Әүермән

В. Васнецов Царевна-лягушка. 1918

Әүермән — кешенән икенсе затҡа, шулай уҡ атмосфера күренешенә, үҫемлеккә йәки предметҡа, һәм киреһенсә, үҙенең тышҡы йөҙөн сихри юл менән ваҡытлыса үҙгәртә алған мифик зат[1][2]

Европа фольклорында әүермәндәрҙең иң үҙенсәлекле образы булып кеше-бүре вервольф (ликантроп)[3][4], славян мифологияһында волколак булараҡ билдәле.[5][6][7][8]

Мифологияла

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
М. А. Врубель. Царевна-Лебедь («Сказка о царе Салтане» әкиәте). 1900
И. Я. Билибин.«Обернулся Вольга рыбиной-щучиной», «Вольга» былинаһына иллюстрация. 1904
Вильденс Ян. Ҡатын-ҡыҙҙарҙың һайыҫҡандарға әйләнеүе.

Кешенең хайуанға әүерелеүе — донъялағы төрлө халыҡтарҙың мифологияһында бик таралған сюжет. Мәҫәлән, «Слове о полку Игореве» әҫәрендә Всеслав Полоцкий тарафынан Новгородты баҫып алыу һәм Немигтағы алыш тасуирлана. Всеслав сихырсы һәм бүре булып һүрәтләнә. Ә Төньяҡ Америка индеецтарының этник мәҙәниәтендә ҡәбиләнең хайуан-тотемына әйләнеүе ата-бабаларҙың рухы менән ҡушылыуҙың юғары күрһәткесе булып тора. Рус былинаһы батыры Вольга Святославич «йәнлек», «суртан-балыҡ», «алтын мөгөҙ турысай», «бәләкәй аҫ», «бәләкәй ҡош-ҡошсоҡ» булып әүерелә. Рус фольклорында Утлы йылан матур егеткә әйләнә һәм ошо сифатта ҡатын-ҡыҙҙарға йөрөй ала, ә Үлемһеҙ Кощей төрлө йән эйәләренә әүерелә ала. Төрки мифологияһында әүернә-гульябани кешеһеҙ урындарҙа йәшәүсе һәм юлсыларҙы ҡурҡытыусы уҫал зат булараҡ телгә алына.

Фольклор әүермәне хайуандарға ғына түгел, ә таяҡ киҫәктәренә, бесән һөңгөһөнә, сәскәгә, ташҡа йәки хатта томан йәки томанға оҡшаған атмосфера күренешенә лә әйләнә ала. Әүерелеү алдынан әүернә ер өҫтөнә бәрелә, ергә йәки бүкәнгә ҡаҙалған бысаҡ аша һикерә, сихырланған кейем кейә, йәки башҡа төрлө формаға күсеүҙе аңлатҡан символик хәрәкәт ҡыла.

Православие славяндарында, әүермән — суҡындырылмай үлгән бала йәки йәне ирекһеҙҙән ғәләмәтләнгән мөртәт. Төньяҡта әүермәне йыш ҡына кикимора тип атайҙар. Әүермәндәрҙең үҙенсәлеген йорт эйәһенә һәм сихырсыға[9] ҡайтарып ҡалдыралар. Ҡәһәрләнгән һәм суҡындырылмаған балалар йәки сихырсылар төрлө матди төрҙәр ҡабул итә һәм һуңынан шулай уҡ хайуандарға әйләнә алған.

Славян мифологияһында, әүермән — сихырсы тарафынан бүрегә әйләнгән кеше, шуға күрә ул үҙенең кеше нәҫеленә ҡарағанлығын тулыһынса аңлай, тик тышҡы ҡиәфәте менән генә йыртҡысҡа оҡшаған. Уға элекке кеше ҡиәфәтен ҡайтарыу мөмкин тип һаналған: бының өсөн үҙңдән сисеп алынған билбауҙы бүрегә кейҙерегә кәрәк булған, төйөндәрҙе сискән һайын һәр тапҡыр «Аллаһ, ярлыҡа!» тип әйтелә. Бындай билбауҙы кейеп, бүре шунда уҡ тиреһен юғалта һәм кеше ҡиәфәтенә әйләнә.

