Манас (эпос)

Манас
Рәсем
Атамаһы Манас
Жанр эпос[d]
Ил Ҡытай[1]
 Ҡырғыҙстан
Әҫәрҙең теле Ҡырғыҙ теле
Нәшер ителеү ваҡыты 1885
Персонаждар Манас[d]
Статус нематериального культурного наследия Представительный список нематериального культурного наследия человечества[d][1], list of Representative Items of National Intangible Cultural Heritage[d][2] һәм list of Representative Items of National Intangible Cultural Heritage[d][3]
Тасуирлау биттәре ich.unesco.org/en/RL/002…
ich.unesco.org/fr/RL/002…
ich.unesco.org/es/RL/002…
Авторлыҡ хоҡуғы статусы 🅮[d]
Вики-проект WikiProject Intangible Cultural Heritage[d]
 Манас Викимилектә

Манác ((ҡырғ. Манас) — ҡырғыҙ халҡының героик эпосы һәм уның төп геройының исеме. «Манас» эпосы ЮНЕСКО-ның матди булмаған мәҙәни мираҫы хазиналары исемлегенә, шулай уҡ донъялағы иң күләмле эпос булараҡ Гиннесстың рекордтар китабына индерелгән.

Эпостың барлыҡҡа килеүен традиция легендар дәүергә килтерә, ерләүҙә батырҙың ҡаһарманлығын данлаған арҡаҙашы Уулу Ыраманды эпостың беренсе башҡарыусы тип атай. Халыҡ араһында йәшәп килгән һыҡтау йырҙарын легендар йыраусы Токтогул бер эпосҡа берләштерә. XX быуаттың беренсе яртыһында ҡырғыҙҙар уның 500 йыл элек йәшәгәненә ышана[4].

Төҙөлөшө һәм сәсәндәре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡырғыҙстандың юғары дәүләт наградаһында Манас һүрәте « Манас» Ордены

Эпос 3 өлөштән тора, асылда «Манас», «Семетей», «Сейтек». Эпостың төп йөкмәткеһен Манас батырлыҡтары тәшкил итә.

Классик тип Һағымбай Орозбакова (1867—1930)[5] һәм Саякбай Ҡаралаев (1911—1971)[6] версиялары һанала . 1920 йылдарҙа Һагымбайҙан Манас тураһында өлөшләтә генә (яҡынса 19 мең юл) яҙып алалар, Саякбайҙан бөтә трилогия яҙып алына (937 мең юл)[7].

Бынан тыш, тикшеренеүселәр Манас тураһындағы хикәйәттәрҙең Тоголока Молдо (1860—1942), Молдобасан Мосолманҡолов (1884—1961), Шапак Юрмендеев (1858—1956), Бағыш Сазанов (1818—1918), Ибраһим Абдырахманов (1888—1960), Мәмбәт Чокморов (1846—1932)[8] эшләгән яҙмалалар иң әһәмиәтле, тип иҫәпләй.

Иң билдәлеләре ҡырғыҙ сәсәне Ҡытай Халыҡ Республикаһынан Жусуп (Йосоп) Мамай (1918—2014) — уның версияһы эпостың 8 киҫәген 200 мең юлды алып тора һәм 18 томда Өрөмсөлә (1984—2007)[9] һуңынан тулыһынса Ҡырғыҙстанда 2014—2018 йылдарҙа баҫылып сыға[10].

Эпостар күләмен сағыштырып баһалау өсөн шиғри үлсәмде күҙ уңында тотоу мөһим: «Манас» башлыса 7 һәм 8 ҡатмарлы силлабик шиғырҙар менән ижад ителгән, ләкин Орозбаков Сагымбай вариантында рифмаға яҡын 4, 5 һәм 6 ҡатмарлы шиғырҙар осрай, ә Саякбай Ҡаралаев вариантында тағы ла 9 -ҙан алып 12-гә тиклем ҡатмарлы юлдар осрай[11].

Эпос тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Традиция легендар дәүергә эпостың барлыҡҡа килеүен килтерә һәм Манастың арҡаҙашы Ырсын Ыраманды беренсе башҡарыусыһы тип атай, геройҙы ерләгәндә уның ҡаһарманлығын данлаған. Халыҡ араһында йәшәп киткән йыр-һыҡтауҙар айырым бер эпосҡа легендар йырсы Тоҡтағол берләштергән. Быуаттың тәүге яртыһындағы ҡырғыҙҙар уның 500 йыл йәшәгәненә ышанған. Традицияларҙа башҡа сәсәндәр ҙә билдәле, шулай уҡ XIX быуаттың әҫәрҙәре яҙылмаған күп кенә манассы исемдәре лә бар.[12]

Е. М. Мелетинский әйтеүенсә, "Манас"тағы эпик ваҡыт мифик түгел (Себер төрки халыҡтарының күп эпик хикәйәттәренән айырмалы рәүештә), ә тарихи[13].

