Тау эше

Тау эше
Побочный продукт	mining wastes^[d]
Код занятости ISCO-88	3117
Тау эше Викимилектә

Тау эше —Ер аҫтын үҙләштереү һәм файҙаланыу менән бәйле кеше эшмәкәрлеге өлкәһе. Тәү сиратта файҙалы ҡаҙылмалар сығарыу, уларҙы беренсел эшкәртеү маҡсатында кешеләрҙең Ер ҡабығына йоғонтоһоноң бөтә төрҙәрен, шулай уҡ тау производствоһы технологиялары менән бәйле ғилми тикшеренеүҙәрҙе үҙ эсенә ала^[1].

Железногорск карьерына күҙәтеү майҙансығынан күренеш

Тау эше тарихы

Неолит дәүерендә тәүге рудниктар баҡыр сығарыу маҡсатында барлыҡҡа килә.

Беҙҙең эраға тиклем V—II мең йыллыҡта баҡыр сығарыу киң таралыу ала. Беҙҙең эраға тиклем II мең йыллыҡ аҙағына Алтайҙың көнбайышында йылына 3 — 5 тонна бронза иретелә.

Беҙҙең эраға тиклем II—I мең йыллыҡта тимер быуатҡа күсеү башлана. IX быуатҡа тиклем тимер мәғдәне сығарыу менән тимерҙән деталдәр етештереү араһында бүленеш булмай. IX—X быуатта тимерселек эше айырылып сыға.

Себастьян Мюнстерҙың «Cosmographia» (1544 йыл) китабынан көмөш сығарыу руднигы һүрәте

Тәүҙә мәғдәнде асыҡ ысул менән сығаралар, әммә һуңынан тәрән ятыштарҙы үҙләштереү өсөн шахталар төҙөй башлайҙар. Шул уҡ ваҡытта шахталарҙы һыу баҫыуға ҡаршы көрәш мәсбәләһе килеп тыуа. Уларҙан һыуҙы һурҙырыу өсөн тәүҙә нория файҙаланыла — сүмесле һоҫҡоно кеше ҙур барабан эсендә сылбыр менән хәрәкәткә килтергән. Һуңғараҡ был механизмды хәрәкәткә килтереү өсөн хайуандар көсөн файҙаланалар. Һуңыраҡ һыуҙы һурҙырыу өсөн поршенлы насостар ҡулланыла башлай. ХХ быуат башында Ньюкомендың пар машинаһы ҡулланыла башлай.

XVIII быуат аҙағынан күмер ятҡылыҡтарын ер аҫтында күпләп үҙләштереү башлана, был сәнәғәт инҡилабы башланыу менән бәйле була. Таш күмер шахталарында рудник газы йәки таш күмер саңы шартлау хәүефе иң етди проблемаларҙың береһе була. Бысраныуын тикшереү өсөн шахтаға ситлектәге канарейка менән төшкәндәр. Уның үлеме рудник һәм һөрөм газының хәүефле тупланмаһы булыу-булмауының күрһәткесе булған. 1815 йылда Гемфри Дэви күмер шахталарында шартлау хәүефе булған газ мөхитендә эшләү өсөн тәғәйенләнгән Дэви лампаһын уйлап таба. Шахтерҙар был лампаны, ялҡын ҙурлығы һәм төҫө буйынса газдарҙың шартлаусан ҡатышмаһы барлығын билдәләү өсөн, шахта ауыҙына килтерә. Ул шахтёрҙарҙың байтаҡ ғүмерен һаҡлап ҡала.

Икенсе донъя һуғышы осоро плакаты, Британия шахтёрҙары һүрәтләнгән

XIX быуатта шахталарҙа сығарылған күмерҙе сығарыу өсөн аттар ҡулланыла башлай. Күп быуаттар буйына шахтёрҙар күмерҙе кәйлә һәм ҡабыҡ менән сығара, уларға тығыҙ забойҙарҙа ятҡан килеш йәки ултырып эшләргә тура килә. XIX быуаттың икенсе яртыһында шахтерҙар бырау ҡуллана башлай, шуның арҡаһында 200—300 метр тәрәнлектәге ҡаҙыу эштәрен башҡарыу мөмкин була. Ҡырҡыу машиналары ҡулланыла башлай. Тағы ла һуңыраҡ вата торған сүкеш, туннель комбайндары ҡулланыла башлай.