Классик әҙәбиәттә әүерелеүҙәрҙең күп миҫалын Овидийҙың «Метаморфозалар»ында табырға мөмкин, мәҫәлән, Цирцея тарафынан Одиссей кешеләренең сусҡаға әүерелеүе һәм Апулейҙың «Алтын ишәк» әҫәрендә Луцийҙың ишәккә әүерелеүе. Протей аллалар араһында ҡиәфәтен үҙгәртеү һәләте менән билдәле була; Менелай һәм Аристей уны унан мәғлүмәт алыу өсөн тотоп ала, һәм тик уны төрлө үҙгәрештәр ваҡытында ғына тотоп алып, уңышҡа өлгәшәләр. Шул уҡ сәбәп арҡаһында Нерей Гераклға Гесперид[10] алмаһын ҡайҙа табыу тураһында һөйләй.

Океанида Метида, Зевстың беренсе ҡатыны һәм Афина алиһәһенең әсәһе, легендалар буйынса, үҙенең ҡиәфәтен теләһә кемгә үҙгәртә ала. Бер тарихта ул шул тиклем ғорур була, хатта уның ире Зевс уны алдап себенгә әйләндерергә мәжбүр итә. Һуңынан ул уны йота, сөнки уларҙың Метида менән Зевстан да ҡеүәтлерәк улы тыуыуынан ҡурҡа. Әммә Метида ауырлы була. Ул уның башында йәшәргә ҡала һәм ҡыҙы өсөн хәрби кейемдәр эшләй. Уның ҡоралдар эшләү тыҡылдауынан Зевстың башы ауырта, һәм Гефест уның башын балта менән тишә. Афина атаһының башынан тулы буйлы һәм хәрби кейемдә килеп сыға.[10]

Брем Стокерҙың нәфис «Дракула» әҫәрендә вампир шулай уҡ әүермән булып тора: ҡарт граф, йәш матур кеше, гигант ярғанат, томан һәм ҙур ҡара эт кеүек бер нисә ҡиәфәттә һүрәтләнә.

Әүермәндәр тыумыштан йәки әйләндерелгән булған тип һаналған. Тыумыштан әүермәндәр — былар ҡарғыш йөрөтөүселәр, йәки әгәр йөклө ҡатын көтмәгәндә бүре күрһә йәки бүре үлтергән хайуандың итен ашаған осраҡта була.

Әүермәндәр ике төрҙә була: үҙҙәре теләп (тылсымлы сихырҙар йәки башҡа тылсымсы ритуалдар ярҙамында) йәнлектәргә әүерелгәндәр һәм ликантропия менән ауырығандар. Улар бер-береһенән айырылып тора, сөнки тәүгеләре көн һәм төндөң теләһә ҡайһы ваҡытында хайуандарға әүерелә ала, шул уҡ ваҡытта кешелек буйынса аҡыллы фекерләү һәләтен юғалтмай, ә икенселәре төндә генә (күпселек өлөшөндә тулы ай ваҡытында), үҙ ихтыярынан тыш, кеше асылы, йәнлек башланғысын азат итеп, тәрәнгә китә. Шул уҡ ваҡытта кеше йәнлек ҡиәфәтендә булған саҡта нимә эшләүен хәтерләмәй.

Ышаныстарға ярашлы, әүермәндәр күп кенә күренекле һәләттәргә эйә була (кешенең генә түгел, хайуандың да мөмкинлектәренән юғарыраҡ): ғәҙәттән тыш көс, етеҙлек һәм сослоҡ, оҙон ғүмер, төнгө күреү һ. б. Борондан әүернәне уға үлемесле яра яһап, мәҫәлән йөрәгенә сәнсеп йәки башын киҫеп үлтерергә мөмкин тип һаналған. Йәнлек ҡиәфәтендәге әүермәндең яраһы уның кеше тәнендә лә ҡала. Бындай ысул менән тере кешелә әүермәнде фаш итергә мөмкин: йыртҡыстың яраһы һуңыраҡ кешелә күренһә — ул әүермән була ла инде.