Хәҙерге ғалимдар эпостың барлыҡҡа килеү ваҡыты тураһында берҙәм фекергә килмәгән, ләкин ҡайһы берҙәре, тарих башлыса XV—XVI быуаттарҙағы ваҡиғалар тураһында бәйән итә, тип фаразлай. Эпоста телгә алынған күп кенә этнонимдар нойғот, ҡатаған, думара, жедигер, казак, үзбәк, аяҡ ҡырғыҙҙар тарихының Моголистан дәүләте осорона ҡарай.. Ойрат-ҡырғыҙ үҙ-ара килешеп эш итеүе, ҡырғыҙҙарҙың Алтайҙа булыуы, Алтай һәм Тяньшан ҡырғыҙҙарының берләшеүе. Урта Азия хакимдары менән бәрелештәр эпостың сюжет һыҙығына ауаздаш[14].

В. М. Жирмун әҫәрҙең тарихи фоны, дөйөм алғанда, XV—XVIII быуат шарттарына тап килә, тип фаразлай, ләкин унда боронғо күҙаллауҙар ҙа бар[15]. Уның нигеҙе IX быуат ҡырғыҙҙары тарихы менән бәйле, тигән фараздар барлыҡҡа килә.

Эпос тураһында тәүге телгә алыуҙар XVI быуатта. була. Маджму әт-Тәүәрих әҫәрҙәрендә Манас Туҡтамыш һәм Анка-торе (Енге-торе) менән бергә булған тарихи шәхес булараҡ һүрәтләнә . Маджму әт-Тәүарих мәғлүмәттәре нигеҙендә, инглиз тарихсыһы Артур Томас Хатто эпостың XVIII быуатта йыйылыуы ихтимал тигән фараз әйтә"[16].

Йөкмәткеһе һәм сюжеты

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Нуғой хан үлгәндән һуң ҡырғыҙҙарҙың элекке дошмандары ҡытайҙар һәм ҡалмаҡтар[17] , вариҫтарының ҡыйыуһыҙлығы менән файҙаланып, ҡырғыҙҙарҙың ерҙәрен баҫып ала һәм уларҙы Ала-Тоонан ҡыҫырыҡлап сығара. Нуғай вариҫтары алыҫ яҡтарға ҡыуыла. Ҡалғандары илбаҫарҙарҙың аяуһыҙ иҙеүенә эләгә. Нуғайҙың кесе улы Жакып Алтайға ҡыуыла, һәм күп йылдар Алтай ҡалмаҡтарына хеҙмәт итергә мәжбүр була . Игенселек менән шөғөлләнеп, алтын рудниктарында эшләп, байып китә.. Оло йәштә Жакып иҫәпһеҙ-һанһыҙ мал хужаһы була, ләкин яҙмыш уға бер вариҫ та бүләк итмәй, шул йәнен өтә. Ул бик ҡайғыра һәм алланың мәрхәмәте өсөн доға ҡыла, изге урындарға бара, ҡорбандар килтерә. Ғәжәп төш күргәндән һуң, өлкән ҡатыны ауырға ҡала, туғыҙ ай үткәс, малай таба. Шул көндө Жакыптың өйөрөндә бер ҡолон тыуа, .Жакып ҡолондо яңы тыуған улына ниәтләй, шатлыҡтан ҙур мәжлес ойоштора, Хизрә кәңәше буйынса малайға Манас исеме ҡуша.. Бала саҡтан Манаста ғәҙәти булмаған сифаттар күренә. Ул бөтә тиҫтерҙәренән ғәҙәттән тыш физик көс, шаянлыҡ һәм йомартлыҡ менән айырылып тора. Даны тирә-яҡҡа тарала. Алтайҙа йәшәүсе ҡалмаҡтар үҙҙәренең ханы Эсенға буйһонмаусы ҡырғыҙҙарҙың батыры бар, ир ҡорона еткәнсе, уны әсирлеккә алып, юҡ итергә кәрәк, тигән хәбәрҙе еткерергә ашыға. Эснен хан сауҙагәр булып кейенгән шымсыларын ҡырғыҙҙарға ебәрә, Манасты әсирлеккә алырға ҡуша. Улар йәш батырҙы «ордо» менән уйнағанда тап килтерә һәм ҡулға алырға тырыша. Манас тиҫтерҙәре менән бергә шымсыларҙың үҙҙәрен ҡулға ала һәм каруандың бөтә әйберҙәрен ябай кешеләргә таратып бирә.


Ҡырғыҙҙарға ҡаршы батыр Нескар етәкселегендәге күп меңлек ғәскәр юллана. Бөтә күрше халыҡтарҙы һәм ҡәбиләләрҙе берләштереп, Манас Нескараға ҡаршы сыға һәм еңеү яулай. Йәш батырҙың ҡаҙаныштарын баһалап, унда үҙҙәренең яҡлаусыһын күреп, бик күп ҡырғыҙ ырыуҙары, шулай уҡ күрше монгол һәм ҡалмаҡ ҡәбиләләре уның етәкселегендә берләшергә ҡарар итә. Манас хан итеп һайлана.

Манас уйғырҙар менән тигеҙ булмаған алышта ҡатнаша һәм еңеү яулай. Был алышта уға ҡатағандар ханы Ҡошой баһалап бөткөһөҙ ярҙам күрһәтә. Еңелгән уйғыр хакимдарының береһе Ҡайыпдан Манасҡа үҙенең ҡыҙы Караберкты кәләш итеп бирә, ҡыҙ үҙе батырҙың ҡатыны булыу теләген белдергән була.

