Ҡырғыҙстанда мәғариф

Ҡырғыҙстанда белем алыу мотлаҡ һанала, ете йәштән ун биш йәшкә тиклем туғыҙ йыл уҡырға тейештәр[1]. Был система буйынса дүрт йыллыҡ башланғыс мәктәптән һәм биш йыллыҡ урта мәктәптән һуң ике йыллыҡ өлкән дөйөм мәктәп, махсус урта йәки һөнәри мәктәптә уҡырға була[2].

Мәғариф һәм фән министрлығы Ҡырғыҙстан мәғарифы өсөн яуаплы[3]. Бюджеттың кәмеүе уҡытыусыларҙың эш хаҡын һәм ҡорамалдарҙы һатып алыуға килтерә, уҡыусы ҡыҙҙар һаны кәмей.

2008 йылда мәғарифҡа 3,7 процент тулайым эске продукт тотонола[4]. 2001 йылда тейешле йәш төркөмөнөң 89 проценты мотлаҡ программаға индерелә, әммә был күрһәткес 2000 йылдар башында кәмей[5][4]. Ҡырғыҙстанда грамоталылыҡ кимәле 2004 йылда 98,7 процент тәшкил итә[5].

Структураһы һәм ойошторолоуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мәктәпкәсә һәм башланғыс белем биреү

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Мәғариф тураһында»ғы һәм «Мәктәпкәсә белем биреү тураһында»ғы законға ярашлы, мәктәпкәсә белем биреү өҙлөкһөҙ белем биреүҙең башланғыс стадияһы булып тора һәм «шәхесте физик, интеллектуаль һәм әхлаҡи үҫтереү нигеҙҙәрен» һалыуға йүнәлтелгән. 3 йәштән 6/7 йәшкә тиклемге балаларға мәктәпкәсә белем биреү мотлаҡ түгел[3]. Уға инеү сикләнгән (2005 йылда саф ҡабул итеү коэффициенты 10 %)[4] 2004 йылда Ҡырғыҙстанда грамоталылыҡ кимәле 98,7 процент тәшкил итә[5]. Дөйөм белем биреү ойошмаларында һәм тейешле белем биреү эшмәкәрлегенә лицензияһы булған ойошмаларҙа 5-7 йәшлек балаларҙы мәктәпкәсә әҙерләү буйынса программалар тормошҡа ашырыла. 2015/2016 уҡыу йылынан Ҡырғыҙ Республикаһында 480 сәғәтлек (йыллыҡ) мәктәпкәсә белем биреү ғәмәлгә ашырыла.[6]

Башланғыс мәктәптә ғәҙәттә 6 йәки 7 йәштә башлайҙар. Уҡыу дүрт йыл дауам итә һәм мотлаҡ булып тора. 2007 йылдан мәктәп формаһы мотлаҡ[4]. Уҡытыу сифаты «насар» тип иҫәпләнә[4]. PISA-ның 2006 йылдағы анализы буйынса[4][6]. Ҡырғыҙстан уҡыу, математика һәм тәбиғәт фәндәре буйынса һуңғы урынды биләй.

Урта белем

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урта белем дүрт йыл дауам итә һәм мотлаҡ[3]. Һуңынан уҡыусыларҙың бөтә яҡлап (комплекслы) һәм һөнәри белем алыу араһында һайлау мөмкинлегенә эйә.

9-сы кластан һуң сығарылыш уҡыусылары уҡыуҙарын йә 10-сы класта, йә иһә башланғыс һәм урта профессиональ белем биреү ойошмаларында дауам итә ала. Бындай программаларҙы тамамлаусылар, һөнәр үҙләштереү менән бер рәттән, тулы урта дөйөм белем ала[6].

Ҡырғыҙстанда 110 башланғыс һөнәри белем биреү һәм 131 урта һөнәри белем биреү ойошмаһы эшләй, уларҙа 100 һөнәр буйынса уҡытыу алып барыла[6].

Комплекслы белем биреү ике йыллыҡ уҡыу программаһынан тора, уны тамамлаған осраҡта тамамлау тураһында таныҡлыҡ (аттестат) бирелә[7]. Юғары уҡыу йорттарына уҡырға ингәндә урта дөйөм белем тураһында таныҡлыҡтың булыуы мотлаҡ шарт булып тора. Бюджет һәм контракт формаһындағы юғары белем биреүҙең төрлө йүнәлештәренә һәм һөнәрҙәренә ҡабул итеү Дөйөм республика тестары һөҙөмтәләре буйынса ғына тормошҡа ашырыла[6].

