Баҡса айыу баланы

Айыу баланы
Айыу баланы каприфоль. Ырыуҙың тип төрө
Фәнни классификация
Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Үҫемлектәр Аҫҡы батшалыҡ:  Йәшел үҫемлектәр Бүлек:  Сәскәлеләр Класс:  Ике өлөшлөләр Отряд:  Ҡарут һымаҡтар (Ворсянкоцветные) Ғаилә:  Жимолостные Ырыу:  Айыу баланы
Халыҡ-ара фәнни исеме
Lonicera L.
Синонимдар
Caprifolium Mill.[1] Metalonicera M.Wang & A.G.Gu[1] Xylosteon Mill.[1]
Төр өлгөһө
Lonicera caprifolium L. typus[2] — Айыу баланы каприфоль
Төрҙәре
Ҡыҫҡартылған исемлек — тексты ҡара Тулы исемлек — Айыу баланы ырыу төрө
Викитөркөмдә Систематика Викиһаҡлағыста рәсемдәр ITIS   35281 NCBI   49606 EOL   60796 GRIN   g:6947 IPNI   6097-1

Айыу баланы (рус. жимолость, лат. Lonícera) — тура баҫып, үрмәләп йә ергә йәйелеп үҫә торған ҡыуаҡтарҙан; айыу баланы ғаиләһенең типлы ырыуынан. Латинса атамаһы немец математигы, физигы һәм ботанигы Адам Лоницер (1528—1586) исеменән алынған, ә башта уны Карл Линней каприфоль тип атарға йыйынған булған (Caprifolium, сөнки Европала тап бына ошо төр -айыу баланы каприфоль үҫтерелә торған булған^[3].

Үҫкән урындары

Баҡса айыу баланы еләге

Төньяҡ ярымшарҙа һәр ерҙә тиерлек осрай. 190 төрө билдәле, күберәк Гималайҙа һәм Шәрҡи Азияла үҫә. Рәсәйҙә ҡырағай 14 төрө бар.

Ботаник үҙенсәлектәре

Сәскәләре эре генә, аҡ, алһыу, һарғылт йә зәңгәрһыу. Япраҡ төптәрендә йә суҡтарҙың осонда икешәр булып урынлаша.

Емештәре лә парлы, ҡайһы саҡ ҡушар булып үҫә.

Ашарға яраҡлы төрө

Ҡырағай төрө республикабыҙҙа ла үҫә, ул ҡыҙыл еләкле һәм ағыулы. Айыу баланының ашарға яраҡлы төрҙәре лә күп, хәҙер уны беҙҙә баҡсаларҙа үҫтерә башланылар. Оҙонса еләктәренә, әйтерһең, көртмәле менән мышар тәме ҡушылған, тиресәһе лә көртмәле төҫөндә. Ҡыуаҡтан ғына алып ҡапҡанда әллә ни тәмле лә түгел кеүек, әсерәк. Әммә шәкәр йәки бал менән – хәтәр шәп! Етмәһә, ул июнь башында уҡ, башҡа еләктәрҙән алда, бешеп тә етә. Ҡайнатма ла, компот та әҙерләргә була унан, ә ойотҡан-ҡатыҡ, кефир менән шунда уҡ ҡына бына тигән файҙалы, тәмле ризыҡты табынға ҡуйып була.

Төрҙәре

Ырыуҙа 200 төр бар^[4] Ҡайһы бер төрҙәре:

