Балаҡатай районы

Балаҡатай районы

Герб Флаг
Ил	Рәсәй
Статус	муниципаль район
Урынлашҡан урыны	Башҡортостан
Берләштерә	14 ауыл советы
Административ үҙәк	Яңы Балаҡатай ауылы
Барлыҡҡа килеүе	1930
Муниципаль район башлығы	Мехоношин Павел Иванович
Муниципаль район Советы рәйесе	Ҡәйүмов Нәғим Харис улы
Халҡы (2010)	21 277
Майҙаны	3037 км² (15 урын)
Ваҡыт бүлкәте	MSK+2 (UTC+6)
Автомобиль номерҙары коды	02, 102

Балаҡатай районы (рус. Белокатайский район) – Башҡортостандағы муниципаль район. Республиканың төньяҡ-көнсығыш өлөшөндә, Силәбе һәм Свердловск өлкәләре менән сиктәш урынлашҡан. 1930 йылда Иҫке-Балаҡатай районы ойошторолған, 1933 йылда хәҙерге исеме бирелгән. Майҙаны — 3037 км². Район үҙәге — Яңы Балаҡатай ауылы, Өфөнән 341 км, иң яҡын тимер юл станцияһы Үңкерҙенән (Силәбе өлкәһе) 35 км.

Халҡы — 22,6 мең (2010) кеше (1970 — 27,5 мең; 1979 — 24,9 мең; 1989 — 22,1 мең; 1995 — 23,0 мең кеше). Халыҡтың уртаса тығыҙлығы 1 км²-ға 8 кеше. Күпселек урыҫтар һәм башҡорттар йәшәй. Районда барлығы 46 ауыл. Кешеләрҙең күбеһе (1989 халыҡ иҫәбен алыу буйынса) Яңы Балаҡатай (5,3 мең), Ҡарлыхан (1,7 мең), Урғалы (1,5 мең), Ямаш (1,2 мең) ауылдарында көн итә.

Географияһы

Район территорияһы Ҡариҙел менән Әй йылғаларының түбәнге ағымы араһында ята. Диңгеҙ кимәленән 300—400 метр өҫтә. Ул ерҙәр йылға туғайҙары, ҡулауыҡтар менән ныҡ ҡына бүлгеләнгән. Көнсығыш яғын Уралдың көнбайыш битләүендәге алғы һырттар теҙмәһе (Масҡары арҡа, Ҡарауылтау, Һараяҡ, Аҡҡашҡа һ. б.) биләй. Орографик факторҙар тәьҫире арҡаһында яуым-төшөм күләме 550—600 мм-ға барып етә, йылы ваҡыт 90—100 көндән артмай.

Һоро һәм ҡарағусҡыл һоро урман тупрағы, ә көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә һоро һәм ҡарағусҡыл һоро тау-урман тупрағы өҫтөнлөк итә. Райондың 46,8% ерен ҡатнаш урмандар алып тора. Ҡондоҙ, шәшке, ҡама, ҡырағай йәнлек һәм ҡош-ҡорттоң башҡа һунар-промысла төрҙәрен һаҡлау маҡсатында Ҡарлыхан менән Балаҡатай заказниктары ойошторолған.

Районда ҡомташ (Яңы Балаҡатай), кирбес балсығы (Атарша), ҡом, ҡомло ҡырсынташ кеүек материалдар ҡатнашмаһы, агрономик рудалар: эзбизташ, күл эзбизе, торф туфы (Аҡсаған) ятҡылыҡтары табылған. Уларҙың бер ни тиклем өлөшө урындағы ихтыяж өсөн ҡулланыла.

Халыҡ һаны

1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):

Йыл Халыҡ һаны 1989 21 999 [1] 2002 22 623 [2] 2008 21 536 [3] Йыл Халыҡ һаны 2009 21 285 [4] 2010 20 169 [5] 2012 19 684 [6] Йыл Халыҡ һаны 2013 19 329 [7] 2014 19 079 [8] 2015 18 722 [9] Йыл Халыҡ һаны 2016 18 502 [10] 2017 18 389 [11] 2021 17 992 [12]

Иҡтисад

Ауыл хужалығы ерҙәре майҙаны 124,7 мең га (район територияһының 41,1%), шул иҫәптән һөрөнтө ерҙәр — 84,2 мең га, сабынлыҡ — 17,2, көтөүлек — 23,3 мең га. Ауыл хужалығы малсылыҡ һәм игенселек буйынса махсуслашҡан, сусҡасылыҡ үҫешкән, Балаҡатай май-сыр комбинатыты — Районда ауыл хужалығы сеймалын эшкәртеүсе берҙән-бер предприятие. Урман ресурстары Ҡарлыхан леспромхозы, Урғалы һәм Ҡаҙыр ағас әҙерләү участкалары тарафынан файҙаланыла.

Урғалы ауылында «Газпром трансгаз Өфө» яуаплығы сикләнғән йәмғиәтенең юл етештереү идаралығы (ЛПУ)урынлашҡан. Идаралыҡ Төмән өлкәһенән барған нефть һәм газ торбаларзы хеҙмәтләндерә.

