Йожеф Этвёш

Йожеф Этвёш
Рәсем
Ҡултамға
Зат ир-ат[1][2]
Гражданлыҡ  Австрия империяһы
 Венгрия
Титул барон[d]
Тыуған көнө 3 сентябрь 1813({{padleft:1813|4|0}}-{{padleft:9|2|0}}-{{padleft:3|2|0}})[2][1][3], 13 сентябрь 1813({{padleft:1813|4|0}}-{{padleft:9|2|0}}-{{padleft:13|2|0}})[4][5] или 1813[6]
Тыуған урыны Буда[d], Австрия империяһы[5]
Вафат булған көнө 2 февраль 1871({{padleft:1871|4|0}}-{{padleft:2|2|0}}-{{padleft:2|2|0}})[2][1][7][…]
Вафат булған урыны Пешт[d], Пешт[d], Венгрия
Атаһы Игнац Этвёш[d]
Хәләл ефете Ágnes Rosty[d][8]
Балалары Лоранд Этвёш[d]
Туған тел Венгр теле
Һөнәр төрө яҙыусы, сәйәсмән
Биләгән вазифаһы министр по делам образования и религии Венгрии[d], министр по делам образования и религии Венгрии[d], president of the Hungarian Academy of Sciences[d], Венгрия дәүләт йыйылышы ағзаһы[d][9], Венгрия дәүләт йыйылышы ағзаһы[d][10] һәм Венгрия дәүләт йыйылышы ағзаһы[d][11]
Сәйәси фирҡә ағзаһы Партия Деака[d][10] һәм Адресная партия[d][10]
Ойошма ағзаһы Венгрия фәндәр академияһы[d]
 Йожеф Этвёш Викимилектә

Барон Йожеф Этвёш фон Вашарошнамень (мадьярса  Eötvös von Vásárosnamény József [ˈøtvøʃ]; 13 сентябрь 1813 йыл, Буда — 2 февраль 1871 йыл, Пешт) — мадьяр яҙыусыһы, Австро-Венгрияның сәйәси эшмәкәре.

Биографияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Австро-Венгрияның Буда ҡалаһында барон Игнац Этвёш һәм баронесса Лилиен ғаиләһендә тыуған. Юғары ҡатлам өсөн тәғәйенләнгән сифатлы белем ала, башта нотариус урынбаҫары булып эшләй, ә тиҙҙән атаһы уны сәйәсәт донъяһына алып килә. Күп йылдар Көнбайыш Европала йәшәй, бында әҙәбиәт һәм сәйәсәттәге яңы йүнәлештәр, шулай уҡ романтизмдың алдынғы вәкилдәре менән таныша.

Венгрияға ҡайтҡандан һуң «Төрмәләрҙе реформалау» исемле тәүге сәйәси әҫәрен яҙа. Үткер телмәрҙәре һәм ғалимлығы менән Венгрияның Милли йыйылышында билдәлелек ала. Телмәрҙәренең береһендә (1841 йылда баҫылып сыға) йәһүдтәргә тулы гражданлыҡ хоҡуҡтары биреүҙе яҡлап сығыш яһай.

Артабанғы йылдарҙа Pesti Hírlap милли-либераль гәзите аша үҙенең идеяларын тара. Үҙ ҡараштарын мадьяр әҙәбиәтендә классик әҫәрҙәренең береһе булған «Ауыл нотариусы» (1844—1846) романында, һәм шулай уҡ «Венгрияла Крәҫтиәндәр һуғышы» (1850) тарихи романында һәм «Йәшәһен тиңлек» комедияһында сағылдыра.

1842 йылда Анне Роштины кәләш итеп ала.

Йожеф Этвёш — баш күтәргән Венгрияның беренсе хөкүмәтендә мәҙәниәт министры. Уның янында премьер-министр Лайош Баттяни (өҫтә), Лайош Кошут (һулдан өҫтә), Ференц Деак (уңдан өҫтә), Габор Клаузаль (һулдан уртала), князь Пал II Антал Эстерхази (уңдан уртала), Берталан Семере (һулдан аҫта), Лазар Месарош (һулдан аҫта, саҡ ҡына юғарыраҡ) һәм Иштван Сеченьи (уңдан аҫта)

1848 йылғы Мадьяр инҡилабы башланғансы уҡ Этвёш Венгрияның алданғы яҙыусыһы һәм сәйәсмәне булараҡ репутация яулаған. Уның фекере йәмәғәтселеккә ҙур йоғонто яһай алған , шунлыҡтан уны хатта Австрия палатины, эрцгерцог Йозеф Антон Йоганн иҫәпкә алырға мәжбүр булған.

1848 йылғы Мадьяр инҡилабы барышында Этвёштың либераль идеялары йәмғиәттә киң тарала һәм яҡлау таба, ул Лайош Баттяниның беренсе хөкүмәтенә мәҙәниәт министры вазифаһына саҡырыла. Был хөкүмәттә ул Ференц Деак һәм Иштван Сеченьи менән бергә пацифистик һәм уртасыл ҡарашлы сәйәсмәндәр иҫәбендә була.

Лайош Кошуттың сәйәси радикализмына ҡаршы протест менән сығып, 1848 йылдың көҙөндә Мюнхенгә эмиграцияға китә. Ул сит илдән Венгриялағы ваҡиғаларға үҙенең публикациялары менән йоғонто яһай алған. «19 быуатта өҫтөнлөк итеүсе идеяларҙың дәүләткә йоғонтоһо» (1851—1854, немец телендә Венала һәм Лейпцигта сыға) тигән хеҙмәте Венгрияла әҙәбиәткә һәм йәмәғәт фекеренә һиҙелерлек йоғонто яһай.