Ҡошой тәҡдиме буйынса Манас халыҡҡа ҡырғыҙҙарға ҡаршы торған Ала-Тоо баҫып алған тыуған ерҙәрен ҡайтарып бирергә була. Ғәскәр йыйып, һуғышҡа инә һәм еңеүгә өлгәшә. Ҡырғыҙҙар Алтайҙан боронғо ерҙәренә күсенергә ҡарар итә. Манас ырыуы менән изге ҡара Азирет тауҙары янында урынлаша.

Ҡырғыҙҙарҙың элекке дошманы-хан ҡытаев Алооке, ҡырғыҙҙарҙың ҡайтыуын туҡтатырға ҡарар итә һәм походҡа әҙерләнә башлай. Манас был хаҡта белеп ҡалғас, ашығыс рәүештә үҙенең ҡырҡ дружинниктары-чоро менән походҡа сыға. Ул дошман ғәскәрен еңел генә тарата һәм Алооке хан ставкаһын яулай. Баһадир Манастың тәүәккәллеген һәм батырлығын күреп, Алооке ҡырғыҙҙар менән солох төҙөргә ҡарар итә һәм, буйһоноу билдәһе итеп, улын Боокены Манасҡа бирә.

Был ваҡытта көньяҡ сиктәрҙә ҡырғыҙ ырыуҙарының калча (памирсыларҙы шулай атағандар) ханы Шоорук менән бер-береһенә ҡаршы тороуы көсәйә. Ғәскәр йыйып, Манас һуғыш башлай. Еңелгән Шоорук ҡырғыҙҙар менән дипломатик никах килешеүе төҙөй, ҡыҙын Аҡылайҙы Манасҡа кейәүгә биреп, уның менән ҡырҡ хеҙмәтсеһен ебәрә.

Эпостың айырым сюжет тармағы Алмамбет батырҙың тарихы тураһында бәйән итә. Ул тыуғандан алып Манасҡа килгәнгә тиклемге ваҡиғаларҙы үҙ эсенә ала. Алмамбеттың атаһы Соорондук Ҡытайҙың ҙур полководецтарының береһе була. Оҙаҡ ваҡыт балаһыҙ була, һәм, оло йәшкә еткәс, ниһайәт, уллы була. Алмамбет бала саҡтан фәнгә өйрәнә, тылсым һәм сихыр оҫталығын үҙләштерә, « Аждаһа тәғлимәте» мәктәбендә уҡый, (ҡырғыҙ. « Ажыдаардын окуусу») уның менән бергә абруйлы ғаиләләрҙә тәрбиәләнгән балалар ҙа уҡый. Тик улар араһында иң яҡшы уҡыусы булып сыға, ә һуңғараҡ ҡыйыу яугир булып китә. Аҡыллылыҡ, намыҫлылыҡ, ҡыйыулыҡ уны данлыҡлы итә. Йәш сағында Алмамбет, Ҡытай армияһының бөтә ғәскәрҙәрен етәкләЙ, атаһының вариҫы була. Бер ваҡыт һунар ваҡытында ҡаҙаҡ ханы Кёкчёны осрата, ул Алмамбетты яҡтылыҡҡа саҡыра һәм сихырҙы ҡалдырырға өндәй. Өйгә ҡайтҡас, Алмамбет туғандарын яңы дингә өндәй. Ата-әсәһе лә, туғандары уны тыңларға теләмәй. Соорондук «ата-бабалар диненән» баш тартҡан улын ҡулға алырға бойора. Туғандарынан ҡасып, Алмамбет Кёкчё янында һыйыныу урыны таба. Алмамбеттың йомартлығы, аҡыллылығы һәм ғәҙеллеге Кёкчёның дан-шөһрәтен нығытыуға булышлыҡ итә. Ләкин Кёкчё хан егеттәре үҙ хакимының яңы ышаныслы кешеһенә көнләшеп ҡарай. Улар Алмамбәт менән Кёкчё хандың хәләл ефете Акерчектың яҡынлығы хаҡында ялған хәбәр тарата. Алмамбәт, яла яғыуҙы күтәрә алмай, Кёкчёны ташлап китә.

Батырҙы осраҡлы рәүештә һунарға ҡырҡ егете менән сыҡҡан Манас осрата. Алмамбет тураһында Манас күптән ишетеп белә, шуға күрә уны хөрмәт менән ҡаршылай, уның хөрмәтенә мәжлес ойоштора. Манас менән Алмамбет бер туғандай булып китәләр.

Манас Аҡылай менән Караберкҡа өйләнгәс, солох төҙөү өсөн, батыр атаһы Жакыптан ҡатынын эҙләп табыуын һорай. Оҙаҡ эҙләгәндән һуң Жакып Тимер ханға Бохараға килә, хандың ҡыҙы Санира уға оҡшай. Жакып ҡыҙҙы яусылай, бай йолом-ҡалым түләй. Манас бөтә ҡағиҙәләр буйынса Санира-биганы ҡатынлыҡҡа ала. Ҡырғыҙҙар Манастың ҡатынын Ҡаныҡай исеме менән атайҙар, был "ханға кейәүгә сыҡҡан"тигәнде аңлата. Манастың ҡырҡ егете Ҡаныҡай менән бергә килгән ҡырҡ ҡыҙға өйләнә. Алмамбет ҡырағай тау хайуандарын ҡурсалаусы Аруук ҡыҙына өйләнә.