Тест ике өлөштән — юғары уҡыу йортонда абитуриенттың уҡыу мөмкинлеген билдәләгән төп тестан һәм мәктәп программаһы материалдарына нигеҙләнгән һәм абитуриенттарҙың белем кимәлен билдәләгән предмет тестарынан тора. Әлеге ваҡытта сығарылыш уҡыусылары химия, биология, сит телдәр, математика, тарих һәм физика фәндәренән тест һайлай ала[6].

Тест йылына бер тапҡыр, май айында үткәрелә (ауырыу йәки ярыштарҙа булған башҡа сығарылыш уҡыусылары өсөн өҫтәмә тест июндә үткәрелә). Юғары уҡыу йортона инеү өсөн 2015 йылда төп һынауҙа 110 мәрәй һәм предмет һынауында 60 мәрәй йыйырға кәрәк була). Тест сертификаттары урта дөйөм белем тураһында аттестат алған ваҡытта бирелә[6].

Юғары белем

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Юғары белем үҙ эсенә университеттарҙы, академияларҙы, махсуслаштырылған юғары уҡыу йорттарын һәм институттарҙы ала[3]. Ҡырғыҙ республикаһы бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң юғары уҡыу йорттарының һаны арта — 1991 йылда 12-нән 2015 йылда 50-гә тиклем. Студенттар һаны 1991 йылдан алып 4 тапҡырға арта һәм 2014/2015 уҡыу йылында 223,2 мең кеше тәшкил итә[6].

Әле эшләгәндәрҙең 33-ө — дәүләт, 21-е — дәүләткә ҡарамаған юғары уҡыу йорттары[7].

2012 йылдан Ҡырғыҙ республикаһы юғары белем биреүҙең ике кимәлле системаһына күсә, был бакалавр (240 кредит), магистр (120 кредит) һәм белгес дәрәжәһен (5 йыл уҡыу, ижад менән бәйле бер нисә медицина, инженер һөнәре һәм һөнәр) алырға мөмкинлек бирә[6].

Ҡырғыҙстандың юғары уҡыу йорттары:

  • Борис Ельцин исемендәге Ҡырғыҙ-Рәсәй славян университеты (дәүләт-ара килешеүҙәр сиктәрендә булдырылған)
  • Ҡырғыҙ-төрөк университеты
  • академиялар
  • институттар
  • Үҙәк Азиялағы Америка университеты (ойоштороусыһы — сит ил гражданы)
  • Ататөрк Алатоо университеты (нигеҙ һалыусы — сит ил гражданины) һ. б.

Республикала шулай уҡ Рәсәй юғары уҡыу йорттарының 7 филиалы эшләй[6].

