Бала табыу һәләте

Төрлө йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың уртаса һанын иҫәпкә алып, ҡатын-ҡыҙҙан тыуған балаларҙың уртаса һанының донъя картаһы, 2020 йыл мәғлүмәттәре.

7-8 бала      6-7 бала      5-6 бала      4-5 бала

3-4 бала      2-3 бала      1-2 бала      0-1 бала

Фертиллыҡ йәки түлләнеү (лат. fertilis — «уңдырышлы, емешле») — енси яҡтан өлгөргән организмдың тоҡом, үрсем килтереүгә һәләте. «Түлһеҙлек», «стериллек» төшөнсәләренә ҡапма-ҡаршы.

Физиологияһы

Физиологик мәғәнәлә бала табыу һәләте ҡатын-ҡыҙҙың йәки ир-аттың бала табыу, йәғни бала табыу мөмкинлеген аңлайҙар.

Ирҙәрҙең уңдырышлылығы

Ир-егеттәрҙең бала табыу һәләте йыш ҡына «сперманың уңдырышлылығы, үрсемлеге» төшөнсәһенә ҡайтып ҡала. Ирҙәрҙең бала табыу һәләтенә бик күп факторҙар йоғонто яһай:^[1]

• тәмәке тартыу һәм спиртлы эсемлектәр эсеү;
• анаболик стероидтар, йәки эндокрин биҙҙәр етештергән тестостерондың тәбиғи кимәленә тап килмәгән был дарыуҙарҙың юғары дозалары,
• Тестикула (йомортҡа) өлкәһендә юғары температура;^[2]
• С һәм цинк витамины булмауы;
• Артыҡ ауырлыҡ;^[3]
• нурланыштарҙың һәм химик берләшмәләрҙең йоғонтоһо;^[4][5]
• Бәүел-енес системаһы ауырыуҙары (простатит, хламидиоз^[6], венерик ауырыуҙар), бала саҡтағы инфекцияларҙың ҡатмарлашыуы (сысҡан ауырыуы, ҡыҙамыҡ), шәкәр диабеты, вируслы гепатит;
• Йәшәү рәүеше һәм физик эшмәкәрлек үҙенсәлектәре;^[7]
• Спермаға ҡаршы антиесемдәр^[8];
• оксидатив стресс;
• һ. б.

Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте

Ҡатын-ҡыҙҙарҙың юғары, нормаль һәм түбән бала табыу һәләте айырыла. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте өс факторға бәйле: бала тыуҙырыу һәләте, уны сығарыу һәләте һәм бала табыу мөмкинлеге. Әгәр телгә алынған факторҙарҙың береһе булмаһа, ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте түбән тип һанала. Өс факторҙың да булыуы нормаль тыуымды күрһәтә.

Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте овуляция менән тығыҙ бәйле, сөнки өлгөргән йомортҡаның булыуы ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләтен билдәләй. Һәр күрем циклы ваҡытында өлгөргән йомортҡа күҙәнәге йомортҡалыҡтан сыға (уның сығыу процесы овуляция тип атала), әгәр был булмаһа, ҡатын-ҡыҙ бала тыуҙырмай. Шулай уҡ билдәләп үтергә кәрәк, овуляция ваҡытында ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте максималь кимәлгә етә, сөнки был процесс һөҙөмтәһендә ҡатын-ҡыҙҙарҙың енси юлына эләккән сперматозоидтарҙың өлгөргән йомортҡа күҙәнәгенә юлы ҡыҫҡара. Ҡайһы бер түлһеҙлек сәбәптәре, мәҫәлән, спермаға ҡаршы антиесемдәрҙең булыуы тыуымды кәметә ала.^[9]

Демография

Демографияла был термин менән йыш ҡына ҡатын-ҡыҙҙың репродуктив һәләтен, йәки ҡатын-ҡыҙҙарҙың бала табыу һәләтен аңлаталар. Был характеристиканы һан яғынан сағылдырыу өсөн популяция масштабында дөйөм тыуым коэффициенты ҡулланыла.

Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, халыҡтың уртаса 5 проценты уңдырышһыҙ^[10]. 1930—1960 йылдарҙа никахта (рәсми йәки граждан) тыуған ҡатын-ҡыҙҙарҙа түлһеҙлек кимәле 4 проценттан артмай, ә 1970 йылда тыуған ҡатын-ҡыҙҙар араһында был күрһәткес 6 процентҡа яҡын^[11]. Рәсәйҙә бала табыу йәшендәге (15 - 49 йәш) 39,1 миллион ҡатын-ҡыҙҙың 6 миллионы түлһеҙ^[12].Рәсәйҙә, «Независимая газета» мәғлүмәттәре буйынса, никахҡа ингән парҙарҙың яҡынса 15 проценты бала таба алмай, демографтарҙың мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә бер ҡасан да бала тапмаған ҡатындарҙың 6-7 проценты, ә никахта торғандарҙың 3-5 проценты бала таба алмай^[13]. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, түлһеҙ никахтарҙың 15 процентының кимәле бик мөһим, был илдәге демографияға йоғонто яһай һәм дәүләт проблемаһы булып тора^[14]. Социологтар һәм иҡтисадсылар күҙаллауҙары буйынса алдағы йылдарҙа Рәсәйҙә балаһыҙ ҡатын-ҡыҙҙарҙың проценты хәҙерге 8 проценттан уртаса Европа кимәленә 15 процентҡа яҡынлашыуы ихтимал^[15].

Репродуктив йәш

Репродуктив йәш (шулай уҡ бала табыу йә бала табыу йәше) — ҡатын-ҡыҙ тормошонда бала табырға һәм тәрбиәләргә һәләтле осор. Демографияла был осорҙоң оҙайлығы уның сиктәрен күрһәтеү менән ҡылыҡһырлана. Ҡатын-ҡыҙҙарҙың репродуктив йәше 15 - 49 йәш тип аңлайҙар (тыуым түбән булған илдәрҙә — 15-44 йәш). Ҡағиҙә булараҡ, репродуктив йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың өлөшө ярайһы уҡ тотороҡло һәм 25-30 % тәшкил итә.

Тыуымдың дөйөм коэффициенты

Тыуымдың дөйөм күрһәткесе тыуым кимәленең иң теүәл күрһәткесе булып тора, был коэффициент гипотетик быуында бер ҡатын-ҡыҙҙың тыуымдың уртаса һанын ғүмере буйы ҡылыҡһырлай, шул уҡ ваҡытта йәш составының үҙгәреүенә һәм үлеменә ҡарамаҫтан, һәр йәштә тыуым кимәлен һаҡлай. Халыҡты бер кимәлдә тотоу өсөн ғүмер буйы бер ҡатын-ҡыҙға 2,1 тыуымдың дөйөм күрһәткесе кәрәк.

Иҫкәрмәләр

1. От чего зависит качество спермы?
2. Damayanthi Durairajanayagam, Ashok Agarwal, Chloe Ong Causes, effects and molecular mechanisms of testicular heat stress (инг.) // Reproductive BioMedicine Online. — 2015-01. — В. 1. — Т. 30. — С. 14—27. — ISSN 1472-6483. — DOI:10.1016/j.rbmo.2014.09.018
3. Мужчины с избыточным весом чаще страдают бесплодием 2013 йыл 21 март архивланған.
4. WiFi may damage sperm quality: Study
5. Малярные краски снижают качество спермы
6. Хламидиоз снижает качество спермы
7. Езда на велосипеде снижает качество спермы
8. H. Wolff, W. B. Schill Antisperm antibodies in infertile and homosexual men: relationship to serologic and clinical findings // Fertility and Sterility. — November 1985. — В. 5. — Т. 44. — С. 673—677. — ISSN 0015-0282.
9. B. Restrepo, W. Cardona-Maya Antisperm antibodies and fertility association (инг.) // Actas Urológicas Españolas (English Edition). — 2013-10. — В. 9. — Т. 37. — С. 571—578. — ISSN 2173-5786. — DOI:10.1016/j.acuroe.2012.11.016
10. Сколько в мире бесплодных пар?
11. Бесплодных женщин становится больше
12. Страна нерожденных В России бесплодны около семи миллионов женщин и четырёх миллионов мужчин Текст: Ирина Краснопольская
13. Демоскоп. Виктория Ивановна САКЕВИЧ Рождаемость и бесплодие: все ли здесь ясно?№ 219—220 24 октября — 6 ноября 2005
14. Демографическая безопасность России: региональные измерители, оценка результатов  (билдәһеҙ). cyberleninka.ru. Дата обращения: 31 июль 2018.
15. 19.08.2014 00:01:00 Россиянки не торопятся в декрет. Доля бездетных женщин в стране увеличивается, несмотря на государственное стимулирование рождаемости. Ольга Соловьева