1851 йылда туған яғына ҡайтҡас, Этвёш барлыҡ сәйәси хәрәкәттәрҙән ситтә тора. 1859 йылда «Австрияның көсө һәм берҙәмлегенең гарантиялары» (шул уҡ йылда Лейпцигта немец телендә сыға) хеҙмәтен нәшер итә. 1861 йылда Венгрияның Милли йыйылышында Этвёш Ференц Деактың тоғро көрәштәше була. 1866 йылда Венгрия фәндәр академияһы президенты итеп һайлана.

Йожеф Этвёш 1845-нче елда

1865 һәм 1867 йылдарҙағы Милли йыйылышҡа саҡырылыштарҙа Деак сәйәсәте яғында йәнә көрәш башлай. 1867 йылдың февралендә Дьюла Андраши хөкүмәте формалашҡанда, ул йәнә мәҙәниәт министры вазифаһын биләй. Шул уҡ йылда Милли йыйылыш йәһүдтәргә тиң хоҡуҡ биреү тураһындағы закон проектын раҫлай. Әммә уның дин тотоу иреклелеген индереү тәҡдименә Рим-католик сиркәүе ҡаршы сыға һәм ул уңышҡа өлгәшмәй. Мәктәптәр тураһында милли законды ҡабул итеү уның ҙур ҡаҙанышы булған.

1867 йылғы Австрия-Венгрия килешеүен ҡәтғи яҡлай. Премьер-министр Андраши булмаған саҡта хөкүмәт ултырыштарына рәйеслек итә. Хөкүмәттә эшләү уның һаулығын ҡаҡшата һәм ул 1871 йылдың 2 февралендә вафат була. 1879 йылдың 3 майында Пешт майҙанында Этвёшҡа һәйкәл асыла.

Мираҫы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Йожеф Этвёш һәйкәле

Йожеф Этвёш мадьяр әҙәбиәтендә һәм сәйәсәтендә мөһим роль уйнай. Шиғырҙарында һәм романдарында тормошҡа, йәмғиәткә һәм сәйәсәткә үҙенең фәлсәфәүи ҡараштарын сағылдыра. Иң яҡшы шиғырҙары баллада формаһында яҙылған, әҫәрҙәре араһынан бигерәк тә романдары киң билдәле.

1895 йылда барон Йожеф Этвёш исемендәге колледж асыла, ул оҙаҡ ваҡыт мадьяр элитаһын әҙерләүсе уҡыу йорто булып ҡала. Һуңыраҡ колледж Лоранд Этвёш исемендәге университет составына индерелә.

Әҫәрҙәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • 1840: «Туңған бала» (A megfagyott gyermek), шиғырҙар
  • 1842: «Картезиан» (A karthauzi), роман
  • 1846: «Ауыл нотариусы» (A falu jegyzője), роман
  • 1850: «Венгрияла Крәҫтиәндәр һуғышы» (Magyarország 1514-ben), тарихи роман
  • 1850: «Австрияла милләттәрҙең тиң хоҡуҡлығы тураһында»
  • 1851—1854: «19 быуатта өҫтөнлөк итеүсе идеяларҙың дәүләткә йоғонтоһо»
  • 1858: «Апалы-һеңлеләр» (A nővérek), роман
  • 1859: «Австрияның көсө һәм берҙәмлегенең гарантиялары»
  • 1865: «Милләттәр тураһында мәсьәлә» (A nemzetiségi kérdés)

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #118959379 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
  3. ↑ József Eötvös // Энциклопедия Брокгауз (нем.)
  4. ↑ https://www.projekt-gutenberg.org/autoren/namen/eoetvoes.html
  5. ↑ 5,0 5,1 Wurzbach D. C. v. Eötvös, Joseph Freiherr (нем.) // Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich: enthaltend die Lebensskizzen der denkwürdigen Personen, welche seit 1750 in den österreichischen Kronländern geboren wurden oder darin gelebt und gewirkt haben — Wien: 1856. — Vol. 4. — S. 55.
  6. ↑ Library of the World's Best Literature / под ред. Ч. Д. Уорнер — 1897.
  7. ↑ Jozsef, Baron Eotvos // Encyclopædia Britannica (ингл.)
  8. ↑ Magyar főnemességi adattár — 2015.
  9. ↑ Dániel B., József P., Judit P. Képviselők és főrendek a dualizmus kori Magyarországon (венг.) — Eger: Líceum Kiadó, 2020. — Б. 266, 267. — 639 с. — ISBN 978-963-496-144-4
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Dániel B., József P., Judit P. Képviselők és főrendek a dualizmus kori Magyarországon (венг.) — Eger: Líceum Kiadó, 2020. — Б. 266. — 639 с. — ISBN 978-963-496-144-4
  11. ↑ Dániel B., József P., Judit P. Képviselők és főrendek a dualizmus kori Magyarországon (венг.) — Eger: Líceum Kiadó, 2020. — Б. 154. — 639 с. — ISBN 978-963-496-144-4

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
q: Йожеф Этвёш Викиөҙөмтәлә
s: Йожеф Этвёш Викикитапханала
commons: Йожеф Этвёш Викимилектә