Аварҙар

Аварҙар

Имам Шамил, Рәсәйгә Кавказ ҡаршылығының авар сәйәси, хәрби һәм рухи лидеры, Кавказ имаматтың өсөнсө имамы (1834–1859).
Үҙ атамаһы

авар. магlарулал, аварал

Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: ≈1 300 000 чел. ▲[1][2][11][12][13][14] (шул иҫәптән андий-цеззар үә арчиндар)
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы: 1 012 074 (2021)[1]; 912 090 (2010)[2][3]

{{Collapsible list|title=          Дағстан шәһәрҙәре һәм райондары|

Археологик культура

авар архитектураһы

Тел

авар, урыҫ

Дин

Сөнни Ислам

Халыҡ

Дағстан халыҡтары

Туғандаш халыҡтар

андийҙар, ахвахтар, каратиндар, тиндиндар, багвалиндар, чамалиндар, годобериндар, ботлихтар, цездар, бежтиндар, гунзибтар, гинухтар, хваршинтар, арчиндар

Этник төркөм

андий-цез халыҡтары

Килеп сығышы

Кавказ ҡәбиләләре

Аварҙар (авар. магlарулал, аварал) — Нах-Дағстан халҡы, Кавказ төп халыҡтарының береһе, Таулы Дағстанда, шулай уҡ Көнсығыш Грузия[15] һәм Төньяҡ Әзербайжанда йәшәй.

Дағстан Республикаһының иң күп һанлы халҡы һәм 2020—2021 йылдарҙа халыҡ иҫәбен алыу буйынса Рәсәй халыҡтары һаны буйынса алтынсы урын тота.

Этнонимы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бер фекер буйынса, элек, XIX быуатта Рәсәйгә тарафынан яуланғанға тиклем, аварҙар үҙҙәрен бер халыҡ тип иҫәпләмәгән һәм дөйөм атамаһы булмаған, ә атамаһы уларға бөтөнләй таныш булмаған[16].

Тарихнамәлә билдәле булған — «Ҡаф тауҙары буйынса» йыйынтығында — аварҙар үҙҙәренең атамаһын урыҫтарҙан алған һәм аварҙарға (экзоним) хас булған, улар үҙҙәрен төрлөсә атаған, төрлө ҡәбиләләрҙең (әсемлектәр) йәшәгән территориаль урынынан сығып, үҙҙәрен төрлө тип атаған бер этнонимға эйә булмаған мәғлүмәттәр килтерелә[17].

Әсәлектең килеп сығышы аҙағына ҡәҙәр асыҡ түгел. Ҡайһы бер ғалимдар — атап әйткәндә, М. Г. Магомедов — атаманы боронғо аварҙарҙан сығара, икенселәре авар халҡының этногенезына ҙур йоғонто яһай, тип раҫлай. Шуға ҡарамаҫтан, В. М. Бейлис, төрлө урта быуат сығанаҡтарын анализлау нигеҙендә, кавказ аварҙары этнонимының Урта Азия күсмә халыҡтары менән бәйләнешен инҡар итә. Идара итеү башында (531—579) Хөсрәү Ануширван I иран сығышлы (Auhar-z-an-shah) тип аталған дәүләт берәмеге территорияһында булыуы хаҡында мәғлүмәттәр нигеҙендә, ул авар-бадиәҙәр тау өлкәһенә буйһоноу, унда төпләнеү һәм Сәсәниҙәр иттифаҡсыһы булыу мөмкинлегенең мөмкин түгел тип һанай[18].

Тарихсы Шахбан Хафизов фекеренсә, awar (авар) этнонимы кавказ-авар этимологияһына эйә[19].

Реконструкцияларға ярашлы, «авар» этнонимы *ʡωar боронғо авар нигеҙенән килеп сыҡҡан; ғәскәри, ул төньяҡ кавказ сығанағына барып тоташа (< ʡwǝ̆hri)[20][21] (бында «ʡ» — тамаҡ һөйәге).

Икенсе версияға ярашлы, был халыҡҡа Төркиҙәр (ҡумыҡтар) атама биргән, уларҙан уны Даргинлылар, уларҙан — урыҫтар алған[22]. Төркиә һүҙҙәре авар, аварала «ҡышҡы, тыныс» тигәнде аңлата[23][24][25]. Шулай уҡ аварҙар үҙ исемен урта быуат дәүләте батшаһы Сарир, Авар исеменән алған тигән фараз бар[26].

