Бук

Бук
Рәсем
Халыҡ-ара ғилми атамаһы Fagus L., 1753[1][2]
Таксономия рангыһы Ырыу[1]
Яҡындағы юғарыраҡ кимәлдәге таксон Fagoideae[d]
Таксондың халыҡ атамаһы beech[3], 水青冈属[4], 水青冈属[5][6][7][…] һәм bukev
Номенклатурный тип F. sylvatica[d]
Этот таксон является источником буковый орешек[d] һәм бук[d]
GRIN URL npgsweb.ars-grin.gov/gri…[8]
 Бук Викимилектә

 

Бук (лат. Fágus) — яҫы япраҡлы ағастар бук кеүектәр ғаиләһенән.

Атамаһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урыҫ теленә праславтарҙағы праслав. *bukъ һүҙенән килеп сыҡҡан

Ҡайһы бер герман телдәрендә бук исеме «китап» һүҙе менән тап килә: немец. Buche — "бук", нем.. Buch — "китап", швед. bok, норв. bok, дат. bog "бук" һәм "китап". Был беренсе рундарҙы буктан юнылған ағас таяҡсаларҙа йәки бук ҡайырында яҙылыуы менән бәйле.

Тасуирлама

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ағастың бейеклеге 30 метрға тиклем, олононоң диаметры 2 м етә.

Олоно шыма , һоро йоҡа ҡабыҡ ҡатламы менән ҡапланған .

Япраҡтары ҡойола, ябай, тигеҙ ситле йә һирәк кенә киртләсле, оҙонса түңәрәк - оҙонлоғо 5-15 см һәм киңлеге 4-10 см

Сатыры ҡуйы, өҫкө ботаҡтары аҫтағыларына яҡтылыҡ үткәрмәгәнлектән ,һуңғыларына фотосинтез етмәй, әкренләп һарғайым ҡойола бара. Һөҙөмтәлә, урманда бук ағасының иң өҫкә тиклем тиерлек ваҡ ботаҡтары юҡ, һәм сатыры шәрә бағаналарҙан торған кеүек. [9].

Бөрөләре (йыш ҡына 2,5 см ашыу ), тәңкәле, ҡыш уҡ барлыҡҡа килә.

Яҙ сәскә ата, бер үк ваҡытта япраҡ яра. Сәскәһе бер енесле, һырғаға йыйыла, елдән һеркәләнә.

Яңғыҙ торған ағастарҙың емеш биреүе 20-40 йылдан һуң башлана, ә төркөмдәрҙә - 60 йыллап үткәс һәм һуңғараҡ. Емештәре имән сәтләүегенә оҡшаған, өс ҡырлы, 10-15 мм оҙонлоҡта, ағас кеүек тышсалы, парлап йәки дүртәрләп туплана. Емеше ашарға яраҡлы, ҡырҡыу тәмле танин күп, бер аҙ ағыулы алкалоид пагин булыуы ихтимал, тик ҡыҙҙырғанда улар юҡҡа сыға.

Бук яй үҫә, әммә 400 йылдан ашыу йәшәй.

Күләгәгә сыҙам, йылы ярата, балсыҡ ҡатнаш тупраҡта яҡшы үҫә.

Ғәҙәттә буктар орлоҡтан үрсей, ҡайһы саҡта тармаҡлы тамыр системаһы ҡабырғанан шытым бирә һәм, уларҙан йәш ағастар үҫеп сығыуы ихтимал.

Таралыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Бук урманы. Рица күле. Абхазия.

Уртаса, субтропик һәм өлөшләтә Европа, Азия һәм Төньяҡ Америка тропик һыҙаттарында таралған. Бук тропиктарға Мексика (Мексика) тауҙарында барып инә. Бук - Европала иң киң таралған ағастарҙың береһе. Тауҙарҙа диңгеҙ кимәленән 2300 метрға тиклем бейеклектә үҫәләр. Йыш ҡына япраҡлы һәм ҡатнаш урмандарҙа өҫтөнлөк тоталар.