Манас тураһында белеп ҡалғас, уға алыҫ төньяҡта һөргөндә булған туғандары ҡайтырға ҡарар итә. Улар — өлкән ағаһы Жакыпа-Усендың балалары, оҙаҡ йылдар сит халыҡ араһында йәшәй, ҡалмаҡтарҙан ҡатын алғандар, ата-бабаларының ғөрөф-ғәҙәттәрен онотҡандар. Ҡалмаҡтар араһында уларҙы көҙҡамандар тип йөрөтәләр.

Шул ваҡытта Манас Ҡошойға ярҙамға барырға мәжбүр була. Афған ханы Төлкө , Ҡошой юҡлығынан файҙаланып, ҡаған һәм тәиттәргә һөжүм итә һәм хандың улын үлтерә.

Әммә кесе ҡустыһы Төлкө, Акун, ҡан ҡойоштан ҡотолорға ҡарар итә һәм ҡырғыҙҙар менән афғандар араһында тоҡанған талашты яйға һала. Төлкө ғәйебен таный, Ҡошойҙоң улын үлтергән өсөн аҡса түләй һәм тәхетте Акунға бирә. Манас менән Акун үҙ-ара дуҫлыҡ һәм, әгәр ҡыҙ һәм малай тыуһа, уларҙы йәрәштереү тураһында килешеү төҙөйҙәр. Бынан тыш Бокмурун, Кокетай хандың улы, ҡалмаҡ Панусты ҡыуғандан һуң, Ташкентта хакимлыҡ итә. Ул Төлкөнөң Канышай исемле ҡыҙын ҡатынлыҡҡа алыу теләген белдерә. Манас ҡушыуы буйынса, Баҡай Төлкөгә ҡыҙына яусы булып бара һәм бөтә тейешле йолаларҙы башҡара.

Манас булмаған саҡта көҙҡамандар килә. Ҡаныҡай иренең туғандарын шатланып ҡаршы ала, уларҙы хужалыҡ алып барыу өсөн бөтә кәрәкле нәмәләрҙе йола буйынса бүләк итә. Походтан ҡайтҡан Манас туғандары хөрмәтенә мәжлес ойоштора. Уларға ер, мал һәм төрлө кәрәк-яраҡ бирә. Шуға ҡарамаҫтан, көҙҡамандар Манасҡа ҡаршы заговор ойоштора. Улар Манасты ағыуларға, тәхеткә ултырырға һәм бөтә мөлкәтенә хужа булырға ҡарар итә. Көҙҡамандар батырҙы үҙенең дружинаһы менән ҡунаҡҡа саҡырыу өсөн уңайлы ваҡыт таба. Манас шатланып саҡырыуҙы ҡабул итә. Батырҙың һәм уның дружинниктарының ризығына ағыу һалалар. Иҫән ҡалған Манас һәм дружинниктары үҙ еренә әйләнеп ҡайта. Көҙҡамандар уңышһыҙлыҡта ғәйеплеләрҙе эҙләй, улар араһында бәхәс тоҡана, улар үҙ-ара бысаҡлашып һәләк була[18].

Данлы хан Кокетай, оло йәшкә етеп, яҡты донъяны ташлап китә. Үлер алдынан хан ерләү һәм иҫкә алыу йолаларын башҡарыу буйынса һәм халыҡҡа өгөт-нәсихәт бирә:

"Мин төйлөгән тәрбиәләп, унан һунарсы ҡош яһаным. Төрлө ҡәбилә кешеләрен бергә туплап, уларҙан берҙәм халыҡ эшләнем. Мин киткәндән һуң, ҡошҡа кәмһетеп ҡарамағыҙ, тәү сиратта тайышҡан кешеләрҙе яңынан ысҡындырмағыҙ, берәҙәктәр яңынан таралмаһын: уларҙы көтөгөҙ һәм тотоғоҙ.

Мин булмағанда: йәйәүлеләргә — аттар йөрөү өсөн кәрәк, яланғастарға — яурыныңдан кафтаныңды сис. Манасҡа барығыҙ, минең төп васыятнәмәм унда. Йәйен, ҡышын ҡымыҙ ярлылар өсөн йылға булып аҡһын. Һау-сәләмәт һәм бәхетле булығыҙ, халҡым! "[19].

Манас тризлы Кокетай идаралығын ҡулына ала. Сараға алыҫ илдәрҙән бик күп ҡунаҡтар килә. Кокетай улы Бокмурун төрлө ярыштарҙа еңеүселәргә бай бүләктәр бирә. Ҡайһы бер ҡырғыҙ аҡһаҡалдары һәм айырым ырыу хандары Манастың тризна барышы менән үҙе генә идара итеүенә ризаһыҙлыҡ белдерә. Улар кәңәш йыя һәм үҙ талаптарын асыҡтан-асыҡ белдерергә ҡарар итә. Әммә заговорсыларҙы Кошой ҡарт тынысландыра. Ул күп һанлы ҡунаҡтар алдында ғауға ҡуптармаҫҡа, тип өгөтләй һәм тризнанан һуң Манасты буйһондорорға вәғәҙәләй.


