Бүрәт теле

Бүрәт теле
Бүрәт теле таралыуы
Бүрәт теле таралыуы
Телдең үҙатамаһы

буряад хэлэн, ᠪᠤᠷᠢᠶᠠᠳ ᠬᠡᠯᠡᠨ

Илдәр

Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы
Монголия Монголия
Ҡытай Ҡытай

Регионы

Бурятия, Забайкальский край, Иркутская область, северные аймаки Монголии, Внутренняя Монголия

Рәсми хәле
Идара итеүсе ойошма

Рәсәйҙә: ИМБТ СО РАН

Был телдә һөйләшеүселәр һаны

318 000-ҙән 369 000 (2002)

Һаҡлыҡ хәле

юҡҡа сығыу хәүефе бар (definitely endangered)

Классификация
Категория

Евразия телдәре

Алтай телдәре

Монгол телдәре
Төньяҡ монгол төркөмө
Үҙәк монгол төркөмө
Әлифба

кириллица, (в Ҡытайҙа) боронғо монгол яҙмаһы; бүрәт яҙмаһын ҡарағыҙ

Тел коды
ГОСТ 7.75–97

бур 125

ISO 639-1

ISO 639-2

bua

ISO 639-3
  • bua — бүрәт(дөйөм)
  • bxr — бурятский (Рәсәй)
  • bxu — бурятский (Ҡытай)
  • bxm — бурятский (Монголия)
Был телдә Википедия

Бүрәт теле (үҙ атамаһы — буряад хэлэн, ᠪᠣᠷᠢᠶᠠᠳ ᠬᠡᠯᠡ) — бүрәттәрҙең милли теле. Бурятия Республикаһы, Усть-Ордынск бүрәт округы һәм Агинск Бүрәт округының дәүләт теле.

Классификация мәсьәләләре

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Монгол телдәренең төньяҡ монгол төркөмө үҙәк монгол төркөмсәһенә ҡарай. Хәҙерге әҙәби бүрәт теле хорин диалекты нигеҙендә формалашҡан.

ISO 639 стандартында макротел булараҡ классификациялана, bua тел коды бар; төбәк телдәренең варианттары өсөн айырым кодтар бүленгән[1]:

  • bxr — бүрәт (Рәсәй);
  • bxu — бүрәт (Ҡытай);
  • bxm — бүрәт (Монголия).

Лингвогеографияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Рәсәйҙә бүрәт теле Бүрәтстанда, Байкал аръяғы крайында һәм Иркутск өлкәһендә таралған[2].

Төньяҡ Монголияла бүрәттәр Дорнод, Хэнтий, Сэлэнгэ һәм Хувсгел аймаҡтарында Рәсәй сиге буйлап тайга һәм тайга һыҙатына урынлашҡан.

Төньяҡ-көнсығыш Ҡытайҙа баргуттар (бүрәт теленең баргут диалектында һөйләшә торған монголдарҙың субэтник төркөмө тип иҫәпләнә)[3]) һәм шэнэхэн бүрәттәре ҠХР-ның Эске Монголия автономиялы районының Хулун-Буир округында урынлашҡан[прим. 1].

Төрлө мәғлүмәттәр буйынса, бүрәт телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны 318 000 — дән 369 000 — гә тиклем[4][прим. 2].

Рәсәйҙә — 218 557 (2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу), Ҡытайҙа — 18 меңгә яҡын[прим. 2][5][прим. 3], Монголияла — 48 мең (45,1 мең бүрәт, шул иҫәптән бүрәттәрҙән айырым иҫәпләнгән бургуттар — 3,0 мең)[6].

2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыуға ярашлы, Бүрәт Республикаһы территорияһында халыҡтың 13,7 % ғына бүрәт телендә (2002 йылда 23,6 % ине) һөйләшә.[7] Статистика мәғлүмәттәренә ярашлы, Рәсәйҙә һуңғы тиҫтә йылдарҙа туған телен белгән бүрәттәрҙең өлөшө 81,4 % алып 43,6 % тиклем кәмеүе күҙәтелә.[7]

  1. bua | ISO 639-3. Дата обращения: 18 март 2017. Архивировано 23 сентябрь 2017 года.
  2. Перепись населения-2010. Дата обращения: 3 сентябрь 2013. Архивировано 9 май 2020 года.
  3. Народы мира: историко-этнографический справочник / Гл.ред. Ю. В. Бромлей — М.: Сов. энциклопедия, 1988
  4. MultiTree:A Digital Library of Language Relationships. Buryat.
  5. Норжин Ц. Qagucin bargu qamig-a aca ireksen bui? // Social Sciences of Inner Mongolia. № 128. 2004. p. 99—105.
  6. Перепись населения Монголии 2010 года. Дата обращения: 9 июль 2016. Архивировано 5 март 2017 года.
  7. 7,0 7,1 Национальный состав и владение языками, гражданство. Таблица «Национальный состав населения». Всероссийская перепись населения. Итоги Всероссийской переписи населения (2012). Дата обращения: 25 август 2022. Архивировано 8 апрель 2022 года.

Первый большой словарь составлен сотрудником Бурят-Монгольского научно-исследовательского института культуры Константином Михайловичем Черемисовым (1899—1982) под редакцией Ц. Б. Цыдендамбаева.

  • Бурят-монгольско-русский словарь / Сост. К. М. Черемисов; Под ред. Ц. Б. Цыдендамбаева. — М.: Гос. изд-во иностранных и национальных словарей, 1951.
  • Русско-бурят-монгольский словарь / Под ред. Ц. Б. Цыдендамбаева. — М.: Гос. изд-во иностранных и национальных словарей, 1954. — 750 с.
  • Черемисов К. М. Бурятско-русский словарь. — М.: Советская энциклопедия, 1973. — 804 с.
  • Бурятско-русский словарь / Л. Д. Шагдаров, К. М. Черемисов. М.: Бэлиг, 2006. Т. 1. 636 с.
  • Бурятско-русский словарь / Л. Д. Шагдаров, К. М. Черемисов. М.: Бэлиг, 2008. Т. 2. 708 с.
  • Шагдаров Л. Д., Очиров Н. А. Русско-бурятский словарь. — Улан-Удэ: Буряад унэн, 2008. — 904 с.
  1. 1,0 1,1 В Китае бурятский язык классифицируется как баргу-бурятский диалект монгольского языка.
  2. 2,0 2,1 Приведена численность с учётом баргутов, чей язык квалифицируется некоторыми исследователями как отдельный язык, но это бурятские ученые.
  3. Численность баргутов и бурят не может быть определена точно, так как в Китае они учитываются в составе монголов, а их язык квалифицируется как диалект монгольского языка; см. описание монгольского этноса Китая на официальном сайте Народного правительства Китая 2018 йыл 16 август архивланған.