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. Киргизская Советская Социалистическая Республика: энциклопедия / глав. ред. Орузбаева Б.О. Институт истории АН Кирг. ССР. — Фрунзе: Глав. ред. Киргизской сов. энциклопедии, 1982. — С. 135, 168. — 488 с. Раздел «Победа Великой Октябрьской социалистической революции в Киргизии».
  2. Энциклопедия Ошской области / гл. ред. Орузбаева Б.О. Академия Наук Киргизской ССР. — Фрунзе (Бишкек): Глав. ред. Киргизской сов. энциклопедии, 1987. — С. 60, 101, 143, 209, 308, 331, 350, 379, 388, 389, 414. — 445 с. ББК 92я2 (урыҫ).
  3. Энциклопедия "Кыргызская История" ("Кыргыз тарыхы" кыскача энциклопедия) / гл. ред. Асанов Ү.А. Центр Государственного языка и энциклопедии Национальной академии наук Киргизской Республики. — Бишкек: Центр Государственного языка и энциклопедии, 2003. — С. 43, 207. — 285 с. Архивная копия от 19 июнь 2018 на Wayback Machine (ҡырғ.)[8]
  4. Национальная энциклопедия Узбекистана / Государственное научное издательство "Ўзбекистон миллий энциклопедияси" Академии наук Республики Узбекистан. — Ташкент: Государственное научное издательство "Ўзбекистон миллий энциклопедияси", 2000—2006. — С. 219, буква "Ў". Архивная копия от 12 июль 2018 на Wayback Machine (үзб.)
  5. Книга Гиннеса Кыргызстана / Ы. Кадыров Центр Государственного языка и энциклопедии Национальной академии наук Киргизской Республики. — Бишкек: Центр Государственного языка и энциклопедии, 2008. — С. 78. — 216 с. — ISBN 978-9967-14-059-2. (ҡырғ.)
  6. Вопросы истории Коммунистической партии Киргизии, Том 1 / Институт истории партии. — Фрунзе: Киргизское гос. изд-во, 1962. — С. 24. (ҡырғ.)
  7. История Киргизии, Том 2 / Институт истории АН Кирг. ССР. — Фрунзе: Киргизское гос. изд-во, 1963. — С. 174. (ҡырғ.)
  8. Южная Киргизия в годы гражданской войны: 1918-1920 / Институт истории АН Кирг. ССР. — Фрунзе: Илим, 1981. — С. 50. — 141 с. (урыҫ)
  9. Великий Октябрь в Киргизии / Зима А.Г.. — Фрунзе: Илим, 1987. — С. 97. — 248 с. (урыҫ)
  10. Журнал "Литературный Киргизстан", Выпуски 7-12" / Союз писателей Киргизии, ЦК ЛКСМ Киргизии. — Фрунзе: "Советтик Кыргызстан", 1988. — С. 83. (урыҫ)
  11. "Видные сыновья Оша" / А. Абдугафуров. — Ош: Ошская областная типография, 2000. — 176 с. (үзб.) и (урыҫ)
  12. "Вопросы истории Кыргызстана" (Статья "История милиции Кыргызской Республики" / Д.П. Стрельников Институт истории и культурного наследия Национальной академии наук Кыргызской Республики. — Ош: Институт истории и культурного наследия Национальной академии наук Кыргызской Республики, 2015. — С. 59—69. — ISBN 1694-5700. (урыҫ)
  13. За власть Советов: сборник воспоминаний / гл. ред. Семенков В.Н. Институт истории партии Кирг. ССР. — Фрунзе: Киргизстан, 1966. — С. 204. — 289 с.а (урыҫ)
  14. Киргизы и Кокандское ханство / Плоских В.М. Институт истории АН Кирг. ССР. — Фрунзе: Илим, 1977. — С. 66, 166, 350. — 365 с. (урыҫ)
  15. Становление и организационно-политическое укрепление комсомольских организаций в Киргизии: 1918-1925 гг / Макаров Е.Л. Институт истории АН Кирг. ССР. — Фрунзе: Киргизстан, 1981. — С. 41, 56. — 135 с. (урыҫ)
  16. Старинный Ош: очерк истории / Галицкий В.Я., Плоских В.М. Институт истории АН Кирг. ССР. — Фрунзе: Илим, 1987. — С. 49, 50. — 173 с. (урыҫ)
  17. "Кыргыз педагогикасы" (энциклопедиялык окуу куралы) / Под рук. Бекбоева И. и др.) Центр Государственного языка и энциклопедии. — Бишкек: "Центр Государственного языка и энциклопедии", 2004. — 173 с. УДК 37.0. ББК 74.00я2. К97. (ҡырғ.)
  18. В единстве и согласии: к 10-летию Ассамблеи народа Кыргызстана / гл. ред. А.И. Фукалов, составители: А.С. Сергеева, А.Т. Чолова. — Бишкек: Учкун, 2004. — С. 23. — 167 с. — ISBN 9789967413733. (урыҫ).
  19. "Во имя процветания Кыргызстана" Энциклопедическое издание о выдающихся узбеках Кыргызстана / Под рук. Жураева Б.Ж. (Абдугафуров А., Рахманов Д.Д. и др.). — Ош: "Ризван", 2017. — С. 18—22, 27—29. — 336 с. — ISBN 978-9967-18-344-5. УДК 351/354. ББК 66,3(2Ки). (үзб.), (урыҫ) и (ҡырғ.)
  20. "Обращаясь к истории" (узб. "Мозийға қайтиб") / Дадажонов Одилжон). — Ош: "Ризван", 2021. — С. 334—335. — 173 с. — ISBN 978-9967-9258-6-1. УДК 821,51. ББК 84.УЗ7-4. Д14. (үзб.)

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ About this Collection
  2. ↑ Система образования. Министерство Образования и науки Кыргызской республики. Дата обращения: 1 апрель 2019. Архивировано 22 ғинуар 2021 года. 2021 йыл 22 ғинуар архивланған.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 World Data on Education: Kyrgyzstan. UNESCO-IBE (август 2011). Дата обращения: 16 июнь 2014. Архивировано 12 октябрь 2015 года.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Education in Kyrgyzstan. UNICEF (2008). Дата обращения: 16 июнь 2014. Архивировано 14 март 2009 года. 2009 йыл 14 март архивланған.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Kyrgyzstan country profile 2005 йыл 26 февраль архивланған.. Library of Congress Federal Research Division (January 2007). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 Система образования. Министерство Образования и науки Кыргызской республики. Дата обращения: 1 апрель 2019. Архивировано 22 ғинуар 2021 года.
  7. ↑ 7,0 7,1 Higher Education in Kyrgyzstan. European Commission (2012). Дата обращения: 16 июнь 2014. Архивировано из оригинала 1 декабрь 2014 года.
  8. ↑ Энциклопедия «Кыргызская История», 2003 2017 йыл 6 август архивланған.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]