Транспорт

Районды транспорт менән хеҙмәтләндереүҙә ике тимер юл станцияһы: Үңкерҙе (район территорияһынан ситтә) һәм Урғалы (район территорияһында) ҡатнаша. Үңкерҙенән Яңы Балаҡатай ауылынана автомобиль юлы бара. Яңы Балаҡатай—Үрге Ҡыйғы һәм Яңы Балаҡатай—Ҡарлыхан—Оло Устьикин автомобиль юлдары районды республика әһәмиәтендәге Өфө—Бөрө—Сулея—Һатҡы, Мәсәғүт—Красноуфимск автомобиль магистралдәре менән тоташтыра. Урғалы тимер юл станцияһында «Уренгой—Силәбе—Петровск» газ үткәргесенең газ ҡыуҙырыу станцияһы урынлашҡан. Яңы Балаҡатайҙа аэропорт эшләй.

Социаль-мәҙәни өлкә

Районда 38 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 12 урта мәктәп; 1 музыка мәктәбе, 1 ПУ, 21 дөйөм китапхана, 42 клуб учреждениеһы, үҙәк район, 3 участка дауаханаһы бар.

Урыҫ һәм башҡорт телдәрендә «Новый Белокатай» — «Яны Балакатай» гәзите сыға.

Билдәле шәхестәре

• Горбунов Фёдор Михайлович (16.3.1928—6.03.2003), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1960—1986 йылдарҙа К. Е. Ворошилов исемендәге колхозы рәйесе. Ленин (1957), Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1981) һәм «Почёт Билдәһе» (1973) ордендары кавалеры. Ләүәле ауылынан^[13].
• Нафиҡова Фәриҙә Низам ҡыҙы (20.08.1958), хеҙмәт ветераны, 1976—2015 йылдарҙа Калинин исемендәге колхоздың машина менән һыйыр һауыу операторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2001). Әбсәләм ауылынан^[14].
• Пантелеев Михаил Максимович (11.10.1938), журналист, СССР Журналистар союзы ағзаһы. 1965—1998 йылдарҙа «Новая жизнь» район гәзите хеҙмәткәре, мөхәррир урынбаҫары. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән Силәбе өлкәһе Наҙы-Петровск районы Савалда ауылынан^[15].
• Сәмситова Луиза Хәмзә ҡыҙы (14.02.1973), ғалим-тел белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре докторы (2015). Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы (2010). Фән һәм техника өлкәһендәге республика йәштәр дәүләт премияһы лауреаты (2007). Әшәй ауылынан. (Тикшерелеү көнө: 7 апрель 2021)

Иҫкәрмәләр

1. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность населения СССР, РСФСР и ее территориальных единиц по полу (урыҫ)
2. Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (урыҫ)
3. 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
4. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (урыҫ)
5. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан (урыҫ)
6. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (урыҫ)
7. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (урыҫ) — Росстат, 2013. — 528 с.
8. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (урыҫ)
9. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
10. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
11. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2017.
12. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
13. Башҡортостан энциклопедияһы — Горбунов Фёдор Михайлович 2016 йыл 5 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 9 март 2018)
14. Белокатайский район история и современность.pdf / Историко-краеведческое издание. / Автор-составитель В. А. Ощепков. — Уфа : Издательство «Диалог», 2004. — 476 с. — ISBN 5-94524-028-1. Известные люди Белокатайского района: НАФИКОВА ФАРИДА НИЗАМОВНА — заслуженный работник сельского хозяйства Республики Башкортостан.  (рус.) (Тикшерелеү көнө: 7 апрель 2021)
15. Белокатайский район история и современность.pdf / Историко-краеведческое издание. / Автор-составитель В. А. Ощепков. — Уфа : Издательство «Диалог», 2004. — 476 с. — ISBN 5-94524-028-1. Известные люди Белокатайского района: ПАНТЕЛЕЕВ МИХАИЛ МАКСИМОВИЧ (рус.) (Тикшерелеү көнө: 7 апрель 2021)

Әҙәбиәт

• Белокатайский район история и современность.pdf / Историко-краеведческое издание. / Автор-составитель В. А. Ощепков. — Уфа : Издательство «Диалог», 2004. — 476 с. — ISBN 5-94524-028-1. (рус.)  (Тикшерелеү көнө: 7 апрель 2021)
• В Карлыханово поют, а в Емаше слышно... (рус.)  (Тикшерелеү көнө: 7 апрель 2021)
• История православных и старообрядческих храмов и молитвенных домов Уфимской губернии Белокатайский район (рус.)  (Тикшерелеү көнө: 7 апрель 2021)
• Из истории Белокатайского района и с. Карлыханово  (рус.)  (Тикшерелеү көнө: 7 апрель 2021)
• Здесь отчизна моя...  (рус.)  (Тикшерелеү көнө: 7 апрель 2021)

Һылтанмалар

• Балаҡатай районы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.  (Тикшерелеү көнө: 29 ғинуар 2021)
• Администрация муниципального района Белокатайский район Республики Башкортостан. Официальный сайт 2021 йыл 2 февраль архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 29 ғинуар 2021)
• Белокатайский портал 2012 йыл 18 ғинуар архивланған.
• Белокатайский район: история и современность / Историко-краеведческое издание. / Автор-составитель В. А. Ощепков. — Уфа : Издательство «Диалог», 2004. — 476 с. — ISBN 5-94524-028-1.  (рус.)  (Тикшерелеү көнө: 29 ғинуар 2021)