Ҡырғыҙҙар

Ҡырғыҙҙар
Туған тел	Ҡырғыҙ теле
Дәүләт	Ҡырғыҙстан  Үзбәкстан  Ҡытай  Рәсәй  Тажикстан  Ҡаҙағстан  Төркиә  Афғанстан  Украина
Барлыҡҡа килгән	Үҙәк Азия
Урын	Үҙәк Азия
Халыҡ һаны	6 000 000 кеше
Ҡырғыҙҙар Викимилектә

Ҡырғыҙҙар.20 быуат башы

Ҡырғыҙҙар – Ҡырғыҙстанда йәшәүсе төрки халыҡ. Шулай уҡ Ҡытайҙа, Рәсәйҙә, Үҙәк Азия илдәрендә көн итә.

Ҡырғыҙ теле төрки телдәрҙең таулы-алтай ҡырғыҙ-ҡыпсаҡ төркөмөнә инә.

Этнонимы

Манассы. Ҡаракүл

Автоэтнонимы, йәғни, был халыҡтың үҙатамаһы «кыргыз» (башҡ. ҡырғыҙ. Урыҫ теле орфоэпияһына ярашлы, ғәҙәттә рус. киргиз тип ҡулланыла. Ҡырғыҙҙар боронғо үҙатамаһын һаҡлап ҡалған берҙән-бер төрки халыҡ тип һанала. Йәнәсәй буйында йәшәгән халыҡтар ғәрәп һәм фарсы сығанаҡтарында «хархыз», «хырхыр», ә ҡытайҙарҙа — «сяцзясы», боронғо төрки, уйғыр һәм сөғд яҙмаларында — «кыргыз». Ҡырғыҙ этнонимы сығышын төрлөсә аңлаталар. Бер фараз буйынса, «ҡырғыҙ» һүҙе «ҡырҡ» (кирг- «кырк») тигәндән килеп сыҡҡан, ул ҡырҡ ырыу ойошоуына бәйле тип аңлатыла^[1], уларҙы ҡырғыҙҙарҙың эпосындағы милли ҡаһарман Манас берләштергән тип бәйән ителә. «Ҡыҙыл уғыҙ »^[2] йәки «бөркөт» тигән менән дә бәйләйҙәр^[3].

Урыҫтар XVIII быуат аҙағында — XX быуат башында ҡаҙаҡтарҙы ла ҡырғыҙ тип атай («киргиз-кайсаки», «киргиз-касаки»)^[4].

Тарихынан

Ҡырғыҙ атамаһы VI быуаттан Йәнәсәй йылғаһы төбәгендә билдәле була. Боронғо заманда (1Х быуат) Йәнәсәй ҡырғыҙҙары уйғырҙарға ҡаршы һуғышҡан.

Монгол империяһы барлыҡҡа килгәндән һуң, ҡырғыҙҙарҙың бер өлеше империя тарафынан йотолған, икенсе өлөшө бөгөнгө Ҡырғыҙстан еренә күсенеп ултырған.

ДНК генеалогияһы

Бергк(1809), ҡырғыҙ менән башҡорт

Y-ДНК тикшеренеүҙәре буйынса ҡырғыҙҙарҙың гаплотөркөмдәре:

• R1a - 55.3%,
• С3 - 25.5%,
• O - 8.5%,
• N1 - 4.2%,
• R1b - 4.2%,
• J2 - 2.1%.^[5]

Дине

Туҡмаҡтағы (Токмак) мәсет

Ҡырғыҙҙарҙың күпселеге - сөнни мосолман. Ислам динен ҡабул иткәнгә тиклем тәңреселек инанысында булғандар, әлеге көнгә тиклем уның ҡайһы бер реликттары һаҡланып ҡалған ^[6]. Дөйөм алғанда, хәҙерге Ҡырғыҙстанда дини мәсьәлә (шул иҫәптән тәңреселек) йыш ҡына сәйәси маҡсаттарҙа файҙаланыла^[7]. Күп кенә башҡа көнсығыш халыҡтары кеүек, ҡырғыҙҙар зороастризм инанысынан ҡалған Науруз байрамын билдәләй.

Ҡытайҙағы Синьцзян-Уйғыр автономиялы районында ҙур булмаған уникаль этник төркөм - тарбағатай ҡырғыҙҙары йәшәй.Уларҙың бер өлөшө ислам динендә, ә икенсеһе тибет-монгол формаһындағы буддизм инанысында ^[8][9].

Йәшәгән урындары

Попов Андрей Андреевич - Ҡырғыҙҙар Волгала (1863)

 Тажикстан: 74 000 (2016)^[10]

 Ҡаҙағстан: 26 800 (2011)^[11]

• • Жамбыл өлкәһе 10356^[12]
  •  Алма-Ата 8306^[12]
  • Алматы өлкәһе 3611^[12]
  • Көньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе 3301^[12]
  •  Астана 3053^[12]
  • Ҡарағанды өлкәһе 1479

 Төркиә: 6000 (оценка)^[13]

 Украина: 1128 (2001)^[14]

 Афғанстан: 1100 (2016) ^[15]

 Канада: 1400 (2016) ^[16]

 Италия: 900 (2016) ^[17]

Ырыуҙар

«Ҡырғыҙҙарҙың күсенеүе» (1869—1870) — Төркөстан серияһы В. В. Верещагин

« Чу йылғаһы буйында ҡырғыҙ тирмәләре» (1869—1870) — Төркөстан серияһы В. В. Верещагин

«Ҡырғыҙ тирмәләре». 1914

Ҡырғыҙҙарҙа XVI быуаттан ҡәбиләләргә бүленеп йәшәй башлаған, улары үҙ сиратында ырыуҙарға бүленгән — был бүленеше « санжыр» тип аталған. Санжырға ярашлы, Тянь-Шань ҡырғыҙҙарының Тәүатаһы Долонбий исемле булған тип иҫәпләнә, уның өс улы булған Аҡ уул (уғыл) (унан уң ҡанат киткән), Куу уул (уғыл) (унан һул ҡанат киткән ) һәм Ҡыҙыл уул (унан эске ҡырғыҙҙар — «ичкилик» тармағы киткән) ^[18].