XIX быуат аҙағында — XX быуат башында яңы шартлатҡыс матдәләр (динамит, аммонал) тау эштәрендә мөһим роль уйнай башлай, быраулау һәм шартлатыу эштәрендә киң ҡулланыла башлай.

XX быуат башында, эске яныулы двигателдәр таралыу сәбәпле, нефть ятҡылыҡтары үҙләштереүҙең төп объекттарының береһенә әүерелә, скважиналарҙы быраулау пар (ә һуңыраҡ электр) ҡоролмалары ярҙамында башҡарыла^[2][3].

Рәсәйҙә

Руста тоҙ эшкәртеү кәсебе ҙур әһәмиәткә эйә була. 1363 йылда Иҫке Руссала ер аҫты тоҙло һыуҙарынан тоҙ сығарыу тураһында документаль мәғлүмәттәр һаҡланған.

1491 йылда беренсе экспедиция файҙалы ҡаҙылмалар эҙләүгә Печора өлкәһенә юллана.

1584 йылда, Иван IV осоронда, Таш эштәре бойороғо сыға. Уның составында ятҡылыҡтарҙы разведкалау һәм эҙләү буйынса белгестәр була.

1700 йылда, Петр I осоронда ғына, Мәғдән ҡаҙыу эштәре приказы баҫылып сығыу менән бәйле, Рәсәйҙә тау эшендә дәүләт идараһы төҙөлә. Уның бурысына мәғдән сығарыу, металл иретеү, рудниктар төҙөү, мәғдән эҙләү — «мәғдән сығарыу эше», минералдар эҙләү буйынса инструкция төҙөү һәм «белемле кешеләр»ҙе әҙерләү инә. Был осорҙа Көньяҡ Уралда тау эше һәм тау сәнәғәте эшҡыуарлығы менән сауҙагәрҙәр, Тула ҡорал эшләүселәре, урындағы мәғдән белгестәре һәм мәғдән сәнәғәтселәре, баш ҡала аристократтары һәм урындағы дворяндар шөғөлләнә.

1719 йылда Дәүләт Берг-коллегияһы ойошторола һәм «Тау өҫтөнлөктәре тураһында указ» сығарыла, уға ярашлы «… бөтәһенә һәм һәр кемгә бөтә ерҙәрҙә лә, сит илдәрҙә лә һәр тармаҡ ҡабул итә алған төрлө металдарҙы: алтын, баҡыр, баҡыр, ҡурғаш, ҡурғаш, шулай уҡ файҙалы ҡаҙылмаларҙы, мәҫәлән, селитра, көкөрт, купорос, ерҙең һәм таштың бөтә төҫтәрен эҙләргә, иретергә, ҡайнатырға һәм таҙартырға ихтыяр бирелә».

1773 йылда Петербургта Юғары тау училищеһы асыла, аҙаҡ Тау институты тип үҙгәртелә.

1807 йылда Берг-коллегияның эше туҡтатыла. Уны тәүҙә Коммерция министрлығына, һуңынан, 1810 йылда һуңғыһын ябыу һөҙөмтәһендә Финанс министрлығына буйһонған Тау департаменты (1811—1863 йылдарҙа — Тау һәм тоҙ эштәре департаменты) алмаштыра. 1874 йылда Тау идаралығы Дәүләт милке министрлығы (1894 йылдан — Ауыл хужалығы һәм дәүләт милке министрлығы) составына инә.

1882 йылда Тау идаралығы ҡарамағында Геология комитеты (Геолком) ойошторола. Уның төп бурыстары булып төбәк геологик картографияһын үткәреү һәм Рәсәй империяһы территорияһының геологик төҙөлөшөн системалы тасуирлау тора.

Екатерина тимер юлының Вечерний Кут станцияһы янындағы тимер руднигында тимер мәғдәне сығарыу. XIX быуат аҙағы — XX быуат башы

XIX быуат аҙағына тау эше Рәсәй сәнәғәтенең башҡа тармаҡтары араһында ҙур урын биләй. Тау эше менән шөғөлләнеүсе эшселәр һаны 436 мең кеше була.

XX быуат башына күмер сығарыу 1860 йылда 121 мең тоннанан 1900 йылда 12 миллион тоннаға тиклем арта, ә 1916 йылда 34,5 миллион тоннаға етә.

