Беслан

Беслан
осет. Беслæн
Герб
Нигеҙләү датаһы	1847
Рәсми атамаһы	Беслæн, Тулатово һәм Иристон
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Бесланское городское поселение^[d][1] һәм Правобережный район^[d]
Административ-территориаль берәмек	Правобережный район^[d] һәм Владикавказский округ^[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+3:00^[d]
Халыҡ һаны	36 011 кеше (2023)[2]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	484 метр
Майҙан	24 км²
Почта индексы	363020, 363021 һәм 363023–363029
Рәсми сайт	beslan.ru
Урындағы телефон коды	86737
Беслан Викимилектә

Беслан (осет. Беслæн ) — Төньяҡ Осетия — Алания Республикаһындағы ҡала. Правобережный районы административ үҙәге.

Уның составындағы берҙән-бер тораҡ пункт булараҡ «Беслан ҡала биләмәһе» муниципаль берәмеген тәшкил итә.

Географияһы

Беслан ҡалаһының картаһы

Ҡала диңгеҙ кимәленән 494 метр бейеклектә, Терек йылғаһының уң яҡ ярында, Владикавказ ҡалаһынан төньяҡҡараҡ 14 км алыҫлыҡта һәм Назрань ҡалаһынан көнбайышҡа табан 18 километрҙа урынлашҡан.

Беслан — Дондағы Ростов— Баҡы тармағында урынлашҡан мөһим тимер юл үҙәге һәм Владикавказға алып барыусы тармаҡтың баш пункты булып тора.

Халҡы — 37 мең кеше (2021). Беслан ҙурлығы буйынса Төньяҡ Осетияла Владикавказдан (301 543) һәм Моздоктан ҡала өсөнсө ҡала (41 459). Беслан ҡалаһының майҙаны 23,17 км² тәшкил итә.

Этимологияһы

1847 йылда нигеҙләнә һәм тәүҙәрәк Бесланыкау — урындағы феодал Беслан Тулатов исеме менән «Беслан ауылы» тип атала. буйынса. Рәсми ҡулланышта атама ҡулланышта фамилия буйынса — Тулатово йәки Тулатовский булып нығыына.

1941 йылда ауыл Иристон (һүҙмә-һүҙ — этнонимғаярашлы, «осетин» тигәнде аңлата), ә 1950 йылда ауылды ҡалаға әйләндергәндә, исеме Беслан^[3] тип үҙгәртелә.

Тарихы

1847 йылда күскенселәр нигеҙ һалыусыларҙың береһе тип атай Бесланыкау Осетия һәм башҡа районы — «ауыл» Беслан, буйынса исемендәге урындағы феодал — Беслан Тулатов. Ләкин уны рәсми исем-фамилияларын ҡулланып беркетелгән — Тулатово йәки Тулатовский.

1941 йылдың 26 апрелендә РСФСР Юғары Советы Президиумы указы менән,Тулатово ауылын осетинсаға тәржемә иткәндә "Осетия"ны аңлатҡан— Иристон^[4] атамаһына үҙгәртелә. Ә 1950 йылда ҡала статусын алған саҡта, Беслан ҡалаһы тип атарға ҡарар ителә. 1940—1950 йылдарҙа ике ҡатлы һәм өс ҡатлы йорттар ҡала төҙөлөшө нигеҙен тәшкил итә.

1961 йлдың 15-16 сентябрендә ҡалала 700 кеше ҡатнашҡан урам болаһы беспорядки булды. Милиция биш кешене тотҡарларға маташыу сәбәпле, тәртип һаҡсыларына ҡораллы ҡаршылыҡ күрһәтелә. Бер кеше үлә. Ете кеше хөкөөмгә тарттырыла.

2004 йылда 1-се һанлы мәктәәптә ойошторолған теракт арҡаһында Беслан ҡалаһы бөтә донъяла билдәлелек алды.

Бесланда теракт

2004 йылдың 1 сентябрендә Беслан ҡалаһындағы 1-се мәктәпте террорсылар бҫып ала, 1128 бала һәм өлкән кеше аманат итеп алына. Теракт һөҙөмтәһендә 333 кеше, шул иҫәптән 186 бала һәләк була^[5]. Дауалау учреждениеларына ярҙам һорап 1000-дән артыҡ кеше мөрәжәғәт итә^[6]. 2004 йылдың 3 сентябрендә аманаттарҙы азат итеү операцияһы барышында Федераль хәүефһеҙлек хеҙмәтенең Махсус тәғәйенләнешле үҙәгенең ун яугиры һәләк булды. «А» («Альфа») Идаралығы махсус подразделениеһы өс кешене, ә «В» («Вымпел») Идаралығы — ете кешене юғалтты^[7].