Был күренеште Н.В. Гоголь үҙенең «Май төнө» әҫәрендә тасуирлай. Төндә үгәй әсә, йәш ҡатын, ҡара бесәйгә әйләнеп, сотниктың ҡыҙына ташлана. Ҡыҙ аптырап ҡалмай, атаһының стенала эленеп торған ҡылысы менән бесәйҙең тәпәйен яралай. Өс көндән һуң үгәй әсәһенең ҡулы бәйләнгән килеш сыҡҡанын күрә һәм, меҫкен ҡыҙ үгәй әсәһенең сихырсы икәнлеген аңғара. Билдәләп үтергә кәрәк, «әүермән — хайуанға әүерелгән кеше» тигән дөйөм схема Көнбайышҡа (был осраҡта славяндарға ла) хас. Алыҫ Көнсығышта схема ҡапма-ҡаршы — әүермәндәр — оҙаҡ йәшәгән, аҡыл туплаған һәм кешегә әүерелеү һәләтенә эйә булған хайуандар.

Образдың сығанаҡтары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Федор Евтихиев —«кеше-эт» (1880-се йылдар портреты)

Әүермәндең фольклор образы психиатрия сире менән бәйле булыуы мөмкин, был осраҡта кеше үҙен ниндәй ҙә булһа хайуан, мәҫәлән, бүре тип һанай.[11][12] Әүермәнлектең тәүге билдәле тасуирламаһын грек табибы Марцелл Сидийский килтерә (Б.э.II ), һуңыраҡ урта быуат инквизияһы процестары ваҡытында суд табиптары ауырыуҙың күп осраҡтарын килтерә[11].

Башҡа генетик тайпылыш, «тыумыштан гипертрихоз», биттә һәм кәүҙәһенең өҫкө өлөшөндә сәс япмаһының мул үҫеүенә килтерә. Бер Мексика ғаиләһендә гипертрихоздың тәүге документлаштырылған тасуирламаһын 1984 йылда Гвадалахары университетынан Хосе Мария Канту етәкселегендәге төркөм үткәрә. Тарихи яҡтан, был тайпылыш менән тыуғандар ҡайһы берҙә циркка эшкә тотоналар, унда «әүермәндәр» йәки «маймыл кеше» сифатында тамашасыларҙың күңелен асыу өсөн сығыш яһайҙар.[13]

Мәҙәниәттә һәм сәнғәттә

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әүермәндәр темаһы элек-электән төрлө халыҡтарҙың фольклорында бар[14], әҙәбиәттә, кинематографта популяр[15] Сәнғәттә ликантроп-әүермән образы киң таралыу ала, башҡа образдар һирәгерәк осрай. Хәҙерге заман әүермәндәре образының күп кенә һыҙаттары, мәҫәлән, тешләү аша зарарланыу һәм көмөш пуляларҙан ҡаршы тора алмаусанлыҡ тик XX быуатта кинофильмдар арҡаһында ғына барлыҡҡа килә.[11]

Әүермәндәргә арналған беренсе телһеҙ «Оборотень» фильмы 1913 йылда сыға. Унан һуң тағы ла бер нисә телһеҙ фильм төшөрөлә. Беренсе тауышлы «Le Loup Garou» немец фильмы була. 1935 йылда Universal Pictures студияһы «Лондон әүермәне» фильмын, ә 1941 йылда «Кеше-бүре» фильмын сығара. Был фильмдар кинематографик әүермәндәрҙең тышҡы ҡиәфәтенең һәм тәртибенең күп стереотиптарын билдәләй[16].

