Лусон

Лусон
тагал Luzon ингл. Luzon
Кем хөрмәтенә аталған	Лусон^[d]
Донъя ҡитғаһы	Азия
Дәүләт	Филиппин
Административ-территориаль берәмек	Филиппин
Сәғәт бүлкәте	UTC+8:00^[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Тымыҡ океан
Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан	Филиппин
Иң юғары нөктә	Mount Pulag^[d]
Халыҡ һаны	53 336 134 кеше (2015)[1]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	2922 метр
Майҙан	109 965 км²
Лусон Викимилектә

Лусон (тагал һәм ингл. Luzon, исп. Luzón) — Филиппин архипелагында иң ҙур утрау һәм ҙурлығы буйынса донъяла 17-се урында. Майҙаны — 109 964,9 км²^[2]. Халҡы — 52 990 000 кеше (2015). Утрауҙың көньяҡ өлөшөндә Филиппиндың ике төп ҡалаһы урынлашҡан: илдең баш ҡалаһы Манила һәм Филиппиндың халыҡ һаны буйынса иң ҙур ҡалаһы Кесон.

Филиппиндағы өс эре утрау төркөмдәренең береһе Лусон исеме менән атала. Боронғо карталарҙа Лусон утрауына ҡағылышы булған Лусония һәм Яңы Кастилия атамаларын да осратырға мөмкин. Утрауҙа йәшәүселәрҙе лусонсылар тип йөрөтәләр.

Географияһы

Географик урыны

Лусон утрауының көнбайышында Көньяҡ Ҡытай диңгеҙе, көнсығышта Филиппин диңгеҙе ята. Төньяҡтан уны Тайвань һәм Рюкю утрауҙарынан Лусон боғаҙы айырып тора. Лусон боғаҙы ла ике тармаҡҡа бүленә — Бабуян һәм Балинтанг каналдарына. .

Климаты

Климаты субэкваториаль муссонлы, тайфундар йыш булып тора. Мәңге йәшел тропик үҫемлектәр һәм япраҡлы урман менән ҡапланған, йылғалар үҙәнендә саванна участкалары хасил була.

Рельефы

Үҙәк Кордильер тауы.

Лусон — таулы утрау. Рельефы: иң бейек Пулаг тауының бейеклеге 2922 метрға тиклем етә.

Утрауҙа һүнгән (Араят), шулай әле лә ваҡыт-ваҡын лаваһын тышҡа атып торған һүнмәгән вулкандар (Майон һәм башҡалар) бар. Һуңғы тапҡыр 1991 йылда лава атҡан Пинатубо вулканы ла киң билдәле.

Ҙур тау системаһы, Үҙәк Кордильер тауҙары, утрауҙың төньяҡ-көнбайышынан үтә. Унан көньяҡҡа табан әллә ни бейек булмаған Самбалес тауҙары урынлашҡан, ә көнсығышта — Кордильерҙы икенсе бер тауҙар теҙмәһе Сьерра-Мадренан Кагаян йылғаһы үҙәне айыра. Кагаян — Филиппиндағы иң ҙур йылға. Сьерра-Мадре һәм Самбалес тауҙары араһында Үҙәк-Лусон тигеҙлеге ята, ул 11 000 квадрат километр майҙанды биләй. Дөгө үҫтереүсе төп район ул. Тигеҙлектең ҡап уртаһында Араят тауы урынлашҡан.

Һыу сығанаҡтары

Лагуна-де-Бай күле күренеше.

Лусон утрауының уңайлы ҡултыҡтары, бухталары күп, улар араһында эреләре — Лингаен ҡултығы һәм Манил ҡултығы. Утрауҙың көнбайыш һәм көньяҡ өлөшө ҡултыҡтар менән йырғысланған.

Күп һанды тау йылғалары араһында икәүһы айырылып тора — Агно һәм Пампанга. Яр буйҙарында һәм йылғалар үҙәндәрендә халыҡ күп йәшәй.

Утрауҙың көньяҡ өлөшөндә Манил ҡултығынан көньяҡ-көнсығышҡа табан Лагуна-де-Бай күле урынлаша, ул — илдәге иң ҙур күл, шулай уҡ Көньяҡ-Көнсығыш Азиялағы иң ҙур эске күл. Уның майҙан 949 квадрат километр тәшкил итә, унан берҙән-бер Пасиг йылғаһы ғына ағып сыға. Ул көнбайышҡа табан аға һәм Манил ҡултығына ҡоя. Пасиг йылғаһы, бәләкәй генә күләмле булыуына ҡарамаҫтан, Филиппин тарихында мөһим роль уйнай, сөнки Маниланың үҙәк өлөшө аша үтә.

Лагуна-де-Бай күленән көньяҡ-көнбайышҡа табан Тааль күлеята. Һүнгән янарптауҙың емерелгән кратерына һыу тулып, ошо күл хасил була. Күл уртаһында ҙур булмаған утрау бар, ул да һүнгән янартау кратеры, уның эсе лә һыу менән тулы. Утрауҙа шулай уҡ илдең иң йәш һәм иң тәрән күл — Пинатубо (тәрәнлеге 600тирәһе, 1991 йылда шул исемдәге янартауҙан лава атылыу һөҙөмтәһендә хасил булған).