«Кавказ-үҙәк» интернет-сайтына һылтанып, «France Presse» агентлығы раҫлауынса, 2004 йылдың яҙғы-йәйге теракттары һәм Бесландағы теракт өсөн яуаплылыҡты чечен террорсыһы Шамиль Басаев үҙ өҫтөнә ала^[8] (Грозный ҡалаһында 2004 йылдың 9 майында ойошторолған Чечня президенты Ҡадыров Әхмәт Абдулхамидовичты үлтереү, 2004 йылдың 21 июненән 22 июненә ҡаршы төндә ойошторолған Ингушетияға рейд, һәм шулай уҡ 2004 йылда Грозный ҡалаһына һуғышманҙың һөжүме, 24 августағы террорсы акттары һәм ике пассажир самолётының шартлауы һәм Мәскәүҙә август айында «Рижская» метро станцияһында булған шартлауҙар).

Теракттан һуң, Рәсәй президенты Путин Владимир Владимирович 2004 йылдың 13 сентябрендә Рәсәйҙең Көньяҡ федераль округында ижтимағ-иҡтисади хәлде яҡшыртыуға йүнәлтелгән саралар күрелеүе, террорсылыҡҡа ҡаршы көрәште көсәйтеү һәм илдә дәүләт власын нығытыу тураһында иғлан итә^[9]. Атап әйткәндә, Федерация субъекттары вазифалы кешеләрен тура һайлауҙар аша түгел, ә Президент тәҡдим иткән кандидатты закон сығарыу органдарының ҡарары менән тәғәйенләү нинциативаһы менән сыҡты. Телевидение аша сығыш яһағанда, Путин башланғысын Беслан трагедияһына бәйләне. Законопроект об отмене прямых губернаторских выборов был разработан и принят 2004 йылдың декабрендә тура губернатор һайлауҙарын юҡҡа сығарыу тураһында закон проекты 2004 йылдың декабрендә эшләнде һәм ҡабул ителде ^[10].

Халҡы

Милли составы

Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2010) мәғлүмәттәре буйынса^[11]:

№	Милләт	Һаны, кеше	Өлөшө
1	осетиндар	30 637	83,41 %
2	урыҫтар	4 377	11,92 %
3	әрмәндәр	469	1,28 %
4	башҡалар	1 245	3,39 %
5	барлығы	36 728	100 %

2002 йылғы йәниҫәп мәғлүмәте буйынса: осетиндар — 78,77 %, урыҫтар — 14,51 %^[12].

Мәғариф

Мемориал в память о жертвах Великой Отечественной Войны возле Дома культуры

• Гимназия
• 10 урта мәктәп
• Иван Каниди исемендәге мәктәп-интернат (2004 йылдың 3 сентябрендә һәләк булған физкультура уҡытыусыһы)
• Музыкаль мәктәп
• Беслан йәкшәмбе мәктәбе
• Каниди исемендәге спорт мәктәбе
• Художество мәктәбе
• Правобережный районының һөнәри-техник училищеһы

Һаулыҡ һаҡлау

• Төньяҡ-Кавказ медицина үҙәге,
• Правобережный район дауаханаһы,
• Тиҙ медицина ярҙамы станцияһы,
• Беслан поликлиникаһы,
• Беслан балалар поликлиникаһы,
• Инфекцион бүлек,
• көндөҙгө стационар,
• балалар стационары
• Балалар тыуҙырыу йорто

Элемтә һәм киң мәғлүмәт саралары

• Ҡалала «Правобережье тормошо» гәзите
• Почта бүлексәһе

Рәсәй почтаһы

Номерҙар	Адрестар
363021	Коминтерн урамы, 150б
363022	Лермонтов тыҡрығы, 11
363023	Щорс урамы, 39а
363024	К.Хетагуров урамы, 104А
363025	Комсомол урамы, 74
363026	Дзарахохов урамы, 37
363027	Тимирязев тыҡрығы, 8
363029	Генерал Плиев урамы, 19

• Евросеть

Иҡтисады

Беслан осетин спирт етештереүе үҙәктәренең береһе.