Ҡайһы бер ғилми хеҙмәткәрҙәр фекеренсә, «аварҙар» исеме тәүҙә Хунзах яйлаһында йәшәгән торған халыҡҡа ҡарата ҡулланылған, унда Авар ханлығы булған, йәғни башта «аварҙар» тип хунзахлыларҙы ғына атағандар[27][28][29]. Ҡалған этник төркөмдәр үҙҙәрен төрлөсә атай. Мәҫәлән, Һаулы Таулылар үҙен накбакаль тип атай, гумбетлы — бакхулау, Гигатль кешеһе — гитатлиу, һ.б.[30]

XVIII быуатта мәшһүр немец тәбиғәт фәндәре ғалимы һәм сәйәхәтсеһе Иоганн Гюльденштедт, Авар ханлығы халҡынан тыш, аварҙарға шулай уҡ бойондороҡһоҙ азатлы йәмғиәттәр, шулай уҡ хәҙерге Әзербайжан территорияһында Ҡафҡаз аръяғында урынлашҡан Джаро-Белокан дағстанлыларын алып китә[31].

«Лезгиндар» этнонимы, аварҙарҙан тыш, элек яңылыш рәүештә [32][33] Дағстандың бөтә таулы халҡы тип аталған. Бындай хаталы атаманың сәбәбе боронғо Фарсыстан була, ғәскәрҙәр Дағстанға экспансия ваҡытында һәр ваҡыт беренсе сиратта лезгиндар менән осрашырға тура килде.

Даргиндар аварҙарҙы 'кIарахъанти' (берлек формаһында кIарахъан), лаҡтар — ярусса, ҡумыҡтар — таулу («таулылар») тип атайҙар.

Авар милли байрағы

Халыҡ һаны һәм таралыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Әзербайжан, Чечня һәм Дағстан территорияһында аварҙарҙың урынлашыуы (2010 йылғы Рәсәй һәм 2009 йылғы Әзербайжан халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса % менән)
Көньяҡ федераль округында һәм Төньяҡ Кавказ федераль округында ҡала һәм ауыл биләмәләре буйынса аварҙарҙың таралыуы (процентта), 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса.

Донъяла аварҙарҙың һаны: 1,2 миллион, шул иҫәптән Русияла — 1 миллион, Әзербайжанда — 50 мең, Төркиәлә — 50 мең һәм башҡа илдәрҙә[34].

2010 йылда халыҡ иҫәбен алыу буйынса райондар буйынса аварҙарҙың процентта өлөшө: 

Райондың исеме Төбәктең исеме Аварҙарҙың %-ы
Ахвах районы Дағстан 99,4 %
Цунтин районы Дағстан 99,4 %
Гергебил районы Дағстан 99,3 %
Цумадинский районы Дағстан 98,9 %
Шамил районы Дағстан 98,7 %
Гумбет районы Дағстан 98,6 %
Тляратин районы Дағстан 98,4 %
Ботлих районы Дағстан 97,5 %
Унцукуль районы Дағстан 97,5 %
Хунза районы Дағстан 97,5 %
Чародин районы Дағстан 97,3 %
Гуниб районы Дағстан 96,3 %
Казбек районы Дағстан 85,9 %
Кизилюрт районы Дағстан 83,4 %
Кизилюрт ҡалаһы Дағстан 72,1 %
Шарой районы Чеченстан 54,4 %
Кизляр районы Дағстан 46,6 %
Южно-Сухокумск ҡалаһы Дағстан 46,1 %
Буйнаҡ ҡалаһы Дағстан 45,79 %
Тарумов районы Дағстан 35,8 %
Хәсәүйорт районы Дағстан 31,4 %
Хәсәүйорт ҡалаһы Дағстан 30,6 %
Махачҡала ҡалаһы Дағстан 26,7 %
Буйнаҡ районы Дағстан 23,5 %
Левашинский районы Дағстан 22,4 %
Яңы Лаҡ районы Дағстан 21,9 %
Бабаюрт районы Дағстан 20,3 %
Кизләр ҡалаһы Дағстан 20,1 %
Кумторкалин районы Дағстан 18,4 %
Каспийск ҡалаһы Дағстан 14,7 %
Черноземель районы Ҡалмыҡстан 7,2 %

Дағстандың таулы территорияларының күп өлөшөндә, ә өлөшләтә тигеҙлектәрҙә лә йәшәйҙәр (Буйнаҡ, Хәсәүйорт, Ҡыҙылйорт, Кизляр, Тарумов райондары һ. б.). Дағстандан тыш, Чеченстан, Ҡалмыҡстан һәм Рәсәйҙең башҡа төбәктәрендә йәшәйҙәр. Дағстанда аварҙарҙың төп төпләнеү өлкәһе — Авар Ҡуйһыуы (авар. Авар-ор), Ғанди Ҡуйһыуы (авар. Анди-ор) и Ҡара Ҡуйһыу (авар. Чеэр-ор) йылғаларҙың бассейндары.

