Яан Тыниссон

Яан Тыниссон
эст. Jaan Tõnisson
Рәсем
Ҡултамға
Зат ир-ат[1]
Гражданлыҡ  Рәсәй империяһы
 Эстония
Тыуған көнө 22 декабрь 1868({{padleft:1868|4|0}}-{{padleft:12|2|0}}-{{padleft:22|2|0}})[2][3][4]
Тыуған урыны Вииратси[d], Вильяндимаа[d], Эстония
Дата исчезновения человека 1941
Вафат булған көнө 1941[1][3][4][…]
Вафат булған урыны Таллин
Үлем төрө Үлем язаһы
Һөнәр төрө сәйәсмән, дипломат, адвокат, журналист
Эш урыны Тарту университеты[d]
Биләгән вазифаһы министр иностранных дел Эстонии[d], премьер-министр Эстонии[d], премьер-министр Эстонии[d], Рәсәй империяһының Дәүләт думаһы ағзаһы[d], Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы ағзаһы[d], государственный старейшина Эстонии[d], государственный старейшина Эстонии[d] һәм депутат Рийгикогу[d]
Уҡыу йорто Гимназия Густава Адольфа[d]
Император Дерпт университеты
Әүҙемлек урыны Таллин
Сәйәси фирҡә ағзаһы Народная партия Эстонии[d] һәм Национальная центристская партия[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
Тасуирлау биттәре digiporta.net/index.php?…
 Яан Тыниссон Викимилектә

Яан Тыниссон (эст. Jaan Tõnisson, революцияға тиклемге рус телендәге документтарҙа Ян Янович Теннисон; 22 декабрь 1868 йыл — 1941 йыл) — Эстония дәүләт эшмәкәре, юрист. Рәсәй Империяһының 1-се саҡырылыш Дәүләт думаһы ағзаһы.

Сығышы һәм белеме

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Крәҫтиән ғаиләһенән. Атаһы — Яан Тыниссон (1830—1876), Вильяндинан[5]. Әсәһе — Мария, ҡыҙ фамилияһы Вейнманн (1838—1915)[6].

Юрьевск университетының (хәҙерге — Тарту) юридик факультетын тамамлай (1892), уҡыу ваҡытында эстон студенттар йәмғиәте рәйесе була. Почетлы хоҡуҡ докторы (1928, Тарту университеты).

Рәсәй империяһында эшмәкәрлеге

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1894-1896 йылдарҙа Орел губернаһында суд чиновнигы. 1896-1930 йылдарҙа — хужаһы, 1896-1935 йылдарҙа — Тартула «Postimees» («Почта таратыусы») гәзите баш мөхәррире (ул мөхәррир булғанда төп дөйөм эстон гәзите була). XIX быуат аҙағынан алып — Көньяҡ Эстонияла эстон милли хәрәкәте лидеры, (Лифлянд губернаһы), беренсе эстон сәйәси партияһына — прогресстың Халыҡ партияһына нигеҙ һалыусы һәм уның лидеры (1905-1917), эстондарҙы руслаштырыу һәм немецләштереүгә ҡаршы сығыш яһай.

I Дәүләт Думаһының депутаты, 1906

1906 йылдың 20 апрелендә Рәсәй Империяһының 1-се саҡырылыш Дәүләт думаһына улустар съезынан ағза итеп һайлана. Конституцион-демократик партияһының Фракция составына инә, «Автономист союзына» (эстон төркөмө) ҡарай. Бөтә подданыйлыҡ адресы тураһында комиссия ағзаһы, аграр комиссияһының, Дума ағзаларының хоҡуҡтарын тикшереү буйынса комиссияла һәм Талаптар эшләү комиссияһының ағзаһы булып тора. «Гражданлыҡ тигеҙлеге тураһында» закон проектына ҡул ҡуя. Һорауҙарға яуап буйынса, шәхес именлеге тураһында, үлем язаһын тыйыу тураһында, аграр мәсьәләләре буйынса күп тапҡыр фекер алышыуҙарҙа сығыш яһай. Выборг өндәмәһенә ҡул ҡуя, шуның өсөн ҡулға алына һәм 3 айға төрмәгә ябыуға хөкөм ителә, бынан һуң парламентҡа һайланыу хоҡуғынан мәхрүм ителә.

1898-1918 йылдарҙа — Тарту эстон игенселәр йәмғиәте рәйесе, 1902 йылда — Тарту ҡалаһында Эстон ссуда-һаҡлыҡ ширҡәтенә нигеҙ һала, кооператив хәрәкәтен үҫтереү яҡлы. [1908]]-1917 йылдарҙа — йәштәр белеменең Эстон йәмғиәте попечителлек советы рәйесе. 1909-1920 йылдарҙа — эстон әҙәбиәте советы ағзаһы.