Сәнәғәт

• Спиртзавод Феникс спирт заводы
• Яңырыу спирт заводы
• Ариана спирт заводы
• «Победит» араҡы заводы
• «Исток» араҡы заводы
• Шарап цехы
• «Энергос» нефть базаһы
• «Ромо» нефть базаһы
• Ликёр-араҡы заводы
• Шампан шарабы заводы
• Урман эшкәртеү заводы
• Тегеү фабрикаһы
• Беслан 2-се икмәк ҡабул итеү предприятиеһы
• Беслан икмәк заводы
• Беслан мал һуйыу урыны бойня
• Кирбес заводы
• Ваҡ ҡырсынташ заводы
• Беслан юл ремонт-төҙөлөш идаралығы (ДРСУ)
• Беслан район төҙөлөш идаралығы (РСУ)
• МПМК «Правобережная»
• СМП-324 төҙөлөш фирмаһы
• Зильгин кирбес заводы
• «Стройизделия» предприятиеһы
• «Автоспецоборудование» заводы
• Беслан электромеханика заводы — комплектлы трансформатор подстанцияһы
• «Росжелдорстрой» заводы — тимер-бетонные изделиелары
• «Строймост» предприятиеһы — тиер-бетон конструкцияһы

Ауыл хужалығы

Үҫешкән үҫемлекселек, баҡсасылыҡ һәм малсылыҡ.

• Беслан Дендрарий

Ислам

• Мәсет. Беслан халҡынан йыйылған аҡсаға XX быуат башында төҙөлгән. Совет власы осоронда унда һөт заводы бинаһы урынлашҡан. Ҡаланың мосолман общинаһы тырышлығы менән әсет яңынан тергеҙелә һәм 2010 йылдың декабрендә яңынан асыла^[13].

Иҫкәрмәләр

1. ОКТМО (урыҫ)
2. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) (урыҫ) — Росстат, 2023.
3. Поспелов, 2008
4. ПЕРЕИМЕНОВАНИЕ ОТДЕЛЬНЫХ СЕЛЬСКИХ СОВЕТОВ И НАСЕЛЕННЫХ ПУНКТОВ // Ведомости Верховного Совета СССР. — 1941. — № 26 (15 июня).
5. Захват школы в Беслане изначально планировался как теракт-самоубийство  (билдәһеҙ). РИА Новости (22 декабрь 2006). Дата обращения: 14 август 2017. Архивировано 14 август 2017 года.
6. Число пострадавших в Беслане составило более 1200 человек  (билдәһеҙ). Вести (9 сентябрь 2004). Дата обращения: 22 август 2018. Архивировано 22 август 2018 года.
7. "Альфа" и "Вымпел" понесли беспрецедентные потери. Бойцы гибли, закрывая телами детей от пуль  (билдәһеҙ). NEWSru.com (6 сентябрь 2004). Дата обращения: 17 ғинуар 2018. Архивировано 17 ғинуар 2018 года.
8. Басаев рассказал о Беслане  (билдәһеҙ). Известия (17 сентябрь 2004). Дата обращения: 25 март 2017. Архивировано 25 март 2017 года.
9. Владислав Воробьев, Наталья Иванова. ...И по горизонтали  (билдәһеҙ). Российская газета (14 сентябрь 2004). Дата обращения: 17 ғинуар 2018. Архивировано 17 ғинуар 2018 года.
10. Порядок рассмотрения кандидатур на должность губернатора  (урыҫ). Российская газета. Дата обращения: 4 сентябрь 2018.
11. Том 4. Таблица 4. Национальный состав РСОА по муниципальным образованиям по переписи 2010 года  (билдәһеҙ). Архивировано 19 август 2013 года. 2016 йыл 5 март архивланған.
12. Этнокавказ. Национальный состав Правобережного района по данным переписи 2002
13. Северная-Осетия-Алания республика, Беслан  (билдәһеҙ). Дата обращения: 18 июль 2013. Архивировано из оригинала 24 сентябрь 2015 года. 2015 йыл 24 сентябрь архивланған.

Әҙәбиәт

• Поспелов Е. М. Географические названия России. Топонимический словарь. — М.: Астрель, АСТ, 2008. — 523 с. — 1500 экз. — ISBN 978-5-17-054966-5.
• Посемейные списки населенных пунктов Владикавказского округа Терской области на 1886 год / Н. В. Чиплакова. — Владикавказ: «Веста», 2014. — Т. 3. — С. 45—96. — ISBN 978-5-9904677-7-4.

Һылтанмалар

• Официальный сайт города Беслан
• Беслан на Северо-Осетинском информационном портале  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 4 апрель 2008 года. 2008 йыл 4 апрель архивланған.
• Беслан в энциклопедии «Мой город»
• Лист карты K-38-30 Орджоникидзе. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1984 год. Издание 1988 г.

Ҡалып:Северная Осетия Ҡалып:Правобережный район Северной Осетии Ҡалып:Населённые пункты на Тереке Ҡалып:Райцентры Северной Осетии