Мостафа II

Мостафа II (/ˈmʊstəfə/; ғосман-төрөк: مصطفى ثانى; 6 февраль 1664 — 29 декабрь 1703) 1695 йылдан 1703 йылға тиклем Ғосман империяһы солтаны.

Мостафа II
مصطفى ثانى‎ - Mustafâ-i sânî
Ғосман империяһы солтаны
6 февраль 1695 — 22 август 1703
Алдан килеүсе:	Әхмәт II
Дауамсы:	Әхмәт III
Дине:	Ислам
Тыуған:	6 февраль 1664 Эдирне Һарайы, Эдирне, Ғосман империяһы
Үлгән:	29 декабрь 1703 Топҡапы, Константинополь, Ғосман империяһы
Ерләнгән:	Турхан Солтан Кәшәнәһе, Яңы мәсет, Константинополь, Ғосман империяһы
Династия:	Ғосмандар
Атаһы:	Мәхмәт IV
Әсәһе:	Гөлнуш Солтан
Ҡатыны:	Алисенаб Ҡадин Афифе Ҡадин Сәлиха Ҡадин Шәхсувар Ҡадин Башҡалар
Балалары:	Айше Солтан Мәхмүт I Әминә Солтан Сафия Солтан Ғосман III Эметулла Солтан
Автограф:

Иртә тормошо

Зента янындағы алыш

Ул 1664 йылдың 6 февралендә Эдирне һарайында тыуған. Ул Солтан Мәхмәт IV (1648-1687) һәм Башта Эвмения тип аталған Гөлнуш Солтандың улы була^[1], ул грек крит сығышлы була^[2][3][4]. Мостафа II 1703 йылда ағаһы Әхмәт III (1703-1730) файҙаһына тәхеттән баш тарта.

Мостафа Эдирнала тыуа, бында уның бала сағы үтә. 1669 йылда Атаһы менән Мора Енишехириҙа булғанда, Ул Бед и бесинеле тантанаһында Мәхмәт Эфендиҙан беренсе һабаҡ ала^[5]. Яҙыу Уҡытыусыһы-билдәле каллиграф Хафиз Ғосман. 1675 йылда Ул һәм уның ҡустыһы Әхмәт сөннәткә ултыртыла, ә уның һеңлеләре Хатиджа Солтан һәм Фатима Солтан кейәүгә сыға^[6]. Байрам 20 көн дауам итә^[7].

Батшалыҡ итеү

Бөйөк төрөк һуғышы

Уның идара итеү осоронда 1683 йылда Башланған Бөйөк Төрөк һуғышы дауам итә. Венаның икенсе ҡамауы уңышһыҙлыҡҡа осрағандан һуң (1683) изге лига империяның Европалағы территорияһының байтаҡ өлөшөн баҫып ала. Габсбургтар армияһы 1690 йылда Дунай аръяғына ҡыуылғанға тиклем Хәҙерге Сербияның Ниша ҡалаһына барып етә. Солтан Мостафа II Венгрия юғалтылған территорияларҙы кире ҡайтарырға ҡарар итә, шуға күрә ул шәхсән үҙенең армиялары менән етәкселек итә. Ул Ништан ҙур ғосман армияһы менән Изге лигаға ҡаршы походҡа сыға.

Хиосты Баҫып Алыу

Беренсенән, ғосман флоты хиос утрауын ике тапҡыр венеция флотын Тар-мар иткәндән һуң, Ойнуссес утрауҙары янындағы алышта (1695) һәм Хиос янындағы алышта (1695), 1695 йылдың февралендә кире ҡайтара^[8]. 1695 йылдың июнендә Мостафа II Габсбургтар империяһына ҡаршы беренсе хәрби кампанияһы өсөн Эдирненан китә. 1695 йылдың сентябренә Липов ҡалаһы баҫып алына. 1695 йылдың 18 сентябрендә венеция флоты Зейтинбурн янындағы диңгеҙ алышында тағы ла еңелә. Бер нисә көндән Һуң Габсбургтар армияһы Лугос янындағы алышта еңелә. Бынан һуң Ғосман армияһы баш ҡалаға ҡайта. Шул уҡ ваҡытта Аҙауҙағы ғосман ҡәлғәһе ҡамауҙа торған урыҫ ғәскәрҙәренән уңышлы һаҡлана.