Аварҙар шулай уҡ Әзербайжандар йәшәй (башлыса Белокан, Закаталь, Ках райондарында һәм Баҡыла), унда 1999 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса уларҙың дөйөм һаны 49,8 мең кеше тәшкил итә.[35] Аварҙарҙың ҙур булмаған төркөмдәре Грузияның Кварел муниципалитеты, шулай уҡ Логодех муниципалитетында һәм Тбилисиҙа компактлы йәшәй. Бынан тыш авар диаспоралары Төркиә, Ҡаҙағстан, Украинала һәм башҡа илдәрҙә лә бар[36].

Дине

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Диндарҙарҙың күпселеге — шәфиғи мәҙһәбендә сөнни мосолмандар. Суфый туғанлыҡтары — нәҡшбәндиә, шәҙилиә һәм ҡадириә таралған[37]. Урада, Тидиб, Хунздар, Галла, Тинди, Кванад, Ругуджа һ. б. ауылдары янында. Археологтар VIII—X быуаттарҙағы типик мосолман ҡәберлектәрен таба. VII быуат уртаһынан башлап (Дәрбәнт төбәгенән), Ислам дине яйлап, әммә системалы рәүештә үҙенең йоғонтоһо ареалын бөтә Дағстанға киңәйтә, XV быуатта Дағстандың иң алыҫ райондарына үтеп инмәҫ хәтлем, бер-бер артлы ауылды үҙ эсенә ала.

Авар аш-һыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Аварҙарҙың туҡланыу нигеҙен хинкал, ботишалы, һурпа һәм курзе тәшкил итә, уларҙы ғәҙәттә ит менән бергә бирәләр.

Ғәҙәттәгесә аварҙарҙың туҡланыу рационында ит күп, башлыса һарыҡ һәм һыйыр ите. Уларҙан ҡуйырсыҡлы аш-һыу бешерәләр, он ризыҡтары өсөн эслек эшләйҙәр, шешлек ҡыҙҙыралар. Иң билдәлеләре — яҫмыҡ чурпаһы, ҡуҙғалаҡ чурпаһы, панк-чурпа, ғәҙәти чурпа.

Авар аш-һыуының визит карточкаһы булып киптерелгән ит тора. Һыуытҡыстар булмаған осорҙа киптерелгән ит дауамлы ваҡытҡа уның туҡлыҡлы үҙенсәлектәрен һаҡлап ҡалырға мөмкинлек биргән. Киптерелгән иткә ғәйәт күп ризыҡтар әҙерләнә, атап әйткәндә, ноҡот борсағы менән кукуруз йәки киптерелгән ит менән фасоль ашы.

Аварҙарҙа шулай уҡ хинкал популяр ризыҡ булып тора (авар. хинкӀал, бында хинкӀ — галушка, бешерелгән ҡамыр киҫәге + ал — күплек һаны суффиксы). Ит һурпаһында бешерелгән ҡамыр киҫәктәре (үҙенән-үҙе) һурпа, бешерелгән ит һәм соус менән бирелә[38]. Авар хинкалын грузин хинкали менән бутарға ярамай, сөнки грузин хинкали бөтөнләй башҡа төр ризыҡ булып тора.

Авар аш-һыуының традицион ризыҡтарына шулай уҡ чуду йәки ботишалдар инә, улар төрлө эслек менән ҡамырҙан эшләнгән йомро таждарынан ғибәрәт. Таждары йәшелсә менән эремсек йәки йәшелсәле тулған картуф менән тултырыла һәм яҫы ҡоймала ҡыҙҙырыла. Майлы йәки ҡаймаҡ менән майланған һәм диаметры буйынса 6-8 өлөшкә бүленгән. Ҡул менән ашайҙар[39].