Бер йылдан һуң заговорсылар Кошойҙан уларҙың илселегенә Манасҡа етәкселек итеүен һәм уларға «тиҫкәре» хакимды вазифаһынан бушатырға ярҙам итеүҙе талап итә. Ҡошой оло йәштә булыуына һылтанып, заговорсыларға баш тарта. Шунда улар Манасҡа ҡырғыҙ ырыуҙарының күренекле башлыҡтарының ҡунаҡ булараҡ килергә йыйыныуы тураһында хәбәр ебәрергә уйлай. Уларҙың маҡсаты Манасҡа күп һанлы төркөм менән килеп, уны ҡунаҡсыллыҡ йолаһында ниндәй ҙә булһа хата ебәрергә мәжбүр итеү, талаш тыуҙырыу һәм һуңынан хан титулынан баш тартыу талабын ҡуйыуға ҡайтып ҡала.

Манас абруйлы ҡунаҡтарҙы уларҙың күп һанлы свиталары менән ҡабул итергә ризалығын белдерә. Килгән ҡунаҡтарҙы ҡырҡ дружинник ҡаршы ала һәм уларҙың барыһын да тирмәләре һәм аилдары буйлап урынлаштыра. Дружинниктарҙың берҙәмлеген күреп Һәм Манас власының ҡаҡшамаҫ булыуына инанып, ырыу башлыҡтары уңайһыҙ хәлгә ҡалғандарын аңлай. Манастың уларҙың ни өсөн килеүе һорауына бер кем дә аныҡ ҡына яуап бирергә баҙнат итмәй. Шул саҡта Манас уларға ҡырғыҙҙарға ҡаршы әҙерләнеүсе поход хаҡында хәбәр еткерелеүе хаҡында хәбәр итә.

Элекке еңелеүҙәре өсөн асыуын йәшергән ҡалмаҡ ханы Конурбай, ҡырғыҙҙарҙы ҡабаттан үҙенә буйһондороу өсөн, күп меңлек ғәскәр йыя. Манас ҡырғыҙ хандарын дошманды баҫып алырға һәм походҡа үҙҙәре сығырға, уның территорияһындағы дошманды берләшкән көстәр менән ҡыйратырға һәм ҡырғыҙҙарҙы яулап алырға тырышыуҙы туҡтатырға саҡыра. Ырыу башлыҡтары Манастың тәҡдимен ҡабул итергә мәжбүр була. Баҡай бөйөк поход осоронда бөтә ҡырғыҙҙарҙың ханы итеп һайлана, ә Алмамбет ҡырғыҙ ғәскәренең төп полководецы була. Уларҙы дошмандың баш ҡалаһы Бейджинға алып бара.

Оҙон һәм ауыр юл үтеп, ҡырғыҙ ғәскәре дошман сигенә етә. Ғәскәрен ялда ҡалдырып, Алмамбәт, Һырғаҡ һәм Манас разведкаға китә. Дошмандың күп һанлы территорияһына үтеп инеп, уларҙың өйөрҙәрен ҡыуып алып китәләр. Дошман ғәскәрҙәре ҡарымтасыларҙы эҙәрлекләй. Һуғыш башлана, ҡырғыҙҙар күп меңлек дошман ғәскәрен ҡыйратыуға һәм таратыуға өлгәшә. Манас эпосына ярашлы, Бейджинды үҙенең ғәскәре менән баҫып ала һәм алты ай хакимлыҡ итә. Ҡытай-ҡалмаҡтар уларға яһаҡ түләй һәм солох яһау теләген белдерә. Манас Конурбайҙы һәм башҡа вельможаларҙы ғәфү итергә ҡарар итә. Ләкин Конурбай еңелеү менән килешә алмай һәм ҡырғыҙ батырҙарын иң яҡшы батырҙарын Алмамбетты, Субаҡты Һәм Һырғаҡты үлтерә. Манастың хәрби ставкаһына йәшерен үтеп, Конурбай батырҙы, ҡоралһыҙ саҡта, иртәнге намаҙ уҡығанда, арҡаһына һөңгө ҡаҙай, үлемесле яралай. Манас яранан төҙәлә алмай вафат була. Ҡаныҡай Манасты кумбезҙә (мавзолей) ерләй. Трилогияның беренсе өлөшөнөң фажиғәле тамамланыуы ысынбарлыҡҡа тап килә. Манастың үлер алдынан яҙған васыятында ырыу-ҡәбилә ығы-зығылары, Манас менән берләшкән ҡырғыҙ халҡының көсһөҙләнеүе тураһында әйтелә. Манастың улы Семетейҙың тыуыуы киләсәктә атаһының еңелеүе өсөн үс алыуҙы алдан билдәләй. Шул рәүешле атайҙарының ҡаһарманлығын ҡабатлаған һәм сит ил баҫҡынсыларын еңеүгә ирешкән Манас улы Семетейҙың һәм уның көрәштәштәренең тормошон, батырлыҡтарын һүрәтләүгә арналған икенсе, идея һәм сюжет йәһәтенән бәйле поэма барлыҡҡа килә.