Мостафа үҙенең фекерҙәрен тиҙ арала тормошҡа ашырырға маташҡанлыҡтан, элек венециандар ҡулына эләккән хиос утрауы был ваҡытта кире ҡайтарыла, Ҡырым татарҙары Шахбаз Гирей Польша территорияһына инә һәм Лембергҡа (Львов) юллана, унан бик күп әсирҙәр һәм табыш менән ҡайта. Венециялыларҙың пелопоннестағы герцеговина фронтында ғосман ғәскәрҙәре йоғонтоһо аҫтында булыуы тураһында хәбәрҙәр килә. Хиосты тергеҙеү айырыуса уңайлы тип һаналған, Һәм Ул Эдирнала ҙур байрамдар менән билдәләнгән. Шул уҡ ваҡытта кешеләрҙән килгән бүләктәр урындағы халыҡҡа таратыла^[9].

Габсбургтар Һуғышы

1696 йылдың апрелендә Мостафа II Әдирнәнан Китә, габсбургтар империяһына ҡаршы икенсе хәрби кампанияһына юллана. 1696 йылдың авгусында урыҫтар Икенсе тапҡыр Аҙауҙы ҡамай һәм ҡәлғәне баҫып ала. 1696 йылдың авгусында ғосман ғәскәрҙәре Габсбургтар армияһын Улаше һәм Сенея янындағы алыштарҙа тар-мар итә. Был еңеүҙәрҙән һуң ғосман ғәскәрҙәре Тимишоарҙы баҫып ала, Һәм Коджа Кафер-паша Белград протекторы итеп тәғәйенләнә. Бынан һуң армия ғосман баш ҡалаһына ҡайта.

1697 йылдың июнендә Мостафа II баш ҡаланан китә, габсбургтар империяһына ҡаршы өсөнсө хәрби кампанияһына юллана. Әммә ғосман армияһы Зента янындағы алышта еңелә, һәм бөйөк вәзир Эльмас Мәхмәт-паша һуғышта һәләк була. Һуңынан ғосмандар Изге лига менән килешеү төҙөй.

Уның идара итеүенең иң травматик ваҡиғаһы Булып 1699 Йылда Карловицкий килешеүе буйынса Венгрияны юғалтыу тора.

Шуға ҡарамаҫтан, ғосман ҡеүәте империяның бер яғында көсһөҙләнгән кеүек тойолһа ла, был ғосман экспансияһы буйынса тырышлыҡтарҙың туҡтатылыуын аңлатмай. Мәҫәлән, 1700 йылда Бөйөк вәзир Амказаде Хөсәйен Бағдад янындағы һаҙлыҡтарҙа йәшәгән буйһонмаусы ҡәбиләгә солтан хакимлығына буйһонорға тейешлеге менән маҡтана, сөнки уның власы хатта уларҙың һаҙлы редуттарына ла һуҙыла. Бөйөк вәзир, ахыр сиктә, мостафа II "һыу һәм бысраҡ Хакимы"булған, тип өҫтәй^[10].

Үҙенең идара итеүенең аҙағында Мостафа II Солтанлыҡа Власты тергеҙеүгә ынтыла, ул XVIII быуат уртаһынан, Мәхмәт IV үҙенең башҡарма вәкәләттәрен бөйөк вәзиргә тапшырғандан һуң, символик булып китә. Мостафа II-нең стратегияһы-тимарҙарҙың, ғосман кавалерийҙарының хәлен нәҫелдән килгән һәм, шулай итеп, уға тоғро итеп, үҙенә альтернатив власть базаһын булдырыу. Әммә был мәлдә тимарҙар ғосман хәрби машинаһының иҫкергән өлөшө булып китә.

Ултырмаһы

Хәйлә уңышһыҙлыҡҡа осрай, грузин кампанияһында ҡатнашҡан ҡәнәғәт булмаған ғәскәрҙәр баш ҡалала ихтилал күтәрә (тарихсылар быны "Эдирнен ваҡиғаһы" тип атай), һәм мостафа 1703 йылдың 22 авгусында ҡолатыла.

Характеры

Көмөш тәңкә 1 мостафа II курусы, 1695 йыл

Ҡыҙыл һаҡал, ҡыҫҡа муйын, уртаса буйлы һәм мөһабәт тип билдәләнә. Мостафа II-Нең Левни эшләгән миниатюраһы бар. 1699 йылдан һуң, атаһы кеүек үк, һунарсылыҡ һәм күңел асыу менән мауыға, әҙәбиәт менән шөғөлләнә һәм псевдоним аҫтында шиғырҙар яҙа. Чели, Несих һәм Сулус стилендәге һыҙаттары булған был солтандың үҙенсәлеге булып уҡтан атыу тора. Силахдар Финдиклили Мәхмәт Ага, уға үҙ осороноң тарихын яҙыу йөкмәтелә. Ул мостафаның идара итеүен үҙенең "Нусретнаме"китабында тасуирлай.

