen griechischer Stadte der nordlichen Schwarzmeerkuste. Praha, 1955.
21. Грантовский Э. А., Раевский Д. С. Об ираноязычном и «индоарийском» населении Северного Причерноморья в античную эпоху // Этногенез народов Балкан и Северного Причерноморья. Лингвистика, история, археология. М.: Наука, 1984.
22. Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. Индоевропейский язык и индоевропейцы. Т. II. Тбилиси, 1984. С. 755.
23. Оранский И. М. Введение в иранскую филологию. — Москва: Наука, 1988. — С. 154, 167. — 388 с.
24. Дзиццойты Ю. А. К этимологии этнонимов Alan и Allon 2020 йыл 16 февраль архивланған. // Вопросы ономастики. 2019. Т. 16. № 2. С. 222—258.
25. Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. Индоевропейский язык и индоевропейцы. Т. II. Тбилиси, 1984. С. 755.
26. Миллер Г. Ф. О народах, издревле в России обитавших. ЦГАДА. Ф. 199. № 47. Д. 3.
27. Mullenhoff К. Deutsche AJtertumskunde. T. III. Berlin, 1892.
28. Vernadsky G. Sur l’Origine des Alains. Byzantion. T. XVI. I. Boston, 1944.
29. Мацулевич Л. А. Аланская проблема и этногенез Средней Азии // Советская этнография. 1947. № VI—VII.
30. Вэй Чжэн. Хроника государства Суй. Пекин, Бона, 1958, Гл. 84, С 18б, 3.
31. Ю.А. Зуев. [http://kronk.spb.ru/library/zuev-yua-1998.htm Древнетюркская социальная терминология в китайском тексте VIII в.]  (билдәһеҙ) Вопросы археологии Казахстана. Вып. 2. 153—161. Алматы (1998). Дата обращения: 31 май 2020. Архивировано 20 февраль 2020 года.
32. (Рум.) Сержиу Бакалов, Аланы (оланы) или ясы средневековой Молдавии / Sergiu Bacalov, Medieval Alans in Moldova / Consideraţii privind olanii (alanii) sau iaşii din Moldova medievală. Cu accent asupra acelor din regiunea Nistrului de Jos https://bacalovsergiu.files.wordpress.com/2016/05/download-sergiu-bacalov-considerac5a3ii-privind-olanii-alanii-sau-iac59fii-din-moldova-medievalc483.pdf 2016 йыл 11 октябрь архивланған.
33. Agustí Alemany. Sources on the Alans: A Critical Compilation (инг.). — BRILL, 2000. — P. 5. — 496 p. — ISBN 9789004114425. Архивная копия от 9 апрель 2022 на Wayback Machine

Әҙәбиәт

• Ковалевская В. Б. Кавказ и аланы: Века и народы. — М.: Наука (Главная редакция восточной литературы), 1984. — 194 с. — (По следам исчезнувших культур Востока). — 10 000 экз. (обл.)
• Агусти Алемань. Аланы в древних и средневековых письменных источниках (djvu) = Sources on the Alans. A Critical Compilation. — Москва: Менеджер, 2003. — 608 с. — 1000 экз. — ISBN 5-8346-0252-5.
• Кузнецов В. А. Очерки истории алан. — Владикавказ: ИР, 1992. — 390 с. — ISBN 5-7534-0316-6.
• Габриелян Р. А. Армяно-аланские отношения (I— X вв.). — Ер.: Изд-во АН Армянской ССР, 1989.
• Федотов В. В. Типология историко-географических характеристик сарматов и аланов в античных источниках. // Материальная культура Востока. Часть 1. М.: Наука, 1988. С. 54-68. То же: Федотов В. В. Историческая география северо-восточной Евразии в эпоху античных цивилизаций. М.: Спутник+, 2014. С. 205—219.

Һылтанмалар

• Аланика. История аланов 2021 йыл 25 февраль архивланған.
• Аланы // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Alans // Encyclopaedia Iranica (инг.)
• Научно-популярный фильм Сокровища сарматов