1935 йылда күмер сәнәғәтендә стахановсылар хәрәкәте барлыҡҡа килә.

Ҡаҙағстанда

1934 йылда Алматыла Ҡаҙаҡ тау-металлургия институты ойошторола.

1943 йылда СССР Фәндәр академияһы Ҡаҙағстан бүлексәһенең Геология фәндәре институтында тау секторы барлыҡҡа килә. Ул 1945 йылда СССР-ҙың КазФАН тау институты итеп үҙгәртелә.

Ҡаҙағстанда тау фәнен үҫтереүгә Д. А. Кунаев, К. И. Сатпаев, А. С. Попов, А. С. Сагинов, О. А. Байконыров, Ш. А. Алтаев, А. В. Бричкин, А. Ж. Машанов ҙур өлөш индерә. Әлеге ваҡытта тау фәне өлкәһендә тикшеренеүҙәр тау профилендәге уҡыу йорттарында һәм ғилми-тикшеренеү ойошмаларында алып барыла.

1993 йылдан Ҡаҙағстан Республикаһы Бөтә донъя тау конгресында даими ағза булып тора.

Файҙалы ҡаҙылмалар сығарыу ысулдары

Тарихи яҡтан файҙалы ҡаҙылмалар табыуҙың ике төрө барлыҡҡа килгән — асыҡ ысул һәм шахта (ер аҫты ысулы). Шулай уҡ быраулау юлы менән сығарыу ысулы, диңгеҙ төбөнән файҙалы ҡаҙылмалар сығарыу технологияһы бар.

Тау эшендә компьютер технологиялары

Тау-транспорт комплексы менән автоматлаштырылған идара итеү системалары

Етештереүҙә күп һанлы тау ҡорамалдары даими мониторинг һәм автоматлаштырылған идара итеүҙе талап итә. Был бурысты үтәү өсөн тау техникаһында ҡуйылған мобиль компьютерҙарҙан һәм диспетчерҙың үҙәк пультынан торған автоматлаштырылған идара итеү системалары(АСУ ГТК)^[4] ҡулланыла. Идара итеү системаларының палитраһы техника хәрәкәте урындарын күҙәтеүҙең ябай системаларынан алып ҡатмарлыраҡҡа тиклем дауам итә. Ул транспорт ағымын оптималләштерергә, техниканың техник торошон күҙәтергә һәм реаль ваҡыт режимында сығарылған сеймалдың сифаты менән идара итергә мөмкинлек бирә.

Тау баҫымының динамик сағылышын күҙаллау

Ер аҫты ысулы менән файҙалы ҡаҙылмалар сығарғанда сығарғанда кешеләргә һәр саҡ хәүеф янай, сөнки тау баҫымы теләһә ҡайһы ваҡытта үҙгәрергә мөмкин һәм кешеләр массив аҫтында ҡалыуы ихтимал. Шуға бәйле тау сеймалын табыу сәнәғәтендә тау баҫымының динамик күренештәрен күҙаллау мөһим роль уйнай. Рәсәйҙә тау баҫымының динамик күренештәрен күҙаллау менән түбәндәге алдынғы ғилми учреждениелар шөғөлләнә:

Рәсәй Фәндәр академияһының О. Ю. Шмидт исемендәге Ер физикаһы институты; Рәсәй Фәндәр академияһының А. Ф. Иоффе исемендәге Физика-техник институты; Рәсәй Фәндәр академияһының Ер аҫтын комплекслы үҙләштереү проблемалары институты; Рәсәй Фәндәр академияһы Кольск ғилми үҙәгенең Тау институты; Серго Орджоникидзе исемендәге Рәсәй дәүләт геология-разведкалау университеты; «МИСиС» Милли тикшеренеү технологик университеты; «Горный» Милли минерал-сеймал университеты; Рәсәй Фәндәр академияһының Себер бүлексәһе Н. А. Чинакал исемендәге тау эше институты^[5]; РФА Урал бүлексәһе тау институты; Рәсәй Фәндәр академияһының Тау институты; Т. Ф. Горбачев исемендәге Кузбасс дәүләт техник университеты; Тула дәүләт университеты; ВНМИ; Виогем.

Был ғилми учреждениеларҙа тау баҫымының динамик күренешен алдан хәбәр итеүҙе өйрәнеү буйынса автоматлаштырылған лаборатория стендтары (компьютерҙарҙан, программа тәьминәтенән торған) булдырылған, тау тоҡомдарының емерелеүенең төрлө фараз критерийҙары эшләнгән.