Манас үлгәндән һуң ҡырҡ көн дә үтмәй, Жаҡып Ҡаныҡайҙы Манастың бер туғанына кейәүгә бирелеүен талап итә башлай.

Манас урынына уның ҡустыһы Кобеш килә, Ул Ҡаныкайҙы ҡыҫырыҡлай башлай һәм сабыйы Семетейҙы юҡ итергә тырыша. Ҡаныкай сабыйы менән туғандарына ҡасырға мәжбүр була. Семетей үҫеп еткәнсе, үҙенең сығышын белмәй. Ун алты йәше тулғас, Манастың улы икәнен белә һәм үҙ халҡына ҡайтырға теләй. Ул Таласҡа, атаһының ставкаһы булған ергә ҡайта. Манастың дошмандары, улар араһында ағалы-ҡустылы Абыҡ һәм Кобеш, шулай уҡ уға хыянат иткән дружинниктар Семетей ҡулынан һәләк була. Батыр Айсурәккә өйләнә, тыуғанға тиклем уҡ уның менән, атаһы вәғәҙәһе буйынса, йәрәшелгән була. Ул дошман территорияһына һөжүм итә һәм бергә-бер алышта Конурбайҙы үлтерә, атаһының үлеме өсөн үс ала. Семетейға уның дружиннигы Канчоро, Субактың улы, хыянат итә. Кыястан үлемесле яраланғас, Семетей ҡапыл юҡ була. Уның тоғро көрәштәше Кулчоро әсирлеккә эләгә, ә Айчурек дошман табышына әүерелә. УЛ Семетейҙан бала көтә, ләкин быны бер кем дә белмәй.

«Манас» тың өсөнсө өлөшө — "Сейтек " эске дошмандарға ҡаршы көрәш тураһында эпик хикәйәләүгә арналған. Ул Сейтек батыры, Манастың ейәне, тураһында бәйән итә һәм алдағы өлөштәрҙең логик дауамы булып тора. Был йәһәттән халыҡтың берҙәмлеген һаҡлау, тышҡы һәм эске дошмандарҙан ҡотолоу һәм тыныс тормошҡа ирешеү теләге менән бәйле шул уҡ идея нигеҙе бар. «Сейтек» эпосының сюжет нигеҙен түбәндәге ваҡиғалар тәшкил итә: Сейтектың үҙ сығышы тураһында белмәгәне, атаһының дошмандары яғында тәрбиәләнеүе, Сейтектың сығышының серен асыу, дошмандарҙы ҡыуыу һәм Семетейҙың үҙ халҡына ҡайтыуы, халыҡтың берләшеүе һәм тыныс тормош башланыуы. Семетей Һәм Сейтек образдарында Манас тураһындағы легендаларҙы уның вариҫтарының батырҙарса тормошонда һаҡларға тырышыу сағыла.

Манасты өйрәнеү

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Манас ғилеме (ҡырғ. Манастаануу) — ҡырғыҙҙарҙы өйрәнеү фәне составында тикшеренеүҙәрҙең айырым йүнәлеше, ул Манастың ғилми тикшеренеүҙәре менән шөғөлләнә. Был ғилми йүнәлеш вәкилдәре Манас белгестәре тип атала. Эпосты фәнни яҡтан тикшереү С. Вәлиханов һәм В.Радлов тарафынан XIX быуатыңт икенсе яртыһында башлана. Ч. Вәлиханов һәм В. Радлов. Вәлиханов 1856 йылда эпизодтарҙың береһен («Кёкётё буйынса хәтирәләр») яҙып ала һәм өлөшләтә рус теленә тәржемә итә.

2014 йылда Сағымбай Орозбаков вариантындағы академик баҫмала 20 йыл дауам иткән «Манас» эпосының 9 томлығы өҫтөндә монументаль эш тамамлана. Ҡырғыҙ республикаһының милли фәндәр академияһы баҫтырып сығарған баҫмаға бөйөк ҡырғыҙ геройы тормошонан 183 мең юл ингән. Ҡырғыҙ Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре, тикшеренеүсе-манас белгесе Һамар Мусаев китаптар тексы өҫтөндә эшләй; шулай уҡ аңлатмалар өҫтөндә күренекле манас белгестәре Кенеш Ҡырбашев, Эсенаалы Абдылдаев һәм Райкул Сарыпбековтар эшләй. Төп үҙәге — Милли Манас ғилеме һәм художество мәҙәниәте үҙәге (директоры — Аҡмәтәлиев, Абдылдажан Амантурович).