Йәнә авар аш-һыуының тағы бер үҙенсәлеге булып курзе тора. Пельмен йәки мантаға оҡшаған нәмә. Әммә курзелар бер аҙ ҙурыраҡ, тамсы формаһында, уларҙың тултырылышы киҫкенерәк, ә ҡыҫылғанда мотлаҡ ҡыяҡ менән ҡыҫылдырыла. Нәтижәлә курзеға хатта шыйыҡ тултырырға, мәҫәлән, йәшел менән һуғылған сей йомортҡа һалырға мөмкин. Иң популяр милли тәм-томдар: бахух (хәлүә), һауа кукурузы, баллы грек сәтләүеге[40][41][42].

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года. Дата обращения: 1 ғинуар 2023. Архивировано 30 декабрь 2022 года.
  2. ↑ 2,0 2,1 Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Национальный состав населения Российской Федерации. Дата обращения: 15 февраль 2012. Архивировано 23 декабрь 2021 года.
  3. ↑ Включая родственные аварцам андо-цезские народы: 14 народов общей численностью 48 646 человек
  4. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Дата обращения: 15 февраль 2012. Архивировано 1 июнь 2012 года.
  5. ↑ Включая родственные аварцам андо-цезские народы: 13 народов общей численностью 48 184 человек
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Итоги Всероссийской переписи населения 2021 года по Республике Дагестан, том 3 Национальный состав. Дата обращения: 19 март 2014. Архивировано из оригинала 19 март 2014 года.
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 Включая родственные аварцам андо-цезские народы
  8. ↑ Включая родственные аварцам андо-цезские народы: 7 народов общей численностью 41 человек
  9. ↑ Azerbaijan — People Groups. Avar // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission. Дата обращения: 3 февраль 2023. Архивировано 3 февраль 2023 года.
  10. ↑ Атаев Б. М. Аварцы: язык, история, письменность. — Махачкала, 2005. — С. 21. — ISBN 5-94434-055-X
  11. ↑ 11,0 11,1 Всеукраинская перепись населения 2001 Национальность и родной язык. Дата обращения: 25 март 2011. Архивировано 26 ноябрь 2019 года.
  12. ↑ Country: Uzbekistan (ингл.). Joshua project. Дата обращения: 27 июль 2018. Архивировано 5 апрель 2019 года.
  13. ↑ Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009. Архивировано 1 май 2012 года. (Национальный состав населения. Архивировано 11 май 2011 года.
  14. ↑ Latvijas iedzīvotāju sadalījums pēc nacionālā sastāva un valstiskās piederības. Дата обращения: 16 февраль 2022. Архивировано 22 март 2021 года.
  15. ↑ Ю. А. Жданов. Энциклопедия культур народов Юга России: Народы Юга России. Ростов-на-Дону: Северо-Кавказский научный центр высшей школы, 2005. — 244 с.
  16. ↑ Аварцы. Дата обращения: 22 ноябрь 2017. Архивировано 1 декабрь 2017 года.
  17. ↑ Сборник сведений о кавказских горцах. Том 2. Кавказское горское управление. Тифлис. 1869. Глава — Народные сказания. — С.1-2. Дата обращения: 30 сентябрь 2023. Архивировано 4 октябрь 2023 года.
  18. ↑ Бейлис В. М. Указ. раб. С. 255—256
  19. ↑ Хапизов Ш. М., Галбацев С. М. К истории и этнографии аварцев (исследования и материалы).
  20. ↑ Чирикба В. А. Баскский и северокавказские языки//Древняя Анатолия. — М.: Наука, 1985. — С. 100.
  21. ↑ Николаев С. Л., Старостин С. А. Северокавказский этимологический словарь. — М., 1994.
  22. ↑ Минорский В. Ф. История Ширвана и Дербенда X—XI веков. — 1963. — С. 133.
  23. ↑ Евстигнеев Ю. А. Российская федерация. Народы и их подразделения: краткий этнологический справочник. — СПб.: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2003. — 221 с.
  24. ↑ Джон Баддели.. Завоевание Кавказа русскими. 1720-1860 / Пер. с англ. Л. А. Калашниковой. — М.: Центрполиграф, 2011. — ISBN 978-5-227-02749-8.
  25. ↑ Традиции народов Кавказа в меняющемся мире: преемственность и разрывы в социокультурных практиках. — СПб.: Петербургское востоковедение, 2010. — 493 с. — ISBN 978-5-85803-416-2.