Lonicera alpigena L. — Жимолость альпийская Lonicera alseuosmoides Graebn. — Жимолость свежепахнущая Lonicera altmannii Regel & Schmalh. — Жимолость Альтмана Lonicera arborea Boiss. — Жимолость древовидная Lonicera arizonica Rehder — Жимолость аризонская Lonicera asperifolia (Decne.) Hook.f. & Thomson — Жимолость жёстколистная Lonicera bracteolaris Boiss. & Buhse — Жимолость прицветничковая Lonicera caerulea L. — Жимолость голубая, йәки Жимолость синяя Lonicera canadensis J.Bartram ex Marshall — Жимолость канадская Lonicera caprifolium L. typus[2] — Жимолость каприфоль, йәки Жимолость душистая Lonicera caucasica Pall. — Жимолость кавказская Lonicera chamissoi Bunge — Жимолость Шамиссо Lonicera chrysantha Turcz. ex Ledeb. — Жимолость золотистая Lonicera ciliosa (Pursh) Poir. ex DC. — Жимолость реснитчатая Lonicera confusa DC. — Жимолость обманчивая Lonicera demissa Rehder — Жимолость поникшая Lonicera dioica L. — Жимолость сизая Lonicera discolor Lindl. — Жимолость разноцветная Lonicera edulis Turcz. — Жимолость съедобная[5] Lonicera etrusca Santi — Жимолость этрусская, йәки Жимолость тосканская Lonicera ferdinandi Franch. — Жимолость Фердинанда Lonicera flava Sims — Жимолость жёлтая Lonicera floribunda Boiss. & Buhse — Жимолость многоцветковая, йәки Жимолость цветущая Lonicera giraldii Rehder — Жимолость Джиральда Lonicera gracilipes Miq. — Жимолость стройночерешчатая Lonicera gynochlamydea Hemsl. — Жимолость пестичнопокровная Lonicera heterophylla Decne. — Жимолость разнолистная Lonicera hirsuta Eaton — Жимолость шероховатая Lonicera hispida Pall. ex Schult. — Жимолость щетинистая Lonicera iberica M.Bieb. — Жимолость иберийская, йәки Жимолость грузинская Lonicera implexa Aiton — Жимолость сплетённая Lonicera involucrata (Richardson) Banks ex Spreng. — Жимолость покрывальная Lonicera japonica Thunb. — Жимолость японская

Lonicera koehneana Rehder — Жимолость Кене Lonicera korolkowii Stapf — Жимолость Королькова Lonicera maackii (Rupr.) Maxim. — Жимолость Маака Lonicera maximowiczii (Rupr. ex Maxim.) Maxim. — Жимолость Максимовича Lonicera microphylla Willd. ex Schult. — Жимолость мелколистная Lonicera myrtilloides Purpus — Жимолость черниковидная Lonicera myrtillus Hook.f. & Thomson — Жимолость черничная Lonicera nervosa Maxim. — Жимолость сетчатая Lonicera nigra L. — Жимолость чёрная Lonicera nummulariifolia Jaub. & Spach — Жимолость монетолистная Lonicera oblongifolia (Goldie) Hook. — Жимолость длиннолистная Lonicera obovata Royle ex Hook.f. & Thomson — Жимолость обратнояйцевидная Lonicera periclymenum L. — Жимолость вьющаяся Lonicera pileata Oliv. — Жимолость шапочная Lonicera praeflorens Batalin — Жимолость раннецветущая Lonicera pyrenaica L. — Жимолость пиренейская Lonicera quinquelocularis Hardw. — Жимолость пятигнездная Lonicera rupicola Hook.f. & Thomson — Жимолость скальная Lonicera ruprechtiana Regel — Жимолость Рупрехта Lonicera sempervirens L. — Жимолость вечнозелёная Lonicera similis Hemsl. — Жимолость похожая Lonicera standishii Jacques — Жимолость Стэндиша Lonicera steveniana Fisch. ex Pojark. — Жимолость Стевена Lonicera tangutica Maxim. — Жимолость тангутская Lonicera tatarica L. — Жимолость татарская Lonicera tatsienensis Franch. — Жимолость восточнотибетская Lonicera tenuipes Nakai — Жимолость тонкая Lonicera tomentella Hook.f. & Thomson — Жимолость тонковолосистая Lonicera tragophylla Hemsl. — Жимолость каприфолелистная Lonicera trichosantha Bureau & Franch. — Жимолость волосистоцветковая Lonicera utahensis S.Watson — Жимолость ютская Lonicera webbiana Wall. ex DC. — Жимолость Уэбба Lonicera xylosteum L. — Жимолость настоящая, йәки Жимолость обыкновенная, йәки Жимолость лесная