Эпостың 1000 йыллығы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Поэманың рус теленә тәүге тәржемәһен совет шағиры Лев Пеньковский ижад итә.[20]

Йоғонтоһо

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Таластағы манас кумбезы (кәшәнәһе) 20-сомлы купюрала

1994 йылда Берләшкән милләттәр ойошмаһының генераль Ассамблеяһы «Манас» эпосының 1000 йыллығын байрам итеү тураһында резолюция ҡабул итә. Байрам 1995 йылда үткәрелгән. Төп тантаналар Таласта уҙа.. Юбилей уңайынан «Манас-1000» иҫтәлекле алтын ордены һәм иҫтәлекле алтын миҙал булдырыла.

Йоғонтоһо

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Филателияла

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Почта маркалары
  • Ҡырғыҙстандың почта маркаһы
    Ҡырғыҙстандың почта маркаһы
  • СССР почта маркаһы
    СССР почта маркаһы

Һәйкәлдәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Бишкәктә Манас һәйкәле: филармония бинаһы алдында һәм «Ала Тоо» үҙәк майҙанында һәйкәлдәр.
  • Ҡырғыҙстандан ситтә беренсе Манас һәйкәле Мәскәүҙә 24 февраль 2012 йылда асыла, Дуҫлыҡ паркында урынлашҡан[21].
  • «Айколь Манас» монументаль комплексы Ошта. 2013 йылдың майында асыла[22]
  • Узгендә. 2011 йылдың декабрендә асыла
  • Баткенда «Манас Ордо» һәйкәле 1987 ылда. асыла
  • Истанбулдағы һәйкәл (Төркиә). 2017 йылдың 9 авгусында асыла.
  • Мемориаль комплекс Манас Ордо Талас өлкәһендә.
  • Синьцзян-Уйғыр автономиялы районы (Ҡытай). 2019 йылда асылған.

Эпос хөрмәтенә аталған

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Манас — Бишкәк халыҡ-ара аэропорты .
  • Манас районы Талас өлкәһендә.
  • Манас-Бишкәк биҫтәһендәге ауыл.
  • Манас — Бишкәктәге кинотеатр.
  • Манас — Ҡара-Балта ҡалаһында стадион.
  • Астероидт (3349) Манас (совет астрономы Николай Степанович Черных 1979 йылда аса.)
  • «Манас» ордены — Ҡырғыҙстандың. юғары наградаһы.
  • Манас — Абдылас Малдыбаев композитор яҙған опера .
  • Манас — Ҡытайҙағы.күл.
  • Манас — Таулы Алтайҙағы күл.
  • Манас — Алма-Атала.урам.
  • Манас — Бишкәктә һәм Ҡыҙыл Әдер ауылында, Жалал-абад ҡалаһында урам.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, Liste représentative du patrimoine culturel immatériel de l’humanité, Lista Representativa del Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidad (ингл.)
  2. ↑ https://www.ihchina.cn/project_details/12227/
  3. ↑ https://www.ihchina.cn/project_details/12225/
  4. ↑ Мусаев С. М. Киргизский народный эпос «Манас». // Манас. Кн. 1. М., 1984. С. 427
  5. ↑ изложение см.: Манас. Кн. 1. М., 1984. С. 444—457
  6. ↑ изложение части о Манасе см.: Манас. Кн. 1. М., 1984. С. 457—467
  7. ↑ 500 553 стиха согласно К. Райхлу (Тюркский эпос. М., 2008. С. 76); также называется цифра в 416 744 строки (Примечания А. А. Петросян в кн.: Героический эпос народов СССР. Т. 2. М., 1975. С. 562)
  8. ↑ см.: Мирбадалева А. С., Кидайш-Покровская Н. В., Мусаев С. М. Обзор записей вариантов эпоса «Манас». // Манас. Кн. 1. М., 1984. С. 443—491
  9. ↑ Райхл К. Тюркский эпос. М., 1995. С. 78; см. Lang Ying. The Bard Jusup Mamay // Oral Tradition (16). 2001. P. 222—239.
  10. ↑ Жусуп Мамай жана кыргыз элинин манасчылык салты: Кытайлык залкар кыргыз манасчысы Жусуп Мамайдын (1918—2014) элесине арналган III эл аралык илимий-тажрыйбалык жыйын. Жалал-АбатМУ. 22-24.05.2016. Баяндамалар жана макалалар жыйнагы / Жооптуу ред. Т. К. Чоротегин. — Бишкек: MaxPrint басмасы, 2016. — 396+iv б., сүрөт. — «Тарых жана мурас» түрмөгү. ISBN 978-9967-12-567-4.
  11. ↑ Мусаев С. М. Киргизский народный эпос «Манас». // Манас. Кн. 1. М., 1984. С. 440
  12. ↑ Мусаев С. М. Киргизский народный эпос «Манас». // Манас. Кн. 1. М., 1984. С. 427
  13. ↑ Мелетинский Е. М. Происхождение героического эпоса. М., 1963. С. 369
  14. ↑ Т.О. Бейшеналиев Китайские и монгольские исторические сочинения о потомках Ачай-тайчжи // Эпос «Манас» как историко-этнографический источник. Тезисы международного научного симпозиума, посвященного 1000-летию эпоса «Манас». — Бишкек, 1995. — С. 11—13. Архивировано из первоисточника 14 май 2021.
  15. ↑ Манас. Кн. 1. М., 1984. С. 430; Мелетинский Е. М. Киргизский эпос о Манасе // История всемирной литературы. Т. 3. М., 1985. С. 583
  16. ↑ Akiner, Shirin & Sims-Williams, Nicholas. Languages and Scripts of Central Asia. 1997, School of Oriental and African Studies, University of London. p. 99, p. 104
  17. ↑ Кыргыйбек Молдожунусов. К вопросу отождествления Манаса с Угечи-кашка. AKIpress. Дата обращения: 24 ноябрь 2022.
  18. ↑ Эпос «Манас». Мифы и легенды Кыргызстана. Устное народное творчество
  19. ↑ Валиханов Ч. Смерть Кокетай-хана и его поминки. Shoqan - Труды. Дата обращения: 25 март 2021. Архивировано 22 сентябрь 2020 года.
  20. ↑ Пеньковский Лев Минаевич. Большая советская энциклопедия. Дата обращения: 22 декабрь 2021. Архивировано 9 октябрь 2021 года.
  21. ↑ Памятник Манасу открыли в Москве. Дата обращения: 24 февраль 2012. Архивировано из оригинала 26 июнь 2012 года. 2012 йыл 26 июнь архивланған.
  22. ↑ Монументальный комплекс «Айколь Манас» в Оше

