Батый

Батый
монг. Бат хан
Батый
Жуси улусы хакимы
1227 — 1255/1256
Алдан килеүсе: Джучи
Дауамсы: Сартак
 
Тыуған: яҡынса 1209(1209)
Монголия
Үлгән: 1255/1256
Һарай‑Батыу ҡалаһы
Ерләнгән: Монголия
Нәҫел: Сыңғыҙхан нәҫеле
Атаһы: Жуси
Әсәһе: Уки
Ҡатыны: Боракчин
Балалары: улдары: Сартак, Тукан, Абукан

Батый (Батыу, Бату, Саин-хан; монг. Бат хан) (яҡынса 1209(1209) — 1255/1256) — монгол юлбашсыһы һәм дәүләт эшмәкәре, Жуси улусы хакимы һәм уға нигеҙ һалыусы. Сыңғыҙхандың ейәне[1]. Батый «Саин-хан» ҡушаматын йөрөткән, ул версияларҙың береһенә ярашлы «йомшаҡ күңелле» тип аңлатылған[2].

Иртә йылдары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1224 йылда Сыңғыҙхан менән башҡарылған бүленеш буйынса, өлкән улы Жусиға Ҡыпсаҡ далаһы, Хорезм, Кавказдың өлөшөн, Ҡырым һәм рус кенәзлектәре ерҙәре бирелә. 1227 йылда Жуси мәрхүм була[3], был осорҙа уның ҡулында ҡыпсаҡ далаларының Азиялағы өлөшө һәм Хорезм ғына була.

Көнбайыш яуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1236—1243 йылдарҙа Батый монголдарҙың дөйөм Көнбайыш яуына етәкселек итә, һөҙөмтәлә Дәшти Ҡыпсаҡтың көнбайыш өлөшө, Волга буйы Болғары, Волга-Урал һәм Кавказ халыҡтары яулап алына. 1237—1238 йылдарҙа Рязань һәм Владимир, 1239 йылда Чернигов һәм 1240—1241 йылдарҙа Киевҡа Батый ҡатнашлығында яуҙар була. 1241—1242 йылдарҙа Польша һәм Венгрия баҫып алына, Батый ғәскәрҙәре Адриатик диңгеҙенә тиклем барып етә.

Монгол армияһы Үҙәк Европаға барып еткәс Изге Рим империяһы императоры ҡаршылыҡ күрһәтергә маташа[4], Батый буйһоноуҙы талап иткәндә, император ул хандың шоңҡарсыһы (рус. сокольничий) булырға ризалығын белдерә[5]. Әммә ике империя ғәскәрҙәре араһында алыштар булмай. Һуңыраҡ Батый көнбайышҡа яуҙар ойоштормаған, Волга буйында урынлашҡан Һарай‑Батыу ҡалаһында йәшәгән.

Улусты нығытыу

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Батый хан Алтын Урҙа тәхетендә

1242 йылдан алып Сыңғыҙхан нәҫеле ырыуының номиналь аҡһаҡалы булып китә[6].

1243 йылда Батый Угэдэй хан үлгәнен белеп көнбайышҡа яуҙы тамамлай. Ғәскәрҙәре Түбәнге Волга буйына күсә, был ерҙәр Жуси улусының үҙәгенә әйләнә.

1246 йылда Монгол империяһының бөйөк ҡағаны (ханы) итеп Гөйөк һайлана, ул электән Батыйҙың дошманы булған. 1248 йылда Гөйөк-хан мәрхүм булған, һәм 1251 йылда дүртенсе бөйөк ҡаған итеп Батыйға лояль мөнәсәбәтле Мүнке һайланған. Уға ярҙамға Батый-хан үҙенең ҡустыһы Бәркәне ғәскәр менән ебәрә.

1251 йылдан алып Сығатай улусының хакимдашына әйләнә. Батыйҙың шәхси улусына көнбайыш һәм үҙәк Башҡортостан ерҙәре ингән[6].

Вариҫтары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Батыйҙың вариҫтары: Сартак, Тукан, Абукан һәм Улагчи.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Батый // Военная энциклопедия : в 18 т. / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб. : Товарищество И. Д. Сытина, 1911—1915.
  2. ↑ Эпоха крестовых походов. — СПб., 1999. — С. 1058, 1070 -1071.
  3. ↑ «На сегодняшний день исследователи склонны связывать смерть Джучи с естественной причиной — болезнью». См.: Почекаев Р. Ю. Батый. Хан, который не был ханом. — М., СПб., 2007. — С. 44.
  4. ↑ «Время пробудиться от сна, открыть глаза духовные и телесные. Уже секира лежит при дереве, и по всему свету разносится весть о враге, который грозит гибелью целому христианству. Уже давно мы слышали о нем, но считали опасность отдаленною, когда между ним и нами находилось столько храбрых народов и князей. Но теперь, когда одни из этих князей погибли, а другие обращены в рабство, теперь пришла наша очередь стать оплотом христианству против свирепого неприятеля.»
    Соловьёв С. М. История России с древнейших времён. Глава 2. 1228—1240
  5. ↑ «Rex Tartarorum imperatori Frederico scripsit mandans, ut sibi in hoc consuleret, quatinus officium aliquod in sua curia eligeret et de se terram teneret. Ad quod imperator respondisse fertur, quod satis scit de avibus et bene erit falconarius».
    Chronica Alberici monachi Trium fontium. — Monumenta Germaniae Historica SS, t. XXIII, p. 943.
    Пашуто В. Т. Внешняя политика Древней Руси. Наука, М., 1968, 474 с. / с. 287, комментарий с. 356
    Л. Н. Гумилев, Древняя Русь и Великая степь. XXII. Вереница бед
  6. ↑ 6,0 6,1 Иванов В. А. Батый // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Бартольд В. В. Батый // Бартольд В. В. Сочинения. — М.: Наука, 1968. — Т. V: Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. — С. 496−500.
  • Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1951.
  • Почекаев Р. Ю. Батый. Хан, который не был ханом / Научный редактор А. Г. Юрченко. — М., СПб.: АСТ, Евразия, 2006. — 350, [2] с. — (Историческая библиотека). — ISBN 978-5-17-038377-1. (в пер.)
  • Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ, 2005. — 557 с. — (Военно-историческая библиотека). — ISBN 5170279167. (в пер.)

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]