Ҡайһы бер сорттары

• ' Бакчар ғорурлығы'. Сорт Турчанинов айыу баланы нигеҙендә барлыҡҡа килтерелгән^[6]. Төньяҡ баҡсасылыҡтың Бакчар терәк пунктында селекция яһалған. Дәүләт селекцион ҡаҙаныштар реестрына 2006 йылдан индерелгән. Ҡыуаҡ бейеклеге 1,6 метрға етә , уртаса ҡуйылыҡта, ярымтүңәрәк. Төп ботаҡтары арка һымаҡ урынлашҡан. Уртаса бер ҡыуаҡтан - 1,8 кг емеш бирә, 8—10 йылдан 2,6 кг-ға етә, еләктәренең уртаса ҙурлығы - 1,2 г, оҙонлоғо 4 см-ға етә. Тәме әскелт-татлы, ҡырҡыулығы юҡ, татлы табынға яраҡлы, дегустацияла ҡуйылған баһа - 4,8^[7].

Аш-һыуҙа ҡулланылышы

Ойотҡан-ҡатыҡ менән баллы эсемлек

2 кешелек: 2 балғалаҡ бал йәки 4 балғалаҡ шәкәр 100 г айыу баланы 2 стакан ҡатыҡ ( ойотҡан) йә кефир

Еләктәрҙе иҙеп ҡатыҡҡа ҡушабыҙ, бал йә шәкәр өҫтәйбеҙ ҙә ныҡ итеп болғатабыҙ.

Иҫкәрмәләр

1. По данным сайта GRIN (см. карточку растения).
2. Entry for Lonicera L. (ингл.). NCU-3e. Names in current use for extant plant genera. Electronic version 1.0 (Sept 24, 1997). Дата обращения: 29 ноябрь 2010. Архивировано 3 июнь 2012 года.
3. Айыу баланы (Lonicera). Айыу баланы ғаиләһенән  (урыҫ). Энциклопедия декоративных садовых растений. Дата обращения: 12 февраль 2010. Архивировано 19 февраль 2012 года.
4. По данным книги «Флора СССР» (см. раздел Литература).
5. В базе GRIN ранг данного вида понижен до подвида Lonicera caerulea var. edulis Turcz. ex Herder
6. Жимолость 2010 йыл 1 июль архивланған. на сайте ГНУ НИИ садоводства Сибири имени М.А. Лисавенко 2013 йыл 21 июнь архивланған.
7. Савинкова Н. В., Гагаркин А. В. Жимолость на Бакчарском опорном пункте северного садоводства, этапы работы и некоторые итоги. // Материалы конференции "Состояние и перспективы развития культуры жимолости в современных условиях".

Әҙәбиәт

• Род 8. Жимолость — Lonicera L. // Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции. / Ред. тома С. Я. Соколов. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1962. — Т. VI. Покрытосеменные. Семейства Логаниевые — Сложноцветные. — С. 211—299. — 380 с. — 2400 экз.
• Род 1401. Жимолость — Lonicera L. // Флора СССР. В 30-ти томах / Начато при руководстве и под главной редакцией акад. В. Л. Комарова; Редактор тома Б. К. Шишкин. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1958. — Т. XXIII. — С. 467—573. — 776 с. — 2300 экз.
• Шейко В. В. Спектр современных взглядов на структуру рода Lonicera L. (Caprifoliaceae) // Turczaninowia : журнал. — 2007. — В. 10 (1). — С. 13—54.
• Ситдиҡова Гүзәл. Айыу баланы - "Башҡортостан", 2013, 21 июнь [1] 2016 йыл 9 март архивланған.

Һылтанмалар

• Баҡса айыу баланы — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (Тикшерелеү көнө: 15 февраль 2010)
• Жимолость // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)