Ғаиләһе

Мостафа II власҡа килгәс, "Һасеки солтан" титулы тулыһынса бөтөрөлә һәм мәңгегә абруйлы Булмаған һәм эксклюзив Булмаған "Кадын" (император ҡатыны) титулы менән алмаштырыла. Мостафа II шулай уҡ Яңы класс Кәнизәктәре "Икбал"булдыра^[11]: Гарем иерархияһында Кадиндан дәрәжәһе буйынса ҡалышып, улар башта "хатун" (ҡатын-ҡыҙ) тигән ғәҙәти титул менән атала, һуңынан ул "Ханым" (хужабикә) тип үҙгәртелә.

Уның бер нисә кәнизәге һәм консорты яңы солтан, уның ҡустыһы Әхмәт III бойороғо буйынса тәхеттән төшөрөлгәндән һуң кейәүгә сыға.

Ирле-ҡатынлы

Мостафа II-нең кәм тигәндә ун ҡатыны була^{[12][13][14][15][16][17]}:

• Алисенаб Кадин (1699 йылдың 20 апрелендә вафат була, Эдирне һарайы, Эдирне, Дарюльхади мәсетендә ерләнгән). Башкадин (беренсе император ҡатыны) үлеменә тиклем.

• Афифе Кадин (Яҡынса 1682 Константинополь, 1718 йылдан һуң). Шулай уҡ европа хроникаларында хафифе, хафитен, хафизе йәки Хафса тип аталған, ул Мостафаның иң яратҡан ҡатыны була, һәм уның хистәре, хатта улар бер ҡасан да законлы никахта тормаһа ла, ике яҡлы була. Ул ун йәшендә гаремға инә, һуңынан мостафаның ире була. 1696 йылда уның шәхесе аныҡ билдәле булмаған ҡыҙы тыуа, әммә ул мостафаның өс өлкән ҡыҙының береһе булырға тейеш. Һуңыраҡ ул мостафаның һигеҙ улының бишеһенең әсәһе була, әммә, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, уларҙың барыһы ла сабый сағында вафат була. Мостафа II тәхеттән төшөрөлгәндән һуң, яңы солтан Әхмәт III, мостафаның ҡустыһы, уны тере принцессаның әсәһе булыуына ҡарамаҫтан, ҡабат кейәүгә сығырға мәжбүр итә: ул Мостафаға беренсе тапҡыр таныштырыусы Эбубекир Эфендиҙың Уль-Кюттаб Рейсын һайлай, сөнки уның уға бер ҡасан да ҡағылмаясағын белә, һәм ул үкенес һәм ҡайғы менән йәшәй мостафаның юғалтыуҙары уның үлеменә тиклем, Ул Кәм тигәндә Ун биш йылдан һуң Була.

• Сәлихә Ҡадин (1739 йылдың 21 сентябрендә вафат була, Тырнаҡсы һарайы, Истанбул, Турхан Солтан мавзолейында, яңы мәсеттә ерләнгән). Ул Вәлиде Солтан Мәхмүт I Була.

• Шәхсувар Ҡадин (1756 йылдың 27 апрелендә вафат була, Топкапа һарайы, Истанбул, Нуруосмания мәсетендә ерләнгән). Ул Ғосман III-нең Вәлиде солтаны була.

• Бәхтияр Ҡадин. Уның тәүге кәнизәктәре.

• Иваз Кадин. 1696/1697 йылдарҙағы документта Кадин булараҡ телгә алына, ул, моғайын, мостафаның өлкән ҡыҙҙарының береһе әсәһе булғандыр.

• Хәтижә Ҡадин. Ҡатыны булып киткәнгә тиклем ул гаремда юғары дәрәжәле фрейлина була.

• Хөснуша Ҡадин. 1700 йылдың 1 ғинуарында вафат була.

• Фатима Шахин Хатун, һуңынан Ханим. Башикбал (беренсе иҡбал). Мостафаны тәхеттән төшөргәндән һуң, Ул Гаремдан Сығарыла һәм Әхмәт III бойороғо буйынса кейәүгә бирелә.

• Хәнифә Хатун, һуңынан Хәним. Мостафаны тәхеттән төшөргәндән һуң ул гаремдан ҡыуыла һәм кейәүгә бирелә.