Иҫкәрмәләр

1. Горное дело (статья) // Горная энциклопедия. Тома 1—5, М.: Советская энциклопедия, 1984—1991
2. История горного дела: от древних выработок к современным шахтам 2021 йыл 19 ғинуар архивланған.
3. История развития горного дела
4. Системы управления горнотранспортным комплексом  (билдәһеҙ). www.mining-portal.ru — Союз горных инженеров. Информационный портал, посвященный добыче угля, руды и прочих полезных ископаемых. Дата обращения: 20 март 2016. Архивировано из оригинала 2 апрель 2016 года. 2016 йыл 2 апрель архивланған.
5. Курленя М.В., Вострецов А.Г., Яковицкая Г.Е. Об одной модели сигналов электромагнитного излучения нагруженных горных пород // Физико-технические проблемы разработки полезных ископаемых // ИГД СО РАН. — 1996. — № 3. — С. 9—17.

Әҙәбиәт

• Горнозаводское дело в России // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Горнорабочие // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Горные училища // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Горнозаводское топливо // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Горное дело // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Горное дело / К. Н. Трубецкой // Гермафродит — Григорьев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2007. — С. 445—448. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 7). — ISBN 978-5-85270-337-8.
• Агрикола Г. О горном деле и металлургии в двенадцати книгах (главах)/ Под ред. Шухардина С. В.. — Москва: Недра, 1986.
• Бібліотека гірничого інженера в 14 томах / Академія гірничих наук України.
• А. Васильев; Менделеев Д. И. Горное дело // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Лукичёв С. В., Наговицын О. В., Белоусов В. В., Ким А. В., Мельник В. Б. Внедрение системы автоматизированного планирования и сопровождения горных работ. — Горный журнал, № 9, 2004, С.78-80.
• Лукичев С. В., Наговицын О. В., Морозова А. В. Моделирование рудных и пластовых месторождений в системе MineFrame. ГИАБ, № 5, 2005, с.296-297.
• Малая горная энциклопедия. В 3 т. = Мала гірнича енциклопедія / (На укр. яз.). Под ред. В. С. Белецкого. — Донецк: Донбасс, 2004. — ISBN 966-7804-14-3.
• Малахов М. На золотом прииске 2019 йыл 15 апрель архивланған. // Исторический вестник, 1880. — Т. 2. — № 8. — С. 731—749.
• Голубев П. А. Двухсотлетие русской горной промышленности. — Пермь, 1900. — 202 с.
• Сборник Русского исторического общества. Т. 6. К истории горного дела. — М.: ИД Русская панорама, 2003. — 384 с. ISBN 5-93165-061-X
• Georgius Agricola: De re metallica libri XII. Basel 1556 (Digitalisat der 2. Ausgabe 1561)
• Jay F. Colinet, James P. Rider, Jeffrey M. Listak, John A. Organiscak, and Anita L. Wolfe. Лучшие способы снижения запылённости в угольных шахтах = Best Practices for Dust Control in Coal Mining. — National Institute for Occupational Safety and Health. — Pittsburgh, PA; Spokane, WA: DHHS (NIOSH) Publication No. 2010-110, 2010. — 84 p. Вариант перевода
• Andrew B. Cecala, Andrew D. O’Brien, Joseph Schall, Jay F. Colinet et al. Руководство по защите от пыли при добыче и переработке полезных ископаемых = Dust Control Handbook for Industrial Minerals Mining and Processing. — National Institute for Occupational Safety and Health. — Pittsburgh, PA; Spokane, WA: DHHS (NIOSH) Publication No. 2012-110, 2012. — 312 p. Вариант перевода

Һылтанмалар

• Горный инженер: кто это и в чем суть его работы
• Горное дело 2020 йыл 26 февраль архивланған. — информационно-аналитический портал  (Тикшерелеү көнө: 16 октябрь 2013)
• Горный журнал на сайте ИД «Руда и Металлы»  (Тикшерелеү көнө: 16 октябрь 2013)
• Данилевский В. В. Русская техника. — 2-е изд. — Л.: Ленинградское газетно-журнальное и книжное издательство, 1949. — 348 с. — 50 000 экз.  (Тикшерелеү көнө: 16 октябрь 2013)