Бойондороҡһоҙ Эстония сәйәсмәне

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1917 йылда Эстонияның автономияһын төҙөүҙә әүҙем ҡатнаша, Ваҡытлы земство советы ағзаһы, 1917 йыл аҙағында большевиктар тарафынан ҡулға алына һәм Эстониянан һөрөлә. 1917-1919 йылдарҙа — Эстония демократик партияһының, 1919-1932 йылдарҙа — Эстон халыҡ партияһының, 1932—1935 йылдарҙа — Милли центристик партияның лидеры.

1917—1918 йылдарҙа — Стокгольмда сит ил делегацияһы етәксеһе, 1918—1919 йылдарҙа — портфелһеҙ министр һәм Ваҡытлыса хөкүмәттә сит ил эштәре министры вазифаһын башҡарыусы. 1919 йылдың 18 ноябренән алып 1920 йылдың 26 октябренә тиклем — премьер-министр (уның хөкүмәте Совет Рәсәйе менән Тарту тыныслыҡ килешеүе төҙөй). Ойоштороу йыйылышы депутаты һәм Дәүләт йыйылышының бөтә саҡырылыштары депутаты (Рийгиког), икенсе (1923-1925) һәм бишенсе саҡырылыштар рәисе (1932-1933).

1927 йылдың 9 декабренән алып 1928 йылдың 4 декабренә тиклем һәм 1933 йылдың 18 майынан 21 октябренә тиклем — дәүләт аҡһаҡалы (дәүләт башлығы), 1931-1932 йылдарҙа — сит ил эштәре министры. 1932-1940 йылдарҙа — Эстон-британия, 1933—1940 йылдарҙа — Эстон-швед йәмғиәте рәйесе. 1934 йылдың 12 мартындағы дәүләт түңкәрелешенән һуң әүҙем сәйәсәттән ситләтелә, 1935 йылда — үҙенең гәзите мөхәррире вазифаһынан бушатыла, ул дәүләт ҡарамағына күсә.

1935—1939.йылдарҙа — Тарту университеты кооперацияһы профессоры, сәйәси демократияның эҙмә-эҙлекле яҡлаусыһы булараҡ, Константин Пятс хөкүмәтенә ҡаршы сығыш яһай. 1938-1940 йылдарҙа — Дәүләт вәкәләттәр йыйылышы депутаты һәм демократик оппозиция башлығы, унан 1938 йылда ил президенты вазифаһына кандидатураһын ҡуя[7]. III Азатлыҡ Тәреһе (гражданлыҡ ҡаҙаныштары өсөн юғары дәрәжә) һәм Аҡ йондоҙ ордены менән наградлана (1938)[8]. Тарту ҡалаһының почетлы гражданы (1939), эстон әҙәбиәте йәмғиәтенең һәм журналистар йәмғиәтенең почетлы ағзаһы

1940 йылдың йәйге СССР һәм Эстонияның мөнәсәбәттәре араһындағы көрсөгө ваҡытында президент Пятсты Ҡыҙыл Армияға ҡарата ҡаршылыҡты символик булһа ла ойоштороуҙы ышандырырға маташа. 1940 илдә парламент һайлауҙары алдынан демократик көстәрҙе тупларға тырыша, әммә уның яҡлыларға һайлау прцессына ҡатнашыуға мөмкинлек бирмәйҙәр (һайлауҙар совет органдары күҙәтеүе аҫтында үтә һәм альтернативаһыҙ була)[9]).

Яан Тыниссон 1930 йылдарҙа.

Ҡулға алыныуы һәм вафат булыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1940 йылдың 13 декабрендә НКВД органдары тарафынан ҡулға алына, уны Таллин төрмәһендә тоталар. Тикшереүгә кәрәкле булған күрһәтмәләр биреүҙән баш тарта[10].