Ул

Мостафа II-нең кәм тигәндә һигеҙ улы була, шул иҫәптән Биш ул, Афифа Кадин Менән бергә сабый сағында вафат була^{[18][13][19][20][21][22]}:

• Мәхмүт I (2 август 1696 13 декабрь 1754) Сәлихә Ҡадын менән. Ғосман империяһының 24-се солтаны.
• Шәйехзада Мәхмәт (27 ноябрь 1698 3 июнь 1703, Эдирне Һарайы, Эдирне, Турхан Солтан мавзолейында ерләнгән, Яңы мәсет) Афифа Ҡадын менән. Ул Мостафа II-нең яратҡан улы була, ул уның үлеменән сикһеҙ зыян күрә.
• Ғосман III (2 ғинуар 1699 30 октябрь 1757) Шәһсүәр Ҡадин менән. Ғосман империяһының 25-се солтаны.
• Шәйехзада Хәсән (28 март 1699 25 май 1733). Ул 1730 йылда тәхет вариҫы була һәм ғүмеренең күп өлөшөн Кафела бикләнеп үткәрә, ахырҙа шунда вафат була.
• Шәйехзада Хөсәйен (16 май 1699 19 сентябрь 1700, Эдирне һарайы, Эдирне, Яңы мәсеттә ерләнгән) Афифа Ҡадын менән.
• Шәйехзада Сәлим (16 май 1700 8 июнь 1702, Эдирне Һарайы, Эдирне, Турхан Солтандың яңы мәсетендә ерләнгән) Афифа Ҡадын менән.
• Шәйехзада Әхмәт (3 март 1702 7 сентябрь 1703, Эдирне һарайы, Эдирне, Дарульхадис мәсетендә ерләнгән) Афифа Ҡадын менән.
• Шәйехзада Сөләймән (25 декабрь 1697 25 декабрь 1697, Эдирне Һарайы, Эдирне, Турхан Солтандың яңы мәсетендә ерләнгән) Афифа Ҡадын менән. Үле тыуыу.

Ҡыҙы

Мостафа II-нең кәм тигәндә ун ике ҡыҙы була, уларҙың береһе, өс өлкән ҡыҙы араһында, Афифа Кадиндан була^{[23][13][24][25][26][27]}:

• Айше Солтан (30 апрель 1696 — 26 сентябрь 1752, Истанбул, Яңы мәсеттә ерләнгән). Уны Әхмәт III ҡыҙы Айше Солтандың ике туған һеңлеһенән айырыу өсөн" өлкән "тип йөрөтәләр. Ул өс тапҡыр кейәүгә сыға, әммә балалары булмай.
• Эмине Солтан (1 сентябрь 1696 — 1739, Истанбул, Яңы мәсеттә ерләнгән). Ул дүрт тапҡыр кейәүгә сыға, әммә балалары булмай.

• Сафиә Солтан (13 октябрь 1696 — 15 май 1778, Истанбул, Яңы мәсеттә ерләнгән). Ул дүрт тапҡыр кейәүгә сыға, уның өс улы һәм ҡыҙы була.

• Хатиджа Солтан (15 март 1698 — 1703 йылға тиклем, Эдирне һарайы, Эдирне, Дарюльхади мәсетендә ерләнгән).

• Рукие Солтан (13 ноябрь 1698 — 28 март 1699, Эдирне һарайы, Эдирне, Дарюльхади мәсетендә ерләнгән).

• Ҡулдары Исмәғил Солтан (1699 йылдың апреленән һуң 1703 йылдың 24 декабренә тиклем, Истанбул, Яңы мәсеттә ерләнгән). Атаһы Уны Мактулзада Али Пашахҡа кейәүгә бирергә вәғәҙә итә, әммә сабый туйҙы үткәрергә өлгөрмәйенсә вафат була.

• Фатима Солтан (8 октябрь 1699 — 20 май 1700, Истанбул, Яңы мәсеттә ерләнгән).

• Өммөгөлсөм Солтан (10 июнь 1700 2 май 1701, Эдирне һарайы, Эдирне, Дарюльхади мәсетендә ерләнгән).
• Эметулла Солтан (22 июнь 1701 — 19 апрель 1727, Истанбул, Яңы мәсеттә ерләнгән) Шәхсувар Ҡадин менән. Шулай уҡ Уны Өммәтулла Солтан йәки Хәйбетулла Солтан тип атайҙар. Ул бер тапҡыр кейәүгә сыға, һәм уның ҡыҙы тыуа.
• Зәйнәп Солтан (10 июнь 1703 — 18 декабрь 1705, Истанбул, Яңы мәсеттә ерләнгән).
• Әтикә Солтан (? –?). Ул сабый сағында вафат була.
• Эсма Солтан (? –?). Ул сабый сағында вафат була.