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Эпос эпизодтары тәржемәләре:

  • Мамай Жүсүп. Манас. Т.1-18. Өрөмсө, 1984—1995.
  • Манас. Ҡырғыҙ эпосі. Бөйөк поход. М., 1946.
  • Манас. Ҡырғыҙ халыҡ эпосынан эпизодтар. М., 1960.
  • Категория: ҡырғыҙстан героик эпосы. / А. С. Мирбадалева, Н. В. Кидайш-Покровская Пер. 4 книга. ("Ссср халыҡтары Эпосы "серияһы — «Евразия халыҡтары Эпосы». М.: Фән. 1984—1995.
  • казакша: Манас. Ҡырғыҙ халҡындың батырлығы дастандар. 1-2 китап. Алматы, 1961—1962.
  • украина: Манас. Ҡырғыҙ халк эпоси. Миртемир терж. Ҡыт. 1. Таш., 1964.
  • немец телендә: Manas der Hochnerzige. Kirgisiche Heldenepos. B., 1974.
  • венгр телендә: Manasz. Kirgiz Hösének. Budapest, 1979.
  • The Memorial Feast for Kökötöy-Khan, A. T. Hatto, Oxford University Press. 1977.
  • Manas. Translated by Walter May. Rarity, Bishkek, 2004. ISBN 9967-424-17-6

Тикшеренеүҙәр:

  • Манас: энциклопедия. 2 томда Бишкәк, 1995. (ҡырғыҙ телендә.
  • Ҡырғыҙҙарҙың "Манас " героик эпосы. М., 1961. Йыйынтыҡтағы мәҡәләләр:
    • С. 15-84. Әуәзов М. Ҡырғыҙ халҡының героик "Манас"поэмаһы.
    • С. 85-196. Жирмунский В. М. "Манас " эпосын өйрәнеүгә индереү.
    • С. 197—234. Богданова М. Ҡырғыҙҙарҙың "Манас"героик эпосы үҙенсәлектәре тураһында.
    • С. 235—256. Берков П. Н. Алтай эпосы һәм «Манас».
    • С. 282—297. Юнысалиев Б. М. "Манас " эпосының йыйылма вариантын булдырыу тәжрибәһе тураһында.
  • «Манас» — ҡырғыҙ халҡының героик эпосы. М., 1968. Йыйынтыҡтағы мәҡәләләр:
    • С. 148—176. Бернштам А. Н. Ҡырғыҙҙарҙың "Манас " эпосы барлыҡҡа килгән дәүер. "Манас " атамаһының килеп сығышы.
    • С. 212—231. Юнысалиев Б. М. Ҡырғыҙҙарҙың "Манас « героик эпосы.
  • Керимжанова Б. „Семетей“ һәм» Сейтек". Фрунзе, 1961.
  • Мусаев С. "Манас"Эпосы. Фәнни-популяр очерк. Фрунзе, 1979.
  • Ҡытырбаева Р. З. "Манас"эпосының генезисы. Фрунзе, 1980.
  • Ҡытырбаева Р. З. Манасчиҙың сәсәнлек оҫталығы. Фрунзе, 1984.
  • Ҡытырбаева Р. З. "Манас"Эпосы. Генезис, поэтика, сәсәнлек. Бишкәк, 1996.
  • Spirited Performance. The Manas Epic and Society in Kyrgyzstan. N. van der Heide, Amsterdam, 2008.

Компаративсылар:

  • Боура С. М. Героик шиғриәт. / Пер. ингл. М., 2002. С. 143—147, 477—479, 485—487, 650—651 һ. б. китаптың урындары
  • Мелетинский Е. М. Героик эпостың килеп сығышы. М., 1963. (2-се баҫма. 2004). С. 366—375
  • Путилов Б. Н. Эпик сәсәнлек. М., 1997. С. 48-51.
  • Райхл К. Төрки эпосы. / Пер. ингл. М., Көнсығыш. әҙәби., 2008. С. 76-80, 88.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]