  26. ↑ Мусаева М. К. Аварцы. История, культура и традиции. — Детям — о народах Дагестана. — Мх.: Эпоха, 2016. — С. 3. — 80 с. — ISBN 978-5-98390-165-0.
  27. ↑ Кисриев Э. Республика Дагестан. Модель этнологического мониторинга / Ред. серии Тишков В. А., ред. книги Степанов В. В.. — М.: ИЭА РАН, 1999. — С. 132.
  28. ↑ Атаев Б. М., 1996
  29. ↑ Опыт анализа этнонима ярусса «аварцы» // Сборник статей по вопросам дагестанского и вайнахского языкознания. — Мх., 1972. — 338 с.
  30. ↑ Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. Дата обращения: 22 ноябрь 2017.
  31. ↑ Иоганн Антон Гильденштедт. Путешествие по Кавказу в 1770—1773 гг. — СПб.
  32. ↑ Лезгины // Большая советская энциклопедия: В 66 томах (65 т. и 1 доп.) / Гл. ред. О. Ю. Шмидт. — 1-е изд.. — М.: Советская энциклопедия, 1938. — Т. 36.
  33. ↑ Малая советская энциклопедия. — Советская энциклопедия, 1931. — С. 544.
  34. ↑ Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. 2015-09-07. Дата обращения: 27 октябрь 2017.
  35. ↑ Если в шаблоне {{cite web}} задаётся параметр archive-url=, должен задаваться и параметр archive-date=, и наоборот. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. Дата обращения: 10 сентябрь 2008.
  36. ↑ Исламмагомедов А. П., Сергеева Г. А. Аварцы // Большая российская энциклопедия / С. Л. Кравец. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2005. — Т. 1. — С. 59. — 768 с. — 65 000 экз. — ISBN 5-85270-329-X.
  37. ↑ Ярлыкапов А. А. Аварцы // Новая российская энциклопедия / В. И. Данилов-Данильян. — М: Энциклопедия, 2005. — Т. 1. — С. 38—39. — 959 с. — ISBN 5-948-020-010.
  38. ↑ Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. Дата обращения: 7 май 2018. на кулинарном сайте «Хинкал.ру».
  39. ↑ Аварское чуду или ботишалы 2023 йыл 19 апрель архивланған. на кулинарном сайте «Кулинар.ру».
  40. ↑ Аварская кухня // Эхо Кавказа. — М., 1994 — № 1.
  41. ↑ Ж. Н. Абуева. Дагестанская кухня. «Эпоха» нәшриәт йорто, 2012.
  42. ↑ Е. С. Омельченко. Кулинария народов Северного Кавказа. Мх., Дағстан китап нәшриәте, 1963.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Авары // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  • Аварцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
  • Аварцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3.
  • Агларов М. А. Сельская община в Нагорном Дагестане в XVII — начале XIX в. — М.: Наука, 1988.
  • Агларов М. А. Андийцы. — Махачкала: ЮПИТЕР, 2002.
  • Алексеев М. Е., Атаев В. М. Аварский язык. — М.: Academia, 1998. — С. 23.
  • Алексеев В. П. Происхождение народов Кавказа — М.: Наука, 1974.
  • Атаев Б. М. Аварцы: история, язык, письменность. — Махачкала: АБМ — Экспресс, 1996.
  • Атаев Б. М. Аварцы: язык, история, письменность. — Махачкала: ДНЦ РАН, 2005.
  • Гаджиев А. Г. Происхождение народов Дагестана (по данным антропологии). — Махачкала, 1965. — С. 46.
  • Иоанн Галонифонтибус. Сведения о народах Кавказа (1404 г.). — Баку, 1980.
  • А. И. Исламмагомедов. Аварцы: историко-этнографическое исследование XVIII-начала XX века. — Дагестанский научный центр РАН — Ҡалып:Мх., 2002.
  • Магомедов Абдулла. Дагестан и дагестанцы в мире. — Махачкала: Юпитер, 1994.
  • Магомеддадаев Амирхан. Эмиграция дагестанцев в Османскую империю (История и современность). — Махачкала: ДНЦ РАН, 2001. — Книга II.
  • Магомедов Мурад. Походы монголо-татар в горный Дагестан // История аварцев. — Махачкала: ДГУ, 2005. — С. 124.
  • Тахнаева П. И. Христианская культура средневековой Аварии. — Махачкала: ЭПОХА, 2004.
  • Халилов А. М. Национально-освободительное движение горцев Северного Кавказа под предводительством Шамиля. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1991.