Рәсәй федерацияһы урмандарында шулай уҡ үҫә көнсығыш тоҡомло бук та үҫә — уның тәбиғи ареалы Кавказ һәм Ҡырым.

Сәтләүектәре бик туҡлыҡлы: уларҙа 50 процентҡа тиклем май, бынан тыш, аҡһым, шәкәр, алма һәм лимон кислотаһы, Е витамины бар. Бук ағастары күп булған урындарҙа йәшәүселәр таҙартылған һәм яҡшылап ҡыҙҙырылған сәтләүектән он яһай. Уға әҙ генә бойҙай оно өҫтәп, ҡоймаҡ, печенье бешерәләр. Ҡайһы бер урындарҙа (Кавказда, Карпатта) бук онон ғәҙәти икмәк бешереү өсөн ҡулланалар. Бындай өҫтәмәнән уның тәме һиҙелерлек яҡшыра[10]

Бынан тыш, ҡыҙҙырылған орлоҡтарын Кавказда Рәсәйҙә көнбағыш емешен яратҡан кеүек яратып ашайҙар.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 Линней К. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium — 5 — Стокгольм: 1754. — Б. 432. — doi:10.5962/BHL.TITLE.746
  2. ↑ Linnæi C. Species Plantarum (лат.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas — 1753. — Т. 2. — Б. 997.
  3. ↑ база данных растений Министерства сельского хозяйства США (ингл.)
  4. ↑ https://www.iplant.cn/frps/vol/22 / под ред. Ч. Хуаньюн, C. C. Huang — 1998. — Т. 22. — Б. 3.
  5. ↑ 彭莳嘉, 罗源, 蔡宏宇, 张晓玲, 王志恒 全球变化情景下的中国木本植物受威胁物种名录, A new list of threatened woody species in China under future global change scenarios (ҡыт.) // 生物多样性 — 2022. — Т. 30, вып. 5. — Б. 21459. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2021459
  6. ↑ 刘冰 (Bing Liu), 叶建飞 (Jianfei Ye), 刘夙 (Su Liu), 汪远 (Yuan Wang), 杨永 (Yong Yang), 赖阳均 (Yangjun Lai), 曾刚 (Gang Zeng), 林秦文 (Qinwen Lin) Families and genera of Chinese angiosperms: a synoptic classification based on APG III, 中国被子植物科属概览: 依据APG III系统 (билдәһеҙ) // 生物多样性 — 2015. — Т. 23, вып. 2. — Б. 225–231. — 7 с. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2015052
  7. ↑ 金孝锋, 鲁益飞, 丁炳扬, 李根有, 陈征海, 张方钢 浙江种子植物物种编目 (билдәһеҙ) // 生物多样性 — 2022. — Т. 30, вып. 6. — Б. 21408. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2021408
  8. ↑ Таксономия растений GRIN (ингл.)
  9. ↑ Проф. А. Кернер фон-Марилаун. Жизнь растений / Пер. с 2-го, вновь перераб. и доп. нем. изд., с библиогр. указ. и ориг. дополнениями А. Генкеля и В. Траншеля, под. ред. засл. проф. И. П. Бородина. — СПб.: Типо-литография издательского Т-ва «Просвещение», [1899—1903]. — Т. I. — Форма и жизнь растений. — С. 416. — 776 с.
  10. ↑ Артамонов В. Бук // Наука и жизнь. — 1988. — № 7. — С. 158—160.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Бук// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 4-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  • Соколов С. Я., Стратонович А. И. Род 2. Fagus — Бук // Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции. / Ред. тома С. Я. Соколов. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1951. — Т. II. Покрытосеменные. — С. 392—405. — 612 с. — 2500 экз.
  • Артамонов В. Бук // Наука и жизнь. — 1988. — № 7. — С. 158—160.
  • Криштофович А. Н. Палеоботаника. — Л.: Гостоптехиздат, 1957. — 650 с.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]