Тыниссондың вафат булыу шарттары билдәһеҙ. Факттарҙан күренеүенсә, 1941 йылдың беренсе яртыһында ул тере була. 1941 йылдың апрелендә ҡулға алынған Эстонияның рус театры эшмәкәре Рацевич Степан, Таллин төрмәһендә Тыниссон менән бер камерала ултырған. Ул былай тип хәтерләй:

Беҙ бер ҡасан таныш булманыҡ, ул мине, әлбиттә, белмәй ине, ә уның ҡарауы, мин, Эстонияның һәр бер зыялы кешеһе кеүек, уны бик яҡшы белдем. Уны йыш ҡына халыҡ алдындағы сығыштарҙа күрҙем, Таллин һәм Тарту урамдарында осраттым, фекерҙәре тәрән булған йөкмәткеле мәҡәләләрен һәм телмәрҙәрен гәзиттә уҡыным. Күп партияларҙың дәүләт эшмәкәрҙәре араһында, Яан Тыниссон аралашыуҙа ябайлығы. зыялыйлығы, юғары мәҙәниәтле булыуы менән айырылып торҙо. Шуға ла уның, 73 йәшлек кешенең, миңә, үҙенән ике тапҡыр тиерлек йәшерәк булған таныш түгел кешегә беренсе булып ҡул һуҙыуына, мин бер ҙә аптыраманым. Пагари урамындағы эске төрмәгә ул Совет Эстонияһының иғлан ителеүенең беренсе көндәрендә эләгә. Төрмә подвалында йыл дауамында ултырып, Тыниссон тулыһынса үҙ һаулығын ҡаҡшата. Камерала берҙән-бер булған уның койкаһы тәүлек әйләнәһенә горизонталь торошта була. Төрмә табиптары уға тәүлектең теләһә ҡайһы ваҡытында ял итергә рөхсәт бирә. Төрмә һәм ауырыу уны танымаҫлыҡ хәлгә еткерә. Ҡасандыр оҙон кәүҙәле, зифа буйлы, Яан Тыниссон бөкрәйҙе, бәләкәсләнеп ҡалды, камера буйлап ауырлыҡ менән йөрөнө. Йөҙө һарғайып, танауы ослайып китте, сал баҫҡан сикәләре эскә батты, тик күҙҙәре, шундай мәрхәмәтле, һөйкөмлө күҙҙәре теремек, дәртле булып ҡалды. Яан Тыниссонға хас һаҡалы ла һаҡланып ҡала, уны төрмә сәс алыусылары бер нисә тапҡыр ҡырып ташларға ла маташалар. Ул, ҡәбергә һаҡал менән бергә барам тип, уға теймәүҙәрен үтенә. Уның ябай был теләген бөтә камера хуплай.

Хәҙерге Эстонияла Яан Тыниссон институты бар.

Тарту ҡалаһында уның исеме менән урам атала (элекке — Гагарин).

Ғаиләһе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Ҡатыны — Хильда Хильдегард, ҡыҙ фамилиһы Лыхмус (Hilda Hildegard Tõnisson (Lõhmus)) (1890—1976)[11]
    • Улы — Ильмар Ханс Тыниссон (1911—1939)[12]
    • Улы — Хельдур Тыниссон (1912—2014)[13]
    • Ҡыҙы — Хилья Риит Тыниссон, кейәүҙә саҡта Каури (Hilja Kauri Reet) (1916—1976)[14]
    • Улы — Лембит Рейн Тыниссон (Tõnisson Rein Lembit) (1918—1934)[15]
    • Ҡыҙы — Мари-Энн Лагле Тыниссон, кейәүҙә саҡта Пылда (Mari-Ann Põlde Lagle) (1922—? Швеция)[16]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 Deutsche Nationalbibliothek Record #119114127 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
  2. ↑ Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
  3. ↑ 3,0 3,1 Jaan Tonisson // Encyclopædia Britannica (ингл.)
  4. ↑ 4,0 4,1 Jaan Tõnisson // Eesti biograafiline andmebaas ISIK (эст.)
  5. ↑ Jaan Tõnisson
  6. ↑ Mari Tõnisson
  7. ↑ 1938 // ESTONIA Timeline (инг.)(англ.)
  8. ↑ Jaan Tõnisson, Valgetähe I klassi teenetemärk, serial 3456 2013 йыл 2 октябрь архивланған.
  9. ↑ «Пособие для подготовки и сдачи государственного экзамена по истории» под редакцией А.Григорьева, С. Исаева и В. Жибуртовича. Институт Яна Тыниссона. Таллин-2001, Раздел «Утрата независимости»
  10. ↑ Kaupo Deemant, Jaan Tõnissoni ja Nõukogude luure salajastest suhetest // Akadeemia (ajakiri)|Akadeemia, 1998, nr 9, lk 1829.
  11. ↑ Hildegard Hilda Tõnisson
  12. ↑ Ilmar Hans Tõnisson
  13. ↑ Heldur Tõnisson
  14. ↑ Hilja Reet Kauri
  15. ↑ Lembit Rein Tõnisson
  16. ↑ Mari-Ann Lagle Põlde

Библиография

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Эстонский биографический словарь. Таллинн, 2002.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]