Үлем

Яңы солтан Истанбулға ҡайтҡас, мостафаны һәм уның принцтарын Истанбулға Топҡапы һарайына алып киләләр, унда Улар Кафеға бикләнәләр. Мостафаның ҡойроҡтағы тормошо дүрт ай дауам итә. 1703 йылдың 29 декабрендә ул һағыштан йәки билдәһеҙ сәбәптән вафат була. Ул Өләсәһе Турхан Хатидже Солтан янында Эминёню, Истанбул, Төркиә мәсетендә ерләнә^[28].

Иҫкәрмәләр

1. Baker, Anthony E. The Bosphorus. — Redhouse Press, 1993. — P. 146. — ISBN 975-413-062-0.
2. Bromley, J. S. The New Cambridge Modern History. — University of California: University Press, 1957. — P. 554. — ISBN 0-521-22128-5.
3. Sardo, Eugenio Lo. Tra greci e turchi: fonti diplomatiche italiane sul Settecento ottomano. — Consiglio nazionale delle ricerche, 1999. — P. 82. — ISBN 88-8080-014-0.
4. Library Information and Research Service. The Middle East. — Library Information and Research Service, 2005. — P. 91.
5. Sakaoğlu, 2015, p. 285
6. Uluçay, 2011, p. 110
7. Sakaoğlu, 2015, p. 286
8. Historical Dictionary of the Ottoman Empire. — Scarecrow Press, 2003. — P. XIIV chronology. — ISBN 0810866064.
9. MUSTAFA II مصطفی (ö. 1115/1703) Osmanlı padişahı (1695-1703).  (билдәһеҙ) İslam Ansiklopedisi. Дата обращения: 12 апрель 2020.
10. Husain, Faisal (October 2014). «In the Bellies of the Marshes: Water and Power in the Countryside of Ottoman Baghdad». Environmental History 19 (4): 638–664. DOI:10.1093/envhis/emu067.
11. Previously, ikbal was the generic term for the sultan's favorites who had not yet had a child with him.
12. Çalık Sıddık. 1108 Numaralı Harc-ı Hassa Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. — 1993. — P. 278–279.
13. Majer Hans Georg. Osmanlı Araştırmaları XII (The Journal of Ottoman Studies XII): The harem of Mustafa II (1695–1703). — 1992. — P. 435–437, 438.
14. A. D. Alderson – The Structure of the Ottoman Dynasty
15. Hans Georg Majer – The Harem of Mustafa II (1695–1703)
16. Necdet Sakaoğlu – Bu Mülkün Kadın Sultanları
17. M. Çağatay Uluçay – Padişahların Kadınları ve Kızları
18. Çalık Sıddık. 1108 Numaralı Harc-ı Hassa Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. — 1993. — P. 278–279.
19. A. D. Alderson – The Structure of the Ottoman Dynasty
20. Hans Georg Majer – The Harem of Mustafa II (1695–1703)
21. Necdet Sakaoğlu – Bu Mülkün Kadın Sultanları
22. M. Çağatay Uluçay – Padişahların Kadınları ve Kızları
23. Çalık Sıddık. 1108 Numaralı Harc-ı Hassa Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. — 1993. — P. 278–279.
24. A. D. Alderson – The Structure of the Ottoman Dynasty
25. Hans Georg Majer – The Harem of Mustafa II (1695–1703)
26. Necdet Sakaoğlu – Bu Mülkün Kadın Sultanları
27. M. Çağatay Uluçay – Padişahların Kadınları ve Kızları
28. Sakaoğlu, 2015, p. 294

Сығанаҡтары

• Abou-El-Haj, R. A. (1974). «The Narcissism of Mustafa II (1695–1703): A Psychohistorical Study». Studia Islamica (40): 115–131. DOI:10.2307/1595336.

• Sakaoğlu Necdet. Bu Mülkün Sultanları. — Alfa Yayıncılık, 2015. — ISBN 978-6-051-71080-8.

• Uluçay Mustafa Çağatay. Padişahların kadınları ve kızları. — Ankara: Ötüken, 2011. — ISBN 978-9-754-37840-5.

Һылтанмалар

• Правление османского правителя – Мустафы II 2023 йыл 25 август архивланған.