• Уң ҡанат
  • Тагай тармағы ( Сарыбагыш, Бугу, Солто, Карачоро, Саяк, Чегиртке, Жедигер, Черик, Азык, Багыш, Доолос, Конурат ырыуҙары).
  • Адигине тармағы (Баарын, Жолжакшы, Бёрю, Баргы, Сарттар);
  • Карабагыш тармағы ;
  • Мунгуш тармағы ;
• Һул ҡанат:
  • Кушчу (Кутчу),
  • Саруу,
  • Мундуз,
  • Ҡатай,
  • Басыз,
  • Чоңбагыш,
  • Жетиген.
• Ичкилик (эске) төркөм:
  • Төлөс,
  • Кыдырша,
  • Каңды,
  • Кесек,
  • Авагат (ават),
  • Жоокесек,
  • Бостон,
  • Найман,
  • Оргу
  • Нойгут,
  • Теит,
  • Кыпчак.

Шәхестәре

Ҡырғыҙстанда бөйөк яҙыусы Сыңғыҙ Айытматовҡа арнап сығарылған почта маркалары

• Айытматов Сыңғыҙ Түрәҡол улы - (ҡырғ. Чыңгыз Төрөкулович Айтматов; 12 декабрь 1928 йыл — 10 июнь 2008 йыл) — ҡырғыҙ совет яҙыусыһы. Социалистик Хеҙмәт Геройы (1978)
• Тоҡтоған Алтыбаҫарова - (Туҡтаған Алтыбаҫарова; 1924 йыл, Күрмөнтү — 2015 йылдың 11 июне, Күрмөнтү, Төп районы, Иссыҡ-Күл өлкәһе, Ҡырғыҙстан) — колхозсы, Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында ҡамауҙа ҡалған Ленинградтан килтерелгән 150 баланы үҙенә аҫырарға алған.
• Рахмонберди Мадазимов (1875 йыл - 1933 йыл) — (үзб. Муҳаммадаъзим Раҳмонберди Мадазимов аълам ўғли) (1875-1933) — Ҡырғыҙстан театрына нигеҙ һалыусыларҙың һәм хәрәкәтте ойоштороусыларҙың, нигеҙ һалыусы, Бабур исемендәге Ош дәүләт академия үзбәк драма театрынын беренсе директоры, баш режиссеры һәм художество етәксеһе Үҙәк Азиялағы элекке Бабур исемендәге Ош дәүләт академия үзбәк драма театры, яҙыусы, Ҡырғыҙстан мәҙәниәте һәм сәнғәтен үҫтереүгә ҙур өлөш индергән.

Бишкәктә тыуғандар

• Фрунзе Михаил Васильевич - (партия псевдонимы Михайлов, Трифоныч, Арсений, әҙәби псевдонимы Сергей Петров, А. Шуйский, М. Мирский; 2 февраль 1885 йыл, Бишкәк, Семиреченск өлкәһе — 31 октябрь 1925 йыл, Мәскәү) — революционер, совет дәүләт һәм хәрби эшмәкәре, Граждандар һуғышы осоронда Ҡыҙыл армияһының иң эре хәрби етәкселәренең береһе
• Шафиҡов Ғәзим Ғәзиз улы - (1 октябрь 1939 йыл — 28 ғинуар 2009 йыл) — Башҡортостандың рус телендә ижад иткән шағиры. Прозаик, драматург, сценарист, публицист, тәржемәсе һәм фольклорсы. 1977 йылдан — СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы.

Иҫкәрмәләр

1. Pulleyblank 1990, p.108.
2. Баскаков, 1964, с. 93
3. Зуев Ю. А. Кыргызы-буруты. // Советская этнография., 1970. — № 4 — С. 74-85
4. Этническое название кыргызов в исторических источниках России (XVII-XIX веков)  (инг.). 19 июнь 2018 тикшерелгән.
5. http://haplogroup.narod.ru/centr_asia.html
6. Mullerson R. Central Asia (инг.). — Taylor&Francis, 2014. — P. 182. — ISBN 9781317792536.
7. I. Charleux, G. Delaplace, R. Hamayon and S. Pearce (ed.). ‘Tengrism’ in Kyrgyzstan: In Search of New Religious and Political Legitimacy. — 2010. — С. 55—96.
8. Центральноазиатский исторический сервер — М. А. Чертыков. Тарбагатайские кыргызы 2007 йыл 2 декабрь архивланған.
9. Национальность киргизы  (билдәһеҙ). russian.china.org.cn. Дата обращения: 19 июнь 2018.
10. joshuaproject.net
11. Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на 1 января 2011 года. 2012 йыл 16 ноябрь архивланған.
12. Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2018 года 2019 йыл 27 март архивланған.
13. Sedat Peker, Reis, Ruh Adam, Sedat Reis 2010 йыл 2 ғинуар архивланған.
14. Всеукраинская перепись населения 2001 года. Распределение населения по национальности и родному языку.
15. joshuaproject.net
16. joshuaproject.net
17. joshuaproject.net
18. Новая литература Кыргызстана  (урыҫ). www.literatura.kg. Дата обращения: 19 июнь 2018.