Күрше утрауҙар

Лусондан көньяҡ-көнсығышта Миндоро утрауы урынлашҡан. Ике утрау ҙа Верде боғаҙы менән бүленә, ҡушма Көньяҡ-ҡытай диңгеҙе һәм бухта Таябас. Был көньяҡҡа Мариндук о бухтаһында урынлашҡан. Лусондың көньяҡ өлөшө — тар һәм оҙонлоҡҡа һуҙылған Бикол ярымутрауы. Ул Лусондың төп өлөшөнән Таябас муйыны менән айырыла. Бухталар һәм ҡултыҡтар йырғысланған яр һыҙаты диңгеҙ сәйәхәте өсөн бик уңайлы. Алабат утрауы һәм Кесон провинцияһына ингән Полильо утрауҙар төркөмө Ламон бухтаһында урынлашаҡан. Биколдан тыш тағы ла ике бәләкәй ярымутрау — Карамоан һәм Бондок бар. Көньяҡ өлөштә Бикол янында Самар утрауы урынлашҡан. Уларҙы Сан-Бернардино боғаҙы айырып тора. Бикол ярымутрауында вулкандар бик күп. Албай провинцияһындағы Майон — иң ҙур вулкан, 2460 м. Көньяҡ Камаринесела Исарог һәм Ирига тауы, Сорсогонда Булусан тауы — утрауҙағы иң бейек түбәләр.

Тарихы

Төньяҡ Лусондың Кагаян үҙәнендә файҙалы ҡаҙылмалар сығарылған Калингала (Kalinga site) таш ҡоралдар һәм боронғо кешеләр үлтергән һинд носорогы (Rhinoceros philippinensis төрөнә ҡарай) һөлдәһе табыла. 13 һөйәктең ҡырҡылған урындары, ике ҡулбаш һөйәгендә — таш менән һуғыуҙан барлыҡҡа килгән уйымдар бар. Был носорог бынан 777 һәм 631 мең йылдар элек йәшәгән тип билдәләнә^[3].

Лусон утрауының төньяҡ-көнсығышында Кальяо^[en] мәмерйәһендә кешегә оҡшаш йән эйәһенең (Homo sapiens) табан һөйәге табыла. Был һөйәктәр 66,7 ± 1 мең йыл тирәһе элек йәшәгән кешенеке булырға тейеш^[4][5].

Дөгө, кокос пальмаһы, тәмәке, кукуруз үҫтерелә.

Утраурауҙа алтын, хромит, баҡыр һәм тимер ятҡылыҡтары табылған.

Административ бүленеше

Административ Лусон утрауының административ картаһы      Бикольский Регион      Долина Кагаян      КАЛАБАРСОН      Центральный Лусон      Кордильерский административный регион      Илокос      Столичный регион      МИМАРОПА

Лусон утрауы 8 төбәккә бүленгән, уларҙың һәр береһе бер нисә провинциянан тора. Төбәктәр:

• Илокос — I төбәктәренән
• Кагаян үҙәне — II төбәк
• Үҙәк Лусон — төбәктәрҙә, III
• КАЛАБАРСОН — IV төбәк-A
• МИМАРОП (МИМАРО) — IV төбәк-B
• Бикол (Биколандий) — V төбәк
• Кордильер Административ төбәге (Кордильер)
• Баш ҡала төбәкге — Ҙур Манила

Халҡы

Лусон халҡы төрлө этнолингвистик төркөмгә ҡарай. Төп халыҡтары: аэт, бикол, ибанаг, игорот, илок, пампанган, пангасинан, тагалдар. Һәр бер халыҡ билдәле бер районда йәшәй. Илотар провинцияһы өҫтөнлөк Төньяҡ Илокос һәм Көньяҡ Илокос һәм Кагаян Үҙәнендә йәшәй. Пампангандар һәм пангасинандар — провинцияһы Пампанга, Пангасинан, Тарлак Үҙәк һәм Лусонда, тагалдар — Маниланың ситке райондарында һәм Калабарсон төбәгендә. Игороттар — Үҙәк Кордильер халҡының дөйөм исеме, тау халҡы, әммә улар бер нисә төрлө халыҡтан тора. Ибанагтар — Кагаяндың, ә биколдар (биколано) — Бикол ярымутрауының ерле халҡы. Мосолмандар һәм ҡытайҙар, шулай уҡ Европа, АҠШ-тан күсеп килеүселәр, япондар, корейҙар, метис һәм башҡалар күбеһенсә ҡалала осрай. Халыҡтарҙың һәр береһенең үҙ теле бар, әммә дәүләт теле булып тагаль теле һанала. Аралашыуҙа инглиз теле киң ҡулланыла. Әммә 1899 йылда, колониаль иҙеүгә ҡаршы революция ҡыҙған осорҙа, рәсми тел булып испан индерелә, бөтә документтар ҙа шул телдә тултырыла. Дини ышаныуҙар ҙа төрлөсә. Күпселек халыҡ католик динен тота, протестанттар — бер аҙ әҙерәк.

Иҡтисады

Шулай уҡ ҡара

• Филиппин утрауҙары исемлеге

Иҫкәрмәләр

1. https://www.psa.gov.ph/sites/default/files/attachments/hsd/pressrelease/2015%20population%20counts%20Summary_0.xlsx
2. http://islands.unep.ch/IHE.htm#898 2019 йыл 28 апрель архивланған.
3. Earliest known hominin activity in the Philippines by 709 thousand years ago, 2018
4. Новая кость отодвинула заселение Филиппин 2016 йыл 24 декабрь архивланған.
5. New evidence for a 67000-year-old human presence at Callao Cave, Luzon, Philippines

Өҙөмтә хатаһы: <references> билдәләнгән "ударение" исемле <ref> тамға алдағы текста ҡулланылмай.