Әүермәндәр төрө

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Ликантроп — бүре йәки бүре ҡиәфәтен алған әүермән.
    • Волколак или волкодлак — Славян мифологияһында ликантроп.
    • Вилктаки — Литва мифологияһында ликантроп.
    • Вервольф — немец һәм англосакс мифологияһында ликантро.
    • Мардагайл — әрмән мифологияһында ликантроп .
    • Юха — башҡорт һәм татар мифологияһында ликантроп.
    • Лобисомем — Бразилияла ликантроп.
    • Бисклаврет — бретон традицияһында ликантроп (Францияла әүермән-бүреләрҙе лугару/ругару, ә "Бисклаврет" - әүермән тураһында әкиәт).
    • Ульфхеднар — һүҙмә-һүҙ «бүре башлы» — Скандинавия мифологияһында бүрегә әйләнгән кеше. Шулай уҡ берсеркалар айыуға ла әйләнә алған.
    • Ругару (Лугару) - Луизиананың Франкия фольклорынан аңын юғалтмаған бүре башлы кеше.
  • Перевертыш — Навахо индийҙары мифологияһында маг-әүермән. Төрлө хайуандарға, йыш ҡына койотҡа әйләнә алыуға һәләтле.
  • Хули-цзин, йәки Ху-яо (Яо-ху) — Ҡытай мифологияһында төлкө-әүермән.
  • Кицунэ, Тануки, Нэко, Ину — япон мифологияһында әүермәндәр.
  • Кумихо - Корея мифологияһында әүермән-төлкөләр.
  • Шелки — Кельт мифологияһында кеше-тюлендәр.
  • Ириму — әүермән-леопардтар, Африка мифологияһында кеше ашаусылар.
  • Укуку — Инктар мифологияһында Айыу ҡатыны риүәйәтенән әүермән-айыу
  • Бото — Бразилия мифологияһында кешегә әйләнгән йылға дельфины (Амазонка йылғаһының).

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
commons: Әүермән Викимилектә
n: Әүермән Викияңылыҡтарҙа

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Оборачивать ; Оборотень // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
  2. ↑ Славянская мифология. Энциклопедический словарь.— М.: Эллис Лак, 1995. — С. 279.
  3. ↑ Werwolf / N. W. Thomas, J. F. McLennan // Encyclopædia Britannica. — 11th ed. — 1911. — Vol. 28. — P. 524. (инг.)
  4. ↑ Stewart C. T. The origin of the werewolf superstition. — Columbia: University of Missouri, 1909. — P. 30 (282). — (The University of Missouri Studies. Social science series, vol. 2, no. 3). (инг.)
  5. ↑ Werwolf / N. W. Thomas, J. F. McLennan // Encyclopædia Britannica. — 11th ed. — 1911. — Vol. 28. — P. 524. (инг.)
  6. ↑ Stewart C. T. The origin of the werewolf superstition. — Columbia: University of Missouri, 1909. — P. 30 (282). — (The University of Missouri Studies. Social science series, vol. 2, no. 3). (инг.)
  7. ↑ Токарев С. А. Поверья о животных // Религиозные верования восточнославянских народов XIX — начала XX века / Отв. ред. С. И. Ковалев. Изд. 2-е. — М.: Либроком, 2012. — С. 44. — 168 с. — (Академия фундаментальных исследований: этнология). — ISBN 978-5-397-02283-5.
  8. ↑ Криничная Н. А. Оборотни // Русская мифология: Мир образов фольклора. — М.: Академический проект; Гаудеамус, 2004. — С. 643—644. — 1008 с. — (Summa). — ISBN 5-8291-0388-5, ISBN 5-98426-022-0.
  9. ↑ Даль В. И. Оборотень // О поверьях, суеверьях и предрассудках русского народа.
  10. ↑ 10,0 10,1 Richard G. A. Buxton. Forms of Astonishment: Greek Myths of Metamorphosis. — Oxford: Oxford University Press, 2009. — ISBN 978-0-19-924549-9.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Metzger, N. Battling Demons with Medical Authority: Werewolves, Physicians and Rationalization // History of Psychiatry (инг.)баш.. — 2013. — № 24. — С. 341—355.
  12. ↑ Ликантропия // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  13. ↑ Роджер Хайфилд, «Гарри Поттер» и наука: Настоящее волшебство, Екатеринбург: У-Фактория, 2006, С. 247—252, 262. ISBN 5-9709-0179-2
  14. ↑ Оборотни в туниках.Газета.Ru. Дата обращения: 23 апреля 2013.&Архивировано 2 марта 2016 года.
  15. ↑ Попов М. Бестиарий. Оборотни и вервольфы // Мир фантастики. — № 8; апрель 2004.
  16. ↑ Хоррор (Фильм ужасов) (ингл.). burton-tim.ru. Дата обращения: 19 июль 2013. Архивировано 6